Сонгуулийн тухай хуулийн 120 дугаар зүйлийн гурав дахь хэсгийн “УИХ–ын 48-аас илүүгүй гишүүнийг олонхын сонгуулиар, 28-аас илүүгүй гишүүнийг хувь тэнцүүлэх сонгуулиар тус тус сонгоно” гэсэн заалт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх маргааныг Үндсэн хуулийн Цэц өнгөрсөн баасан гаригт дунд суудлын хуралдаанаараа хэлэлцсэн. Ингээд Цэцээс дээрх заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн хэмээн үзэж түдгэлзүүлээд байгаа. Тус маргаанд УИХ–ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр УИХ–ын гишүүн Д.Лүндээжанцан ажилласан юм. Түүнтэй ярилцлаа.
–Намын нэрсийн жагсаалттай холбоотой асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэц 2012 онд хуралдаад Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж үзсэн байдаг. Энэ удаа яагаад зөрчсөн гэсэн дүгнэлт гаргачихав аа?
-Үндсэн хуулийн Цэцийн хуралдаан эхлээд “Бүрэлдэхүүнээс асуух асуулт байна уу” гэхэд би энэ асуултыг тавьсан. “Үндсэн хуулийн Цэц 2012 оны тавдугаар сарын 2-ны өдөр их суудлынхаа хуралдаанаар хэлэлцэн шийдвэр гаргасан. Энэ дотроо бол пропорционалийг үгүйсгээгүй байна. Тэгэхээр энэ шийдвэр чинь өмнө нь гарчихсан гэж бид ойлгож байгаа” гэсэн. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд “Мэдээлэл гаргагчийн тавьсан асуудлын хүрээнд бид маргааныг шийдсэн. Түүнээс хальдаггүй” гэсэн хариулт өгнө лээ. Одоо бол үндсэндээ сонгуулийн үйл ажиллагаа эхэлчихээд, мөрийн хөтөлбөрөө Аудитын ерөнхий газарт тушаачихаад явж байгаа үе л дээ. Тийм учраас би “Сонгуулийн тухай хууль хэрэгжээд явж байгаа ийм их цаг тулсан үед энэ асуудлыг тавих нь хэр зэрэг зохимжтой вэ” гэж сонгууль цагтаа явах, төрийн тогтвортой байдалтай холбоотой асуудлаар асуулт тавьсан. Тэгэхэд Үндсэн хуулийн Цэц бол асуудлыг хэд хоногийн өмнө ч хэлэлцээд шийдэж болно. Энэ хугацаанд УИХ-аас Үндсэн хуульд заасан хугацааны дотор сонгуулиа явуулах орчноо өөрсдөө бүрдүүлээд хийх ёстой. Үндсэн хуулийн Цэц бол шүүх юм. Харин гишүүд өөрсдөө хууль санаачлаад өөрчлөлт оруулж байгаа бол болохгүй. Үндсэн хуулийн Цэц эцэслэн шийддэг шүүх учраас шүүхийн шийдвэрийг ямар ч хугацаанд гаргасан түүнийг хэрэгжүүлэн биелүүлэх зохион байгуулалтын арга хэмжээ авах ёстой гэдэг утга санаагаар хариулт өгнө лээ. Тэгэхээр бидэнд яаралтай Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэж нэг тийш нь тодорхой болгох шаардлага туллаа.
–УИХ Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг хүлээгээд авчихвал жижиг намууд шахагдах дүр зураг байна. Намын жагсаалт ямар давуу талтай байсан юм бэ?
-Би онол судлаачийнхаа хувьд юу гэж үзэж байгаагаа хэлье. Монгол Улс олонхын ардчиллаас зөвшилцлийн ардчилал руу явах ёстой гэсэн байр суурьтай байдаг. Харамсалтай нь өнөөдөр зөвшилцлийн ардчилалд хүрч чадахгүй байна. Ер нь бол засаг төрийн тогтвортой байдал ороо бусгаа, их сонин болчихоод байна л даа. Тийм учраас олон түмэн мэдээж хэрэг жагсаалтад их тааламжгүй хандаж байна. Би бол жагсаалтад буруу байхгүй гэж үздэг хүн. Гэтэл жагсаалтад орохыг хэт тэмүүлэгсэд буюу улс төрийн намуудад мөнгө төгрөг өгч намаа санхүүжүүлэх байдлаар түүнд багтахыг хүсэгчид их байгаа. Үүнд олон түмний дургүйцэл төрж байна. Хоёрдугаарт, дэвшүүлж байгаа намд ч бас их буруу байна. Улс төрийн нам олон түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн үнэхээр төрд, парламентад хэрэгтэй гэж ард түмний хүсэн хүлээж байгаа хүмүүсийг дэвшүүлбэл жагсаалтын нэр хүнд сайжрах ёстой шүү дээ. Гэтэл харамсалтай нь тийм биш байна. Гуравдугаарт, тэгээд шүүмжлээд байгаа мөртлөө ард түмэн сонгож байгаа шүү дээ. Тэгэхээр сонгогч буюу ард түмэн, нэр дэвшүүлж байгаа нам, нэр дэвшигч гурвуулантай нь л холбоотой асуудал байгаа юм.
Энэ жагсаалтыг бий болгосон пропорциональ системийг оруулж ирсэн нь нэг талаар дэвшил болсон. Сонгогчдын санал хаягдахгүй байх асуудлаар л гол нь гарч ирсэн шүү дээ. Намын жагсаалт бол улс төрийн намуудын төлөвшилд ч хэрэгтэй байгаа юм. Гэтэл тэр жагсаалтыг хийхдээ хандив мөнгөний хүчин зүйлийг ч юм уу голлосоор байгаад нэр хүндийг нь ихээхэн хэмжээгээр унагаж байгаа явдал гарлаа. Тэгэхээр жагсаалтдаа буруу биш. Тооны хувьд наашаа, цаашаа авч үзэх зүйл бий. Харин жагсаалтыг гаргаж байгаа намын үйл ажиллагаа, арга барил буруу байна гэж миний хувьд боддог. Ер нь бол мажоритар руу, тэр дотроо 76 жижиг тойрог руу явж байгаа бол ухралт боллоо гэж бодож байгаа.
–Жижиг тойргуудад өрсөлдөхөөр мөнгөний сонгууль болж хувирдаг гэдэг?
-Мөнгөний сонгууль ч болдог юм уу. Ямар нэгэн хэмжээгээр ухралт болно. Тэгээд эцсийн эцэст энд нэг зовлон байна. Ард түмэнд сонгож байгаа хүнээ барьж үзэж, мэдэрч өөрийнхөө төлөөллийг сонгоё гэдэг хүсэл байна. Хоёр дахь асуудал нь улс төрийн намын төлөвшил бас сонгогчдын санал хаягдахгүй байх энэ хоёрын аль алийг хослуулсан “эхийг нь эцээхгүй тугалыг нь тураахгүй” хувилбар л бид эрж хайсан шүү дээ. Тэгээд яахав намуудын зөвшилцөөнөөр одоогийн энэ холимог тогтолцоог сонгож авсан. Үүнээсээ ухарч байгаа нь онц зүйл биш л дээ. Би үүнийг сайн зүйл гэж харахгүй л байгаа юм. Гурав дахь асуудал нь манай сонгуулийн тогтолцоо, өнөөдрийн нөхцөл байдал маань цаашдаа Үндсэн хуулийн реформыг шаардаж байна.
–Тодруулбал?
-Хэрвээ олон улсын жишгийн дагуу дээд, доод хоёр танхимтай парламенттай тэгээд нэг танхим нь пропорционалиараа нөгөөх нь мажоритараараа сонгогдоод явдаг байсан бол будилахгүй. Манайх ганцхан танхимтай, 76 гишүүнтэй. Ийм төрийн эрх барих дээд байгууллага, хууль тогтоох байгууллагатай энэ танхимыг хоёр өөр аргаар байгууллаа гээд хүмүүс шүүмжлээд байгаа байхгүй юу. Ингээд зөрчилд орчихоод байгаа юм. Хоёр сая хүрэхгүй сонгогчидтой, өргөн уудам газар нутагтай, засаг захиргааны 20 гаруй нэгжтэй нөхцөлд сонгуулийн тогтолцоог хийнэ гэдэг бол амаргүй зүйл байдаг юм байна. Яаж ч янз бүрээр оролдоод байхад болж өгөхгүй л байна. Тэгээд одоо яахав Үндсэн хуулийн Цэц эцэслэн шийддэг, Үндсэн хууль тайлбарладаг гол байгууллага нь учраас ийм шийдээ гаргасан. Үүний дагуу асуудлаа тодорхой болгоод нэг тийшээ явсан нь дээр. Үндсэн хуульд заасан хугацаандаа буюу зургадугаар сарынхаа 29-нд сонгуулиа будлиангүй явуулах асуудал одоо тулсан зүйл болоод байгаа. Бидний өрнүүлэх маргаан бол хойш тавих асуудал болж хувирчихаад байна.
–Та холимог тогтолцоо нь сонгогчдын санал хаягдахгүй байх сайн талтай байсан гэлээ. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?
-Сонгогч бол улс төрийн намд санал өгч байна. Тэр намын нэрсийн жагсаалтын 28-ийг нам болгон гаргаж байгаа. Саяын Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар бол тэр 28 хүнийхээ эрэмбэлсэн нэрсийн жагсаалтыг Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгнө. Сонгуулийн ерөнхий хороо сонгогч бүрт өгнө гэсэн заалт орсон. Сонгогч тэр жагсаалтад өөрийнх нь сонгож Их Хуралд байж байгаасай гэсэн хүн хойгуур бичигдсэн ч байх юм уу. Эсвэл үнэхээр таалагдахгүй хүмүүс жагсаалтад бичигдсэн байвал тэр намд саналаа өгөхгүй байна гэсэн үг. Энэ мэтээр уг нь жаахан дэвшил гаргасан юм. Харамсалтай нь сонгуулийн тогтолцоог анх сонгож авсан 1992 оны Үндсэн хуулийн маань үзэл баримтлалд заасан гишүүнийг шууд сонгоно гэдгийг хүмүүс хүн сонгоно гэдгээр ойлгосон . Үндсэн хууль тогтоогчид ч тэгж ойлгосон учраас баталсан гэдэг үндэслэлээр энэ заалт Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн дүгнэлт гарч байгаа юм. Үндсэн хууль тайлбарлах олон арга байдаг л даа. Нийгэм, улс төр, түүхэн тайлбар талаасаа бол яг батлахдаа гишүүнийг ерөөсөө хүн сонгоно шүү гэж бодож сонгосон гэдэг нь давамгайлаад тэр нь цаасан дээр протокол болоод үлдчихсэн учраас энэ дүгнэлт гараад байгаа.
Дээр нь харьцуулсан тайлбар гэж байдаг. Манайх шиг ийм Үндсэн хуулийн заалттай мөртлөө хүн, намыг давхар сонгоод явдаг тогтолцоотой орнууд олон байна. Тэр талаас нь харахад манай өнөөгийн холимог тогтолцоо Үндсэн хуультай зөрчилдөхгүй харагдаж байгаа юм. Гэтэл яг тэр Үндсэн хуулийг батлах процесс баталсан хууль тогтоогчид нь болохоор хүнийг сонгоно шүү гэсэн ойлголттой баталсан гэдгээрээ энэ зөрчилтэй болчихож байгаа юм. Тийм учраас би дээр яриад байсан даа. Ер нь цаашдаа Үндсэн хуулийнхаа энэ парламент ямар танхимтай байх, гишүүдийн тоо хэд байх, сонгуулийн тогтолцооны асуудлыг эргэж харж Үндсэн хуулийнхаа хэмжээнд авч үзэх цаг нь болсон байна гэдэг үүнээс харагдаж байна.
Ж.БАЯРСАЙХАН