Монгол төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” одонг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Дэлхийн урлаг, соёлын академийн хүндэт доктор, яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгохоор боллоо. Тэрээр Явуугийнхаа “Хүлэг минь, шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх алтан гэрээсийг санаж, дэлхийн их утга зохиолд монгол найргийн зөөлөн ай, аялгуу эгшиг, дархан цэцийг тамгалахаар зүтгэж буй. Дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд жилийн жилд уригдан бичгийн мэргэдээ түүчээлэн очдог нь нэгэнт уламжлал болж дээ. Энэ удаад ч ялгаагүй өнөө л их гүүш Ж.Гэндэндарам, Готовын Аким гээд нөхдөө дагуулан Тайванийг зорьж байна.
2006 онд талын нүүдэлчин Монголд дэлхийн яруу найрагчдын их чуулган болж, энэхэн бөмбөрцгийн эрхэмсэг гэгээн хүмүүс Монголын тэнгэр дор чуулж, шүлэг найргаа өөр өөрийн хэлээр уянгалуулан дуудсан. Тив дэлхийн найрагчдад эх нутгийнхаа салхи савирыг амсуулж, уншигч олонтойгоо уулзуулан яруу найргийн эрчимлэг долгионыг бүрэлдүүлсэн хүн нь Мэнд-Ооёо байлаа. Хоёр мянга есөн онд Унгарын Будапешт хотноо болсон их чуулганы үеэр “Поэт лауреат” алтан титмийг Монголын найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгосон нь манай утга соёлын ертөнцөд тохиосон томоохон баярын нэг байв. Уг шагналыг АНУ-ын Калифорнид бүртгэлтэй Дэлхийн урлаг соёлын академийн удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр олгодог юм гэсэн.
Ерэн есөн онд буюу эдүгээгээс 16 жилийн өмнө тэрээр Токиод болсон дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд “Яруу найраг дахь хувьсах ба үл хувьсах зүй тогтол хийгээд хүн төрөлхтний яруу найрагт монголчуудын оруулсан хувь нэмэр” хэмээх илтгэл тавьсан. Тэрхүү илтгэлдээ “Монголын утга зохиолын ноён оргилууд болох “Монголын нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар”-ын зохиогч он жилүүдийн чанадад нууцлагджээ. Монголын яруу найрагт суу билиг төгөлдөр яруу найрагчийг XIX зуун авчирсан нь говийн ноён хутагт Данзанравжаа байлаа. Равжаа хутагт хүн төрөлхтний яруу найргийн сан хөмрөгт зүй ёсоор өөрийн байр суурийг эзэлж, дэлхийн суу билигтний эгнээнд жагсах ёстой. Түүний араас хорьдугаар зууны яруу найргийн тэргүүн Нацагдорж, Монголын уянгын яруу найрагт шинэ үзэгдэл болсон Явуухулан нарыг дэлхийн яруу найрагт монголчууд бэлэглэсэн” гэж хүн төрөлхтний яруу найрагчдад дуулгасан юм.
Хоёр мянга таван онд Австралийн Сидней хотноо болсон дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд “Яруу найргийн эрчим хүчний шидэт долгион” хэмээх илтгэл тавьж шуугиан тарьсан удаатай. “Гэгээрэлд хүрэх хамгийн дөт зам яруу найрагт буй. Ерөөс яруу найргаараа дамжин хүмүүний сэтгэлийг ариусгаж, дотоод ертөнцийн харанхуйд гэрэл гэгээ тусгаж, хүн төрөлхтний сэтгэл оюуныг гэгээрлээр ойртуулан найрсуулах, үл итгэлцэл, цаг хугацаа, орон зай, хил хязгаарын зааг, хана хэрмийг арилгах явдал” хэмээн дэлхий дахинд зарласан нь бий. Ингэж Мэнд-Ооёо Монголын яруу найрагчдыг дэлхийтэй холбох гүүр нь болж, өөрийн эрхэлдэг соёл, яруу найргийн академиар дамжуулан найрагчдынхаа бүтээлийг гадагш орчуулж, Монголын утга зохиолыг хөдөлгөөнд оруулж эхэлсэн юм. Өнөө жилийн Нобелийн энхтайвны шагналд түүний яруу найргийн бүтээлүүд нэр дэвшсэнийг ч дуулгахад таатай байна.
Түүний бүтээл туурвилын тухай үе үеийн яруу найрагч, эрдэмтэн мэргэд санал бодлоо хэлж, өөр өөрийнхөөрөө нээн тайлбарлаж ирсэн. Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найраг бол монгол нүүдэлчдийн оюун сэтгэлгээний оршихуй гэж хэлж болно.
“Аав минь намайг өвөр дээрээ суулгаж, өмнө минь хуураа тавиад уртлаг тунгалаг аялгууг нь дуурьсгахад Дарьгангын “Жаахан шарга” үүрсэнхэн төвөргөж ирээд нутгийн уулс улам цэнхэртэж, ус булаг тунгалагшин, жигүүртэй шувуудын дуу яруусаж…энэхэн бие хуур болоод аав намайг хуурданхан суух бөлгөө. Хээр талын хойморт морин хуурын аялгуугаар яруу найраг минь хөглөгдсөн билээ…” гэж тэрээр бичсэн нь бий.
Дарьгангын домогт хуурчийн хүү Монголын их утга соёлын сан хөмрөгт Алтан-Овоо, Дарьганга, Шилийн Богдоо дархлан үлдээсэн. Түүний “Алтан-Овоо” хөлгөн судрын тухай ардын уран зохиолч Сэнгийн Эрдэнээс аваад олон хүн талархан бичсэн. Сэрүүн Галттайн Эрдэнэ баавай “Мэнд-Ооёо бээр яруу найраг болоод бусад нийтлэлүүддээ олныг нуршин улиглахыг чанд тэвчин гагцхүү хүн зоны оюун сэтгэхүйд гэрэл гэгээ авчрах тэр л нарийн шижмийг барьж авахыг хичээдгээрээ онцгой. “Алтан-Овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэж дуу алдсан байдаг. Эрдэнэ баавай, Мэнд-Ооёо хоёр Мэгжид Жанрайсигийг бүтээн залахаас аваад соёлын түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн эрхмүүд юм. Тэдний улбаалан эхлүүлсэн “Сувдан сондор” аялал Монголын түүх, зан үйл, соёл, археологийн нэгэн давтагдашгүй зам мөр болсон билээ.
“Алтан-Овоо” хөлгөн судар гарсны дараа Шагдарын Уянга найрагч “Гэрэлт хүмүүний босгосон бодь Алтан-Овоо” гэж бичсэн бол Монголын яруу найргийн гэрэлт хөвгүүн Жамъяангийн Болд-Эрдэнэ “Гангын нэгэн сондор” хэмээн Ооёогийнхоо тухай халуун дулаанаар бичиж байлаа. Утга зохиолын наяад оныхны нэгэн төлөөлөгч, утга зохиол судлаач Ядамбатын Баатар “Мэнд-Ооёогийн яруу найраг, хөлгөн судар нь хүн төрөлхтөн тэр дундаа монгол хүний оюуны ертөнцийн эрхэмсэг оршихуйг нээн үзүүлсэн байдаг. Яруу найргийн өндөр соёл гоо зүйг уран зохиолын хэлний эрхэмсэг тансаг найруулга, шүлэглэх ур чадвар болон гүн сэтгэлгээний нэгдмэл чанарыг хангасан байдаг юм” хэмээсэн бол “Дарьгангын гурвал”-ынх нь нэг Очирбатын Дашбалбар “Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам”, “Ирээгүй үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм” гэж бидний үеийнхний яруу найргийн зорилгыг Г.Мэнд-Ооёо тунхаглаж, тэр замаар ч бид явсан бүлгээ. Түүний бичсэн “Сэтгэлийн байгаль” гэдэг тансаг шүлэг бидний бүх номын оршил, удиртгал болж, тэрхүү сэтгэлийн байгальдаа хүрэх гэж бид бүхэн өөр өөрийн замаар тэмүүлсэн юм гэж яруу тодоор илэрхийлсэн.
Мэнд-Ооёо яалт ч үгүй Монголын их утга зохиолын наяад оныхны түүчээ нь байлаа. Дагвадоржийн Цогт, Жүмбэрэлийн Саруулбуян, Үржингийн Хүрэлбаатар, Ламзавын Мягмарсүрэн, Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар, зураач Ц.Ойдов гээд “Гал” нэгдлийнхэн ирийтэл жагсана. Цаана нь Дамбын Төрбат, Даваасүрэнгийн Чинзориг, Долгорын Цэнджав, Доржзовдын Энхболд, Бямбажавын Цэнддоо, Данзангийн Нямаа, Жамсрангийн Оюунцэцэг, Цэрэнтулгын Түмэнбаяр гээд мөн л наяад оныхон ар араасаа давалгаалан ханарна. Тэр дундаас хамгийн түрүүнд номоо гаргаж “Бодлын шувуу”-гаа нисгэсэн нь Мэнд-Ооёо л доо. “Бодлын шувуу”-гийн араас Дашбалбарын “Оддын аялгуу”, Данзангийн Нямсүрэнгийн “Хаврын урсгал”, Д.Цогтын “Анхны шангийн дуу”, Бат-Очирын Сундуйн “Балжийн зулзаган монос”, Ж.Саруулбуянгийн “Хонгор зул”, Л.Мягмарсүрэнгийн “Урины шувуу” шил шилээ даран нисцгээсэн юм.
Эл найрагчийн тухай өгүүлэхүйд “Дарьгангын яруу гурвал” болох Дашбалбар, Нямсүрэнгийн тухай заавал ч үгүй дурсах болно.
“Намрын шөнө тооноор тусах сарны туяа
Намайг чамтай хамт цаламдан цагаан гэрлээр ороов
Найргийн од сэтгэлд харвасан энэ бүдэгхэн туяанаар
Намуун шөнө чиний зүрхнээс шүлэг болон урсав
Хорин зургааны, саран тунгалаг энэ шөнө
Хорин таван нас, чиний мөрөн дээр
Гэгээн тэнгэрийн мөнгөн шувуухай болж
Гэрийн минь тооноор жиргэж буулаа…” хэмээн Балбар нь Баруун-Уртынхаа тэнгэр дор, тэртээ далаад оны дундуур Ооёодоо зориулан бичиж байжээ. Тэрээр Мэнд-Ооёогоо “Сарны шүлэгч” хэмээн тунхагласан. Үнэндээ түүний шүлгүүд сартай шөнийн намуухан аялгуу мэт сэтгэл зүрх рүү зөөлөн тунгалгаар гэгээ татуулан урсдаг бүлгээ.
“…Голын наана явахад тэнгэр дуугарч, цахилгаан гялбаад
Гоо бүсгүй гутлаа тайлан хөл нүцгэн бороон дундуур гүйх ирж буй цаг
Нов ногоон дотор хуучин төмөр зуух бөөрөөрөө унаад
Нойт даан харлаж, чийгтэй өвс үмхлэх ирж буй цаг
Сэтгэлийн уяанд хүлэг морь гэрэлтэх дорно зүгийн шөнө
Сэвшээ зөөлөн салхи өмнөөс үлээх ирж буй цаг
Хаа эртний сайхан дуу шиг хаврын үүрээр шувууд ганганан
Харанхуйн чинад чиний зүг алсрах ирж буй… ” гэх гайхмаар гэгээн тунгалаг шүлгээ Нямсүрэн мөн л Ооёодоо зориулсан нь бий. Тэрээр
“…Шар бүрдийн зам шанзны утсан чичиргээтэй
Шаазан цахиур нь дууны аялгуутай
Шар бүрдийн нутаг Шамбалын орны туяатай
Шавилж суусан лам нь Мэнд-Ооёо” гэж бичиж байлаа. Мэнд-Ооёо найрагчийг бид
“Эзэн бидний алтан хөмрөг
Энгүй тансаг байгальдаа хайртай
Эрин зууны наран дэнлүү
Эрдэнэт хүний бүтээлд хайртай
Хүн төрөлхтнийг хэвлээсээ төрүүлж
Хүүгийн ёсоор элгэндээ тэвэрсэн
Дэлхий ээж тандаа бид хайртай
Дэлхий ээж тандаа хайртай болохоор
Дэлхий ээж та мөнх настай…” гэх дуу хийгээд олон бүтээлээр нь мэднэ. Түүний шүлгүүдээс ямар нэгэн нэмэр хачир, энээ тэрээ тодорхойлолтгүйгээр хүргэе л дээ.
“Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм.
Бор талын зоо нялхарч дэлхий ээж дэлгэнээд
Өвсний үндэс хурын шимийг хөхөж ханаад
Эвт шувуудын цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд
Морин зэрэглээнд уул толгодын суудал солбиод
Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад
Энгэр газар нарны алтан учгаар цэцэг хатгаад
Ээлжлэн хувьсах цагийн жам нэхэж он цаг яарсаар нисч одном.
Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч
Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес
Цэргээс буусан залуу, болзоот хүндээ зориод
Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисч ирнэм.
Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд
Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд
Амьтай болгон нам гүм болж хайртай хосод найр тавиад
Айл саахалтаар төдхөн хуримын урилга тарааж он цаг нисч одном. ..” (Он цагийн хүрд),
“Гурван цагаан тэмээ гуван гуван алхаатай
Гурвансайхан уул гүвэн гүвэн бараатай
Гурван залуу бүсгүй Гурвансайханд нутагтай
Хойно хойноосоо өвсөн толгой намалзаад
Хорол сарны мяндас туяа намилзаад
Холдож ойртох уулсын бараа шоволзоод
… Цагаан шөнө урсана…
Амгалан шөнөөр тэнгэрийн гоо манлай нь
Арван тавны саран
Алиахан зантай говийн гурван бүсгүй нь
Арван тавны саран
Аялах дууны нь түвшин дүүрнийг хэлбэл ч
Арван тавны саран … (Цагаан шөнө урсана),
“Сарны тусгал алтан гүүр мэт гол усыг нумлаж
Салхины үзүүрт голын харгиа үл мэдэг исгэрч
Хэрлэн их мөрөн түүхийн хөлгөн төвөргөөнөөр
Хэдэн зууныг гэтэлж бид хоёрын дэргэд ирвэй
…Чамайг болоод намайг гол ус толиндоо үзэж
Чанадын хувь тавиланг алган дээрээ зурах мэт
Ажиглан ширтэж, анзааран сатаарахыг мэдрэх ахуйд
Аяа би, гол усаа үнэний гэрч хэмээн итгэмүй …” (Сарны сонат)
“Чиний хөмсөг, нисч яваа шувууны далавч шиг …
Чиний, тэртээ холоос ирж яваа нь
Хүрхрэх далайн чанадаас нааш нисээд
Хүрэх газраа ирээгүй яваа шувуу шиг …” (Чиний хөмсөг нисч яваа тогорууны далавч шиг),
“Харанхуйн дотор л хамгийн тод гэрэл оршмуй
Бүрэнхийд л бүсгүй хүн илүү царайлаг харагдмуй
Эмээлийн баавар шөнөөр л гялалзмуй
Ээмэгний шигтгээ үдшээр л гэрэлтмүй
Гүмүда цэцэг үдшээр л дэлбээгээ нээмүй
Гүйгүүл морь үүр хаяаруулж янцгаамуй
Дуу сонсоход л сэтгэлийн бүрэнхий туяармуй
Дурласан цагтаа л хүн хамгийн их гэрэлтмүй ..” (Гэрэлтэх агшин бүр) гээд хичнээн ч үргэлжилж болно. Сүүлд “Гэрэлтэх агшин бүр”, “Хэсэг цагаан манан” тэргүүт уран бүтээлийн хоёр туурвил хэвлүүлсэн юм. Түүний эдгээр бүтээлүүдийн тухай дэлхийн нэртэй найрагч, утга соёлын зүтгэлтнүүд үгээ харамгүй хайрлажээ. Тухайлбал, Энэтхэгийн утга зохиол судлаач Шаалин Кумар Сингх “Гэрэлтэх агшин бүр” хэмээх яруу найргийн энэхүү номоороо дамжуулан нүүдэлчдийн амьдрал, уламжлалт ахуй заншлыг маш нарийн мэдрэмжээр нээн гаргаж чадсан байх тул түүний номыг “Номадизмын дуулал” хэмээн нэрлэж болмоор санагдана” гэсэн байна. Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан ном буюу сэтгэлтэй тань танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө. Хувь хүнийг ч бай, нийгмийг ч бай салган төөрч байгаа өнөө үед, “яруу найргийн сэтгэл” л хүнийг хүнтэй холбох хүч, хүмүүнлэг сэтгэлийг тэжээх газар, амь насыг гэрэлтүүлэх оюун ухааны талст болно” гэжээ. “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Амьдралынх нь зорилго бол “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад” хэмээх шүлэгтээ хэлсэн шиг “Зүрх сэтгэлээсээ, бурхны гэрэл цацруулахын эгээрэл” хүсэл нь юм. Ямар агуу сэтгэлгээ вэ” хэмээн Дэлхийн урлаг соёлын академийн ерөнхийлөгч асан Жастис Мохан хэлснийг нэмээд шигтгэе.
Г.Мэнд-Ооёо найрагч сүүлд Равжаа хутагтын тухай “Гэгээнтэн” хэмээх роман туурвисан нь утга зохиолын хүрээнд багагүй шуугиан дэгдээсэн юм. Утга зохиолын нэрт судлаач Чойжилжавын Билигсайханаас аваад олон мэргэд үгээ хэлснийг санаж байна. Уг бүтээлээ туурвисны дараахан тэр жилийн урин хавраар Хангайн нуруу Идэр их мөрнийг хамтдаа зорьж явсансан. Равжаа хутагтын авшигтай ногоон хашнаас рашаан хүртэж, мань хүн нэг л гэгээрлийг олсон мэт гэрэл цацруулан явж билээ. Өнөө жилийн босгон дээр “Шилийн Богд” романаа мөн л уншигчдын гар дээр тавьж утгын яруу нөхдөөсөө талархал хүлээсэн. Ийнхүү Монголын утга зохиолын нэгэн сод төлөөлөгч, эрхэмсэг ялдам найрагч, дэлхийн дэвжээнд монгол найргаа гаргахын төлөө зүтгэж яваа Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн тухай товчхон өгүүлэхэд ийм байна.