Б.Мөнхцэцэг 18 жил СУИС-ийнДүрслэх урлагийн сургуульд хувцас, дизайны багшаар ажилласан. Тэрбээр “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан юм. Б.Мөнхцэцэг эртний хувцас сэргээн засварлах хоббитой хүн.
МЭӨ IV-III зууны үеийн туг үс бүхий хонины сүүлэн хормойтой арьсан дээл
–Та яагаад Хүннүгийн үеийн хувцсыг судлах болсон юм бэ?
-Хувцасны шинэ загварынтухай хүүхдүүдэд заах гэхээр үндэсний хувцсаа судалж мэдэх шаардлагатай болсон. Үндэсний хувцсыг судлаад, докторынхоо ажлыг “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр хамгаалсан юм. Гарал үүслээс нь эхлээд судлахаар энэ сэдвийг сонгосон. Монгол үндэсний хувцасны суурь судалгаа гэсэн үг л дээ. Хүннүгийн үеийн хувцасны олдворуудыг сэргээсэн.Киданы үеийн, Эзэнт гүрний үеийн сонирхолтой олдворууд байна.
–Тухайлбал энд булган захтай арьсан хүрэм, эсгий малгай, торгон дээл байна. Монголчууд хэдий үед ийм өвөрмөц загвартай хувцаслаж байв?
-Олон гүүрийн голын эсгий малгай, үслэг хүрэмний сэргээн бүтээлтийн ажил энэ байна.2006 ондМонгол-Орос-Германыхамтарсанолон улсынхээрийн шинжилгээний анги Баян-Өлгий аймгийн нутаг Алтайн уулныОлон гүүрийн гол дахьзургадугаарбулшнаас энэүслэг хүрэм, эсгий малгайн үлдэгдлийг олжээ.Энэ булш нь МЭӨ IV-III зуунд хамаарагдана.Эрэгтэй хүнийг тарваганы арьсаар өнгөлсөн нэхийдээлтэй оршуулсан байжээ. Укокынмөнх цэвдэгт булшнуудаасгардаг хувцасныижил уг дээл ньзарим газраа арьс болон ангийн үсэн чимэглэлтэй, булганы арьсаархийсэн босоо өндөр захтай. Үүнээс гадна богино даавуун өмд, эсгий гутал, өндөр оройтойдуулга маягийн эсгий малгайтай байв. Малгай нь шувууны толгойн дүрстэй, модон оройтой байжээ. Мөн энэ булшнаас модон морь, бугын дүрс бүхий чимэглэл олдсон юм билээ. Энэ бүс нутгаас олддог олдворуудыг анх олсон газрынх нь нэрээр Пазырыкийн соёлын дурсгал гэж нэрлэдэг.Түүх археологч, судлаачдын олж судалсанэнэ дурсгалуудыг бид мэргэжлийн үүднээс нарийвчлан судалж байгаа юм. Хүннүгийн үеийг судалж байхад л энэ хувцсыг судалсан. Нэг хэсэг шуугиан тариад байсан олдворууд даа. Тэднийг судалж байж сэргээж хийсэн малгай, хүрэм юм. Үлдэцийг нь Новосибирск руу явуулж шинжлүүлсэн. Хониныарьсаар доторлосон, булга, ердийн хэрэмний арьсан гадартай гээд байгаа юм.Оросуудын ердийн хэрэм гээд байгаа нь зурамны арьс байх бололцоотой.
–Ийм хувцас сэргээн засварлахад хэр хугацаа орох вэ?
-Хүннүгийн хувцсыг би арван жил судалсан. Бүххэмжүүр гаргаад, эсгүүр зохион бүтээлт гаргасны дараа бол хийх нь харьцангуй гайгүй. Нэг жилийн дотор хийдэг. Дандаа гар ажиллагаагаар хийдэг.
–Сэргээн засварласан хувцсаа музейд өгөх үү?
-Сургууль дээрээ эртний монгол хувцасны музейтэй болчихъё гээд эднийгээ ийш тийшээ өгөөгүй хадгалаад байгаа.
–Ийм цагаан хувцас хар болчих гээдодоо ч өмсөхөд хэцүү. Эртний монголчууд ийм цагаан дээл өмсдөг байжээ. Цэвэрлэхарга байсан юм болов уу?
-Илгэн дээл шүү дээ. Монголчууд малынхаа арьс ширийг боловсруулж хувцас хийдэг, түүнийгээ цэвэрлэх арга технологитой байсан шиг байгаа юм. Илгийг гурил, хужраар арчиж цэвэрлэх арга байдаг.
–Ямар хүний өмсгөл юм бол?
-Булшнаас хамт олдсон зүйлүүдээс харахад энгийн хүний хувцас байж. Энэ бол Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын Дугуй цахирын хадны оршуулгаас олдсон дурсгал. Эрэгтэй хүүхдийн торгон дээлний хамт олдсон. Мөн эсгий дээл бас олдсон. Тэр эсгий дээлний оёдол хийц загвар бүр толгойд багтахын аргагүй сайхан. МУИС-ийн Археологи, Антропологийн тэнхмийн эрхлэгч,судлаач У.Эрдэнэбат булшийг нь судалсан. Хувцасны судалгаан дээр намайг хамтраач гэж хүсэлт тавьсан юм.
–Энэ торгон дээл их өвөрмөц загвартай юм. Эмэгтэй хүний дээл үү?
-Үүнийг У.Эрдэнэбат, Ч.Амартүвшин нарын судлаачид14-15 настай эрэгтэй хүүхдийн дээл гэж үзсэн. Материал нь суналтгүй, хатуувтар, уналттай маягийн торго байсан. Үүнийг сэргээхдээ аль болох эртний маягаар нь харуулъя гэж торгоны наймаачинд захиж байгаад олж авсан.”Арьсан торго” гэж нэрлэгддэг торго юм.
–Эх дээлнээс нь хэр их үлдсэн байв. Та хэдий хэмжээгээр сэргээсэн бэ?
-Бүгдийг нь босгож хийсэн.Археологийн олдвор дандаа дутуу байдаг. Жаахан хэсэг ч байсанбид байгаа хэсгийг нь сэргээчихээд, энэ юуны хэсэг вэ гэдгийг бусад олдворуудтай харьцуулж үзэж байж бүрэн бүтэн болгодог. Эх загвар нь Түүхийн музейд гарсан “Талын дайчдын өв соёл” үзэсгэлэнд гарсан.
–Эртний хувцас сэргээхэд их ажил ордог байх?
-Жишээлбэл энэ хүүхдийн дээлний тасархай хадны оршуулганаас олдсон. Хадны оршуулганаас үлдсэн хувцас үйрч унахгүй арай биетэй, бодитой, үлдэц сайтай байдаг. Үс нь байхгүй, хаа нэгтээ үсний ноолуурлаг, сортой хэсэг нь үлдээд, хөрс нь байдаг.Дандаа хуруу хуруу зайтай оёж зүйсэн байдаг.Үүнийг утсаа эмхэрдэж байгаад гараар оёсон.
–Та ийм хувцас босгохын тулд их л олон хуучны ном зохиол уншдаг уу?
-Монгол судлалын холбогдолтой ямар л ном зохиол гарна тэр болгоныг уншиж судалдаг.
–Хувцастай холбоотой судалгааны материал хэр их байдаг вэ?
-Яг хувцасны мэргэжилтэн ийм түүхэн судалгаагдагнаад судалсан нь ховор. Дандаа археологийн, түүхийн эрдэмтэд судалдаг. Тэдний судалгааны дашрамд судлагдсан мэдээллүүд олддог.
–Энэ хүүхдийн дээлний сугагараа гаргах хэмжээний онгорхойтой юм аа?
-Сугалдаргалах зориулалттай. Дээр үед сугалдаргалах хэрэгцээг мэддэг байж.
–Нуруун дээрээ шилбэ товчтой хийжээ?
-Анх монгол зурган дээр эндээ ийм нүхтэй юмшиг байна даа гэж таамагладаг байсан. Лавшруулаад судлахаар Английннэг цуглуулагчийн хувийн цуглуулгад “Тал нутгийн стиль” гэсэн яг суга хэсгээрээонгорхой дээлний цуглуулга байсан.Төв Азийнх гэсэн тайлбартай зураг олдсон. Өнгөрсөнжил Баянхонгороос бас ийм нүхтэй дээл олдсон.
–Энэ булган захтай үстэй дээлэн дээрх туг үснүүд ямар учиртай вэ?
-Туг үснүүдийг Пазырыкийн соёлтой холбоотой гэж үздэг байсан. Тэгсэн чинь Баян-Өлгийгөөс олдох болсон. Хамгийн анх олдсон газрын нэрээр Пазырыкийн соёл гээд байгаа болохоос биш үнэндээХүннүгээс угшилтай гэдгийг Хүннү судлаач Я.Ганбаатар”Хүннүгийн түүх соёл” номондоо дурдсан байдаг.Туг үс, сүүлтэй дээлний тухай хэд хэдэн баримт олдсон. Их Монгол Улсын хааны өргөөнд хөл тавьсан анхны Европынаялагчпын нэгПлано Карпини бас бичсэн байдаг. “Тэдбогиновтор үстэй дээлтэй юм байна. Үстэй дээл нь тахимаа хүрсэн сүүлтэй” гэж бичсэн. Түүний биет олдвор гараад ирсэн. Д.Тангад гээд угсаатны зүйчбайдаг. Түүний хээрийн судалгааны тайланд бас сүүлтэй дээлний тухай дурдсан. Угсаатны зүйчид хөгшчүүлээс аман ярилцлагаих авдаг. Булган аймгийнөндөр настан ярихдаа “Монгол дээл одооных шиг ийм хормойтой байгаагүй юм.Хонины сүүл шиг сүүлтэй байсан. Хүүхдийн дээлийгсаяхан болтол бид тэгж хийж байсан гэж тэр хөгшин ярьсан байдаг. Хонинысүүл шиг хормой манай монголчуудаас, хүннүчүүдээс гаралтайгэдэг ньбаталгаатай.
Пазырыкийн булшнаас олдсон гээд яг ийм туг үстэй зургуудыг бид номоос харж байсан. З.Фройдын “Онгон шүтээн хорио цээр”-ийнтухай ном бий. Туг үс тахих заншлын талаар олон судлаач тайлбарладаг. Хүй нэгдлийн үеэс монголчууд энэ заншлыг хувцсандаа хадгалж авч үлдсэн нь баримтаас харагдаж байна. Онгон шүтээн болж байсан амьтныхаа үсийг хувцас хунартаа үлдээдэг. Ан агналаа гэхэд туг үсийг нь биедээ авч үлдээд, уучлал гуйдаг.Муу зүйл болохоос сэргийлэх гэх мэтээр туг үстэй холбоотой, цаашдаа судалбал олон тайлбар хийж болох заншлууд бий. Энэ үстэй дээлэн дээрх туг үс сүлжсэн хэсэг нь нэг талаас чимэглэл боловч зан заншил соёлтойхолбоотой янз бүрийн дохио мэдээлэл агуулдаг.Хүүхдийн хувцсанд манайхан явуу хаддаг. Хүннүгийн үеийн булшнаас үлдсэн олдвороос шинжихэд ханцуйны үзүүр, хормой,зах хавиар мөн энгэрийн голоор явуу хаддаг байж.Явуу хүүхдийг хамгаалах зорилготой. Одоо ч хөдөөнийхөн хаа нэгтээ хүүхдийнхээ хувцсанд явуу хаддаг нь эртний улбаатай.
Б.ЯНЖМАА