Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захирал Б.Лакшмитай ярилцлаа.
-Эдийн засаг таагүй хэвээр үргэлжилнэ гэсэн байр суурьтай та санал нийлэх үү?
-Эдийн засгийн нөхцөл байдал таагүй хэвээр байгаа. Эдийн засгийн орчин муудсан, гадаад орчин муудсан гэх мэт хоёр гурван шалтгаан бий. Эхний хагас жилийн байдлаар ДНБ-ий өсөлт 4.4 хувьтай гарсан. Оны эхээр нэлээд хэдэн байгууллагын дэвшүүлсэн таамгаар бол энэ жилийн ДНБ-ий өсөлт 3-5 хувь байх зураг гарсан байдаг. Ойролцоогоор дөрвөн хувьтай байх болов уу. Зуны хувьд жуулчлалын гол үе. Аялал жуулчлал эдийн засагт бага ч гэсэн эерэг нөлөө үзүүлэх ч өсөлт сая хэлсэн тоон дээр л хэлбэлзэх байх.
-Засгийн газар гаднаас бонд хэлбэрээр мөнгө оруулж ирэх талд анхаарч тодорхой шийдвэрүүд гаргаад байна. Нэг талаас өрийн хязгаар хэтэрлээ гэсэн шүүмжлэл нөгөө талаас ингэхээс аргагүй гэх тайлбар бий…?
-Бонд нэг талаас өр л дөө. Өрийг өрөөр дарж байна гэсэн үг. Цаг хожих гэх мэт богино хугацааны төлөвлөгөө боловсруулаад яваад байх шиг. Бид гадаад зах зээлээс хэчнээн их мөнгө босгосон ч дотооддоо үүсээд буй хүндрэлийг тодорхой хөтөлбөр хэрэгжүүлэхгүйгээр шийдэж чадахгүй. Төсвийн сахилга бат ч юм уу, тодорхой төлөвлөгөөнүүд хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
-Яг ямар хөтөлбөр хэрэгжүүлбэл эдийн засагт нэмэртэй вэ, тодорхой санал байна уу?
-Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгууллагууд сардаа багтаагаад татвар, нийгмийн даатгал гээд бүх зүйлээ төлдөг. Хэрвээ цаг хугацаанд нь төлж чадахгүй бол өр үүсээд татварын байцаагч нь данс хаах эрхтэй байдаг. Компаниудын хувьд мөнгөгүй болоод л татвар хураамжаа төлж чадахгүй аргагүйддэг. Дансыг нь хаалаа гээд байхгүй мөнгийг хаанаас гаргаж төлөх билээ. Данс хаана гэдэг нь гаднаас орж ирсэн мөнгийг шууд суутгаж авна гэсэн үг. Гэтэл хэцүү байдалд орсон компанид хийхээр төлөвлөсөн зүйл байж таарна. Дансыг нь хаавал үйл ажиллагаа нь хүндэрнэ.
-Зах зээл хөгжсөн орнуудад татварын байцаагч нартаа данс хаах эрх өгдөг жишиг байна уу?
-Шүүхээр тогтоож шийдвэр гаргадаг болохоос татварын байцаагчдаа ийм эрх өгдөг жишиг байхгүй.
-Эдийн засаг хэцүүдсэн учраас татвар бууруулах ёстой гэсэн байр суурь сонсогддог. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?
-Татвар буурууллаа гээд хэцүү нөхцөл байдлаас гарч чадахгүй. Манайх боломжтой татвартай орнуудын нэгд багтдаг. Татвар буурууллаа гээд компаниудын үйл ажиллагаа сэргэхгүй. Яам, агентлагуудын уялдаа холбоог сайжруулах тал дээр эрчимтэй ажил хиймээр байна. Яам, агентлагуудын хооронд бүү хэл яаман дотроо хамтарч ажиллаж чадахгүй байна л даа. Сайд нь нэг намынх, дэд сайд нь нөгөө намынх гэх мэтээр засаглалтай холбоотой асуудал эдийн засгийн хүнд байдалд нэрмээс болж байгаа. Эдийн засаг хүндэрсэн ийм үед гадаад шууд хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй. Гадаад хөрөнгө оруулалтад тушаа болж байгаа, олон жил яригдаад шийдэлд хүрээгүй зүйл бол тогтворгүй байдал. Татвараа өөрчилнө гэдэг бас л нэг ойлгомжгүй байдал. Эдийн засаг сайжрахаар татвараа буцаагаад нэмэх үү. Сая зургаан сайдыг огцрууллаа. Мөн л буруу шийдэл. Шинэ сайд томилогдоно, баг нь өөрчлөгдөнө, бүх төсөл хөтөлбөрт тушаа үүсгэнэ. Зөвхөн бизнесийнхэн, үйл ажиллагаа явуулж буй газруудад биш, Монголд хэрэгжиж байгаа бүх улсын хөтөлбөрт нөлөөлнө.
-Төсөл хөтөлбөрт сөргөөр нөлөөлнө гэдэг дээр тодорхой жишээ хэлээч?
-Олон улсын хөтөлбөрүүдийг 2008-2012 он хүртэл Үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороо хариуцаж байсан. 2012 оны сонгуулийн дараа Эдийн засгийн хөгжлийн яам хариуцсан. Энэ яам татан буугдангуут олон улсын хөтөлбөрүүд Аж үйлдвэрийн яам, Гадаад харилцааны яам, Сангийн яам зэрэгт хамаарах болсон. Олон улсын байгууллагуудын хувьд гээд харахад л сүүлийн зургаан жилд гурав, дөрвөн байгууллагатай хамтарсан байх жишээний. Олон улсын санхүүгийн корпораци гэхэд мэргэжлийн хяналтыг чадавхижуулж бэхжүүлэх чиглэлээр төсөл хэрэгжүүлж байгаа. 2009 оноос хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ хугацаанд мэргэжлийн хяналтын дарга долоон удаа солигдсон гэдэг байх шүү. Дарга нь солигдонгуут хэлтсийн дарга нар нь солигддог. Сургасан хүмүүс нь ажлаасаа гарчихаар хөтөлбөрийн үр дүнд сөргөөр нөлөөлөх нь ойлгомжтой.
-Эдийн засаг таагүй үед төсөв дээр ямар бодлого барих ёстой вэ?
-Эдийн засаг сайн байх үед тэр хэмжээгээр төсвөө тэлээд явчихсан тал бий. Төсвийн алдагдал өсч байгаа. Ирэх жилээс төсвийн сахилга батыг нэлээд сайжруулах хэрэгтэй. Төсвөө дандаа тэлэх нь буруу бодлого.
-Төсвийн зардал танана гэхээр халамжаа танах гээд байдаг нь буруу гэж ярьдаг. Ер нь төсвөөс таначихаар зардал гэвэл юуг онцлох вэ?
-Бид сүүлийн жилүүдэд маш их хэмжээний халамж өгөөд хүмүүсээ дасгачихлаа л даа. Гэр бүл болсны 500 мянга, шинэ төрсөн хүүхдийн 100 гэх мэтээр өчнөөн мөнгө тараасан. Одоо өгч байгаа хүүхдийн мөнгөний хувьд байж болох юм. Манай улс нийгмийн даатгалын салбартаа өөрчлөлт хийж чадаагүй. Албан бус секторт байгаа хүмүүс нийгмийн даатгалд хамрагдаж чадахгүй байгаа. Уг нь албан бус эдийн засаг 60, 70 хувийг эзэлдэг. Нийгмийн даатгалд төлж байгаа татвар, шимтгэл хүн бүрт яг адилхан хэмжээ, хувьтай байдаг. Үүн дээр өөрчлөлт хийж, хүн амын бодлоготой нь уяж өгвөл илүү зөв болов уу. Зарим орныг харахад тус бүрдээ хоёр сая төгрөгийн орлоготой хоёр өрх байлаа гэхэд хүүхдийнх нь тооноос хамаараад ялгаатай шимтгэл, татвар авдаг. Олон хүүхэдтэйгээс нь арай бага хувийг авах жишээтэй. Шууд халамж өгснөөс энэ маягаар шууд бус байдлаар хөнгөлөлт урамшуулалд хамруулбал илүү өгөөжтэй бодлого болно. Энэ мэт уян хатан загварчлалууд гаргавал зүгээр байх.
-Энэ жил Японтой хийсэн эдийн засгийн түншлэлийн гэрээ эдийн засагт эерэгээр нөлөөлнө гэж ярьж байгаа. Хэлэлцээрээс шууд өгөөж хүртэж эхлэхийн тулд бид яах ёстой вэ?
-Дутагдалтай зүйлс бий. Японы стандартыг Монголд нэвтрүүлэх шаардлага байгаа. Засгийн газрын тогтоол гаргаж баталгаажуулах хэрэгтэй. Гааль дээр зарим бүтээгдэхүүний тарифыг бууруулах гэх мэт ажлуудаа хийж өгөхгүй байна л даа.
-Европ руу 7000 гаруй барааг татваргүй гаргах эрхтэй ч энэ тив рүү экспортолдог бараа ноолуураас хэтрэхгүй байгаа. Шалтгаан нь юунд байна?
-Төр засгаас сайн гэрээ, хэлэлцээр хийсэн ч европ стандарт гэж яг юу юм, яаж гадаад руу экспортлох юм гээд нарийн зүйл сонирхохоор монгол хэл дээр ямар ч мэдээлэл байдаггүй. Салбарынх нь яаман дээр зөвлөгөө өгдөг жижиг нэгж ажилладаггүй юм гэхэд тусад нь сайт гаргачихмаар санагддаг. Японтой хийсэн хэлэлцээрийн хувьд ч гэсэн энэ тал дээр нь анхаарах хэрэгтэй. Тэгж байж эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ.
-Найдлага тавьж байгаа өөр нэг шийдвэр бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль. Өчнөөн мөнгө эдийн засагт ил гарч ирнэ гэж байгаа. Бодитой, мэдрэгдэхүйц үр дүн гарах уу?
-Гадаадад гаргасан мөнгөө буцааж авчирна гэж яриад байгаа. Энэ хууль бизнес эрхлэгчдийн талаас маш их хүлээлттэй байсан. Татварын өртэй компаниудын хувьд өршөөгдөөд явчихна гэх мэт хүлээлт байсан. Тодорхой хэмжээнд эерэг нөлөө үзүүлнэ.
-Ам.долларын ханш яах бол, танайхаас 2000 төгрөг хүрнэ гэсэн таамаг гаргаж байсан байх аа?
-Тиймээ, манайхаас түрүү жил 2000 төгрөг хүрнэ гэсэн таамаг гаргаж байсан. Өнөөдөр 2000 руу дөхчихсөн. Ирэх саруудад өсч таарна. Ямар ч байсан 2000 хүрэх нь тодорхой байгаа. Ам.долларын хувьд манай улс долларын хуримтлалгүй. Дээр нь үйлдвэрлэлгүй. Ийм учраас ам.долларын эрэлт өндөр хэвээр байх нь тодорхой. Эдийн засгаа төрөлжүүлнэ гэж олон жил ярьсан ч чадаагүй. Аймаг бүр эрчим хүчний эх үүсвэр барина гээд хөрөнгө оруулалт хөөцөлдөж байна. Бараг бүх аймаг мах боловсруулах үйлдвэртэй болно гэж байгаа. Энэ бол буруу хандлага. Монголын хувьд дотоод зах зээл жижигхэн, эрэлт нь бага. Аймаг бүр мах боловсруулах үйлдвэртэй болвол нэг нэгийнхээ төслийг татаж унагаах магадлалтай. Үр өгөөжгүй хөрөнгө оруулалт болох эрсдэлтэй гэсэн үг. Зүй нь аймгууд хоорондын бараа солилцоо идэвхтэй явагдвал зүгээр. Нэг аймаг нь махаа боловсруулж, нөгөө аймаг нь төмсөө тарьж, гурав дахь нь арьс шир боловсруулаад, хоорондоо бараагаа солилцоод явбал илүү зөв шийдэл болно. Хүн бүр бүгдийг хийх аргагүй.
-Аймаг бүрд хөгжүүлж мөнгө олох боломжтой салбар гэвэл та юуг онцлох вэ?
-Аймаг бүрд хөгжүүлэх ёстой салбар бий. Жишээ нь аялал жуулчлал. Гол нь аймаг бүр онцлогоо гаргасан бүтээгдэхүүнийг хөгжүүлэх ёстой. Өнөөдрийн хувьд аймгуудад ялгарах онцлог гэж алга. Нөгөө л таван гэр, сагсны талбай гэсгээд болчихож байна. Миний нүдийг боогоод нэг аймгийн жуулчны бааз дээр аваачвал би хаана очсоноо ч мэдэхгүй. Аймаг бүр онцлогтоо тохирсон бүтээгдэхүүн, бүх юмаараа маркетингийн цогц бодлого боловсруулах хэрэгтэй. Энэ жил Хөвсгөл рүү хэчнээн мянган хүн зорчив. Мэдээж хүүхэдтэйгээ явж таарна. Ядаж л замд таарсан бааз нь хүүхдийн тоглоомын талбайтай баймаар санагддаг. Гэтэл манайд тийм орчин байхгүй. Аль нэг аймаг дээр очоод орон нутгийн онцлогтой бүтээгдэхүүн авъя гэхэд жуулчны бааз дээр нь байдаггүй. Тээр тэнд байгаа давааг даваад нэг айл бий, тэнд байж магадгүй гэх жишээний.
-Оюу толгойн санхүүжилт шийдэгдвэл эдийн засаг сайжирна гэцгээж байна. Энэ төслийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, энэ төсөл байхгүй бол бидэнд тулгарах эрсдэл гэсэн өнцгөөр яриагаа үргэлжлүүлье?
-Оюу толгой бол эдийн засагт нөлөөтэй том төсөл. Уул уурхайн том төслүүдийн хувьд дэлхийн түүхий эдийн үнэ гол нөлөө үзүүлээд байна л даа. Сүүлийн үед алт, зэсийн үнэ нэлээд унаж байна. Хөрөнгө оруулалтын асуудлууд нь шийдэгдээд явчихвал эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ. 2011, 2012 он буюу эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өссөн үеийг харахаар Оюу толгой төсөл, Австралийн үер хоёр нөлөөлсөн гэж үздэг. Гэтэл манайх Австралийн үерийг орхиод ганцхан Оюу толгой гэж ярих гээд байдаг. Хятадад нүүрс экспортолдог гол улс болох Австралид үер болсон нь манай эдийн засагт том нөлөө үзүүлсэн. Нүүрсний эрэлт ихэсч үнэ нь огцом өссөн учраас эдийн засаг огцом өссөн юм. Дагаад хэрэглээний зээл өссөн. Хадгаламжийн хувьд мэдрэгдэхээр өсч чадаагүй. Орлого их байх үедээ бид баялгийн сан гэх мэт янз бүрийн сан байгуулна гэж ярьж, туршлага судалж байсан ч ажил болгоогүй. Энэ мэт алдаанууд эдийн засагт таагүй нөлөө үзүүлсэн.
Ц.Баасансүрэн
Э.Энхмаа