Өнөөдөр “Олон улсын найзуудын өдөр” тохиож байна.
НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас арван нэгдүгээр сарын 11-ний өдрийг “Олон улсын нөхөрлөлийн өдөр” буюу (International Day of Friendship) болгон тэмдэглэх тухай шийдвэрийг 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 27-ны 65 дугаар чуулганаар гаргасан байдаг.
Ширэнгэн ойд амьдарч байсан Маяачуудын бас нэгэн асар том хот олон зууны дараа Мексикийн ширэнгэн ойгоос “санамсаргүй” байдлаар олджээ. Уг хотыг нээж олсон археологичдын нэг АНУ-ын Тулейн их сургуулийн төгсөх ангийн оюутан Лук Олд-Томас интернэтээс мэдээлэл хайж байхдаа Google-ийн хуудсанд байсан Мексикийн байгаль орчны хяналтын байгууллагын хийсэн лазерын судалгааг олж харсан байна. Энэ бол LiDAR ашиглан хийсэн судалгаа байсан аж. LiDAR нь хэдэн мянган лазер импульсийг онгоцноос илгээж, эдгээр импульсийн буцаж ирж буй хурдыг ашиглан тухайн орчны дүрслэлийн зураг гаргадаг арга юм байна. Иймээс Томас археологичдын ашигладаг аргыг ашиглан уг өгөгдлүүдийг дахин боловсруулж МЭ 750-850 оны хооронд 30.000-аас 50.000 хүртэл хүн амьдардаг байсан асар том эртний хот ширэнгэн ойд байгааг илрүүлжээ. Энэ нь өнөөдөр тус бүс нутагт амьдарч буй хүмүүсийн тооноос ч их байгаа ажээ. Уг хотыг нээсэн Томас болон түүний хамтрагчид хотыг ойролцоох нуурын нэрээр нь Валериана гэж нэрлэжээ. Энэхүү судалгаанд оролцсон профессор Марселло Кануто “Бидний олдвор нь энд соёл иргэншил халуун оронд мөхөх гэж ирсэн гэсэн үзлийг үгүйсгэж байна. Бодит байдал дээр дэлхийн энэ хэсэг баялаг, нарийн төвөгтэй соёлын өлгий байсан. Хотыг сүйрүүлж, эцэст нь орхиход юу нөлөөлснийг бид тодорхой хэлж чадахгүй ч археологичид уур амьсгалын өөрчлөлт үүнд голлон нөлөөлсөн гэж үзэж байна” гэж тайлбарлажээ. Археологичдын үзэж байгаагаар энэхүү хот барилга байгууламжийн хувьд Майяачуудын хамгийн том хот гэж тооцогддог, эндээс 100 км-ийн зайд орших тансаг Калакмул хотын дараа орох бөгөөд эндээс пирамид, бөмбөгний талбай, далан, амфитеатруудыг олж илрүүлжээ.
Томас, Кануто нар ширэнгэн ойн хотын янз бүрийн хэмжээтэй нийт 6474 барилга байгууламж олж, эдгээрээс гурван цогцолборыг судалжээ. Харин уг судалгаанд оролцоогүй Лондонгийн их сургуулийн коллежийн профессор Элизабет Грэм “Энэхүү нээлт нь Майяачууд тусдаа жижиг тосгонуудад бус хөгжингүй хотуудад амьдардаг байсан гэсэн онолыг баталж байна. Уг хот гарцаагүй олон хүн амтай, өөрөөр хэлбэл өмнө нь оршин суучидтай байсан нь тодорхой харагдаж байна. Энэ нь уг хотыг өөрийн нүдээр харсан хэнд ч ойлгомжтой байна. LiDAR технологи нь халуун орны ширэнгэн ойн газар нутгийг судалж буй археологичдын хувьд хувьсгал болж, алдагдсан соёл иргэншлийн бүхэл бүтэн ертөнцийг нээж байна. Энэ аргыг Өмнөд Америкийн бүс нутагт ашиглаж эхэлснээс хойших 10 жилийн хугацаанд археологичид өмнөх зуун жилээс 10 дахин олон нээлт хийсэн” гэж хэлжээ.
Судалгаагаар Маяачуудын соёл иргэншил МЭ 800 онд мөхөж эхэлсэн. Энэ нь тэд маш нягт амьдарч байсан учир уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэлтэй ургац алдагдлыг даван туулж чадаагүй гэж үздэг байна. Иймээс Олд-Томас “Энэ олдвор ган гачиг болох үед энэ хотод шигүү суурьшсан хүн ам нь өөр газар нүүхээс өөр сонголтгүй болсныг харуулж байна. Хүмүүс тухайн бүс нутгийг орхин явах болсон нь байгаль орчны эрс өөрчлөлттэй холбоотой байх өндөр магадлалтай байж магадгүй. XVI зуунд Испанийн түрэмгийлэгчид энэ бүс нутгийг байлдан дагуулж байсан нь Майяачуудын хот-улсуудыг устахад мэдээж нөлөөлсөн. Би хэзээ нэгэн цагт Валериана руу очих нь гарцаагүй. Хот хурдны замтай маш ойрхон, энэ нь мэдээж давуу тал. Гэхдээ бид тэнд төсөл хэрэгжүүлнэ гэж би хэлж чадахгүй. Учир нь LiDAR-ын технолгийг археологичид хэрэглэх болсноор аль хэдийнэ маш олон археологийн дурсгалууд олдсон тул эрдэмтэд бүгдийг нь судална гэж найдах аргагүй” гэжээ.
Энэхүү судалгааны дүн эрдэм шинжилгээний “Antiquity” сэтгүүлд нийтлэгдсэн байна.
Г.АМАРСАНАА
Малчид, иргэд, тээвэрчдийн анхааралд: 11-нд Монгол-Алтай, Хөвсгөлийн уулсаар нойтон цас, цас орж, цасан шуурга шуурч, Алтайн салбар уулс болон Арц богдын өвөр хоолойгоор хүчтэй салхитай байхыг анхааруулж байна.
2024 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний 08 цагаас 20 цаг хүртэл: Баруун аймгуудын нутгаар үүлэрхэг, Монгол-Алтайн уулархаг нутгаар нойтон цас, цас орж, цасан шуурга шуурна. Бусад нутгаар багавтар үүлтэй, цас орохгүй. Салхи ихэнх нутгаар баруунаас секундэд 7-12 метр, Алтайн салбар уулс болон Арц богдын өвөр хоолойгоор түр зуур секундэд 18-20 метр хүрч ширүүснэ. Дархадын хотгор, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчмоор 3-8 хэм хүйтэн, Монгол-Алтай, Хангай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Тэс, Эг, Үүр, Ерөө, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр 1 хэм хүйтнээс 4 хэм дулаан, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр 8-13 хэм, бусад нутгаар 3-8 хэм дулаан байна.
2024 оны арваннэгдүгээр сарын 12-ноос 2024 оны арваннэгдүгээр сарын 16-ныг хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан төлөв
12-нд Монгол-Алтай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар, 13-нд баруун аймгуудын нутгийн зарим газар, төвийн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр, 14-нд баруун аймгуудын нутгийн зарим газар, төвийн аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр, 15-нд төвийн аймгуудын нутгийн зарим газар, зүүн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр цас орж, цасан шуурга шуурна. Салхи ихэнх хугацаанд секундэд 7-10 метр, 12, 14-нд Алтайн салбар уулсаар түр зуур секундэд 16-18 метр хүрч ширүүснэ. 13-нд баруун болон төвийн аймгуудын нутгаар, 14-нд ихэнх нутгаар хүйтэрч Дархадын хотгор, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Байдраг голын хөндийгөөр шөнөдөө 22-27 хэм, өдөртөө 10-15 хэм, Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Идэр, Тэс, Ерөө, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз, Халх голын хөндийгөөр шөнөдөө 13-18 хэм, өдөртөө 4-9 хэм, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө 1 хэм дулаанаас 4 хэм хүйтэн, өдөртөө 0-5 хэм дулаан, бусад нутгаар шөнөдөө 7-12 хэм, өдөртөө 0-5 хэм хүйтэн байна.
Цэргийн алба хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн харилцааг нийгмийн даатгалаас тусдаа буюу Цэргийн алба хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулиар зохицуулж, үүнд зэвсэгт хүчин, хилийн ба дотоодын цэрэг, тагнуул, төрийн тусгай хамгаалалт, цагдаа, шүүх шинжилгээний болон авлигатай тэмцэх, онцгой байдлын асуудал эрхэлсэн болон шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх зэрэг 10 байгууллагын цолтой алба хаагчид хамаардаг.
Харин нийгмийн даатгалын байгууллага цэргийн тэтгэврийг тогтоон, олгох ажлыг цэргийн байгууллагатай байгуулсан гэрээний дагуу гүйцэтгэж байна.
Цэргийн тэтгэвэрт зарцуулж байгаа зардлыг нийгмийн даатгал, тэтгэврийн даатгалын сангаас биш, улсын төсвөөс санхүүжүүлдэг болно.
Цэргийн алба хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжтэй холбоотой асуудлаар буюу цэргийн тэтгэвэрт гарах насыг нэмэгдүүлэх, тэтгэвэр бодох жилийг өсгөх, нэг удаагийн тэтгэмжийг зогсоох, бууруулах тухай ямар ч шийдвэр гараагүй болохыг мэдэгдэж байна.
Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төсөл, Нийгмийн даатгалын сангийн 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төсөл болон эдгээр хуультай дагалдан өргөн мэдүүлсэн хуульд цэргийн тэтгэвэр, тэтгэмжтэй холбоотой ямар нэг хууль байхгүй бөгөөд цэргийн алба хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд ямар нэг өөрчлөлт ороогүй гэсэн үг юм гэж Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас мэдээллээ.
Авлигатай тэмцэх газрын Мөрдөн шалгах хэлтэс 2024 оны 11 дүгээр сарын 4-10-ны өдрүүдэд гэмт хэргийн шинжтэй 84 гомдол, мэдээллийг шалгав.
Үүнээс 10 гомдол, мэдээлэлд хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээх, 12 гомдол, мэдээлэлд хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээхээс татгалзах саналтай прокурорт шилжүүлсэн бөгөөд одоогоор 62 гомдол, мэдээллийг хянан шалгаж байна.
Түүнчлэн эрүүгийн 892 хэрэгт мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулснаас өнгөрсөн долоо хоногт 13 хэргийг шүүхэд шилжүүлэх, 13 хэргийг хаах, 15 хэргийг хаах, 3 хэргийг харьяаллын дагуу шилжүүлэх саналтай прокурорт хүргүүлж, 2 хэргийг нэгтгэн шалгаж байна. Мөрдөн шалгах ажиллагаанд одоогоор 859 хэрэг шалгагдаж байна.
Гэмт хэрэг гарахад нөлөөлсөн шалтгаан, нөхцөлийг арилгуулахаар мөрдөгчийн 3 мэдэгдэл бичиж холбогдох байгууллагад хүргүүлжээ.
Эх сурвалж: АТГ
Германы дэлхийн нэр хүнд бүхий DW агентлаг “Оросын ерөнхийлөгч 2024 оны есдүгээр сарын эхээр Монгол Улсад хоёр өдрийн албан ёсны айлчлал хийсэн. Албан ёсоор уг айлчлалыг 1939 онд Халхын голд Зөвлөлт, Монголын цэргүүд Японы Зэвсэгт хүчний эсрэг ялалт байгуулсны 85 жилийн ойг тохиолдуулан зохион байгуулж байгаа гэж мэдээлж байсан ч үнэндээ бол уг айлчлалын үеэр В.Путин, Монгол Улсын ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх нар ОХУ-аас газрын тосны бүтээгдэхүүн нийлүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан билээ.
Тэгвэл НҮБ-ын Эрүүгийн хэргийн олон улсын шүүх өөрийн Урьдчилан сэргийлэх танхимаас аравдугаар сарын 24-ний пүрэв гаригт гаргасан ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путиныг Улаанбаатарт айлчлах үеэр баривчлах тушаалыг биелүүлээгүй хэмээн Монгол Улсыг албан ёсоор буруутгасан мэдэгдлийг өөрийн цахим хуудсандаа нийтэлжээ. Уг албан мэдэгдэлд “Монгол Улс В.Путиныг нутаг дэвсгэртээ байхад нь баривчилж, шүүхэд шилжүүлэх тухай хүсэлтийг биелүүлж, энэ талаар хамтран ажиллаагүй нь тус шүүхийг хуулийнхаа 87 дугаар зүйлийн 7 дахь хэсэгт заасан чиг үүрэг болон бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд саад учруулсан. Олон улсын эрүүгийн хуулийн харьяаллыг хүлээн зөвшөөрч буй улсууд гэмт хэрэгтний албан тушаал, харьяаллаас үл хамааран баривчлан, шилжүүлэн өгөх үүрэгтэй, Энэхүү шүүх нь аль ч улсаас хараат бус үйл ажиллагаа явуулж, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн нийтлэг ашиг сонирхолд нийцсэн чиг үүргийг гүйцэтгэдэг” гэдгээ сануулав. Бас энэхүү мэдэгдэлд “Монгол Улс шүүхтэй хамтран ажиллахаас татгалзсан ноцтой байдалтай холбогдуулан Улаанбаатартай холбоотой ямар арга хэмжээ авахыг ОУЭХШ-ийн гишүүн орнуудын Ассамблейд оруулж, шийдвэрлүүлэхээр болов гэсэн байна” гэж мэдээлсэн. Шуудхан хэлэхэд, энэ бол төр, засгаас эхлүүлээд англи хэл үнэгүй сурах гэж байсан хүүхэд гээд монгол хүн бүрийн хувь заяанд шууд хамаарах асуудал. Иймээс бид юуны түрүүнд хэн нэгнийгээ буруутгах гэж цаг алдалгүй атгасан гар шиг нэгдэх хэрэгтэй байна. Мөн төр, засгийнхан энэ шүүхийн хуулийн заалтуудтай зууралдаж цаг алдах хэрэггүй. Өөрөөр хэлбэл, нэгэнт ОУЭХШ-ийн дүгнэлт гарчихсан учир бидэнд одоо ямар ч хууль хэрэг болохгүй. Энэхүү Ассамблейн 124 улсын олонхын саналаар шийдвэр гарна гэсэн үг. Иймээс нэгэнт дээд чуулганы шийдвэр гарчихвал бид юу ч гэж ярьж гүйгээд “Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу” гэдэг нь болно гэдгийг хатуу ойлгох хэрэгтэй! Маш товчоор Монгол Улс дарангуйлагч уу, эсвэл ардчилсан тогтолцоотой улс уу гэдгээ нотлох шаардлагатай болчихоод байна! Яагаад гэвэл Европын Холбоо “Сонгууль луйвардаж өөрийгөө гаргаж ирсэн В.Путиныг ОХУ-ын ерөнхийлөгч гэж тооцохгүй” гэж дэлхий нийтэд албан ёсоор зарлачихсан. Иймээс бид Европын Холбооны хувьд хууль бус албан тушаалтантай гэрээ хийж, олон улсын гэмт хэрэгтэнг баривчлах үүргээ биелүүлээгүй болж таараад байгаа юм. Иймээс Европын Холбооны гишүүн 27 улсаас биднийг Оросын дарангуйлагчийн гарт орж, ардчилсан улс гэхэд эргэлзээтэй болсон гэсэн нотлох баримтуудыг энэхүү шүүхийн Ассамблейд оролцох улсуудад танилцуулж, шийдвэр гаргуулах гэж байгаа хэрэг. Тэгвэл Монгол Улс яах ёстой вэ?
Юуны өмнө ОУЭХШ-ийн дээрх мэдэгдэлд “манай хүсэлтийн дагуу” гэж бичсэн байгаа учир юуны өмнө манай УИХ өөрөө санаачилж “Хүний эрх буюу нийтийн эрх ашигт хамаарах олон улсаас ирсэн мэдээллийг нийтэд зарлаагүй, эсвэл удааж цаг алдсан албан тушаалтанд ингэж хариуцлага тооцно” гэсэн заалтыг яаралтай хуульчлах шаардлагатай байна.
Европын Холбооны хамгийн их анхаарал татаж буй асуудал нь өнөөдөр Кремль өөрийн талын нам, тодорхой хүнээр дамжуулан ардчилсан тогтолцооны амин сүнс болох ардчилсан сонгуулийг луйвардаж, утга учрыг нь алдагдуулан том аюул учруулж буй явдал. Тэгээд ч Оросууд өөрийн авлигалын тогтолцоог Путин өөрийн улсад Монгол, Молдова, Гүрж гэх мэт ЗХУ-ын нөлөөнд байсан улсуудад хуулбарлан хэрэгжүүлж, иргэдийг нь хэргээр ядууруулж, саналыг нь өөрийн талын нам, олигархуудаар дамжуулан маш хямдхан худалдан авч буй нь тодорхой болоод байна. Иймээс Болгарын парламентын сонгуулиар авлигалын эсрэг эвсэл Оросын талын намаас хамаагүй олон санал авав. Харин Монгол Улсад Оросын талын бие даасан нам байхгүй ч намын фракц бол бий. Иймээс манай ерөнхий сайд Молдавын ерөнхийлөгч шиг Тагнуулын Ерөнхий газраар ажлыг нь хийлгэж, хийхгүй бол удирдлагуудыг нь яаралтай сольж, “Татвар төлөгчдийн мөнгөөр малчдын өрийг тэглэнэ” гэж амлан хууль зөрчиж УИХ-д сонгогдсон нөхрийг “ОХУ-ын эрх ашигт тохируулж, Монгол Улсад учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх”, хэрэв өөрийн хөрөнгийг бусдад шилжүүлсэн бол “Бүлэглэж луйвар хийсэн” гэсэн эрүүгийн хэрэг үүсгэхэд буруудахгүй болоод байна. Харин хүний эрх зөрчин тэр нөхрийг шууд аваачаад шоронд хийж бол болохгүй. “Улсад учруулсан хохирлоо бүрэн төлж барагдуулаагүй гэмт хэрэгтэнг улсынхаа эсрэг террорист ажиллагаа явуулсан гэж үзэн хуулийн хариуцлага хүлээлгэнэ” гэсэн заалтыг хуульчлах асуудлаар иргэдээсээ санал авах нь зүйд нийцнэ. Хамгийн гол нь үүнийг уншиж байгаа хүн бүр интернэт рүү ороод өөрийн улсыг авлигалын индексээр хэд дүгээрт, харин Европын Холбооны 27 улс хаана жагсаж байгааг нэг харчих даа! Энэ бол үнэхээр манай шударга иргэн бүрийн санааг зовоосон маш яаралтай шийдэх ёстой асуудал! Иймээс гүйцэтгэх засаглал болох манай Засгийн газар хүний эрхийг хангасан жагсаал цуглаан хийх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх, хамгийн гол нь амьдралд шууд хэрэгжиж эхлэх Авлигалын эсрэг хуулийг УИХ-д өргөн барьж, яаралтай горимоор батлуулах шаардлагатай байна. Учир нь монголчууд бидэнд энэ бүхнийг хийж амжих буюу алдаагаа засахад яг 30 хоног байна. Цаана нь үлдсэн хэдхэн хоног нь Европын Холбооны 27 улс бидний хийж амжсан эдгээр зүйлээс үүдэн ОУЭХШ-ийн Ассамблейд танилцуулах баримтаа өөрчилж, зөөлрүүлэхэд зориулагдах болно. Учир нь Олон улсын эрүүгийн хэргийн шүүхийн гишүүн 124 улсын Ассамблей ирэх 12 дугаар сард Нидерланд улсын Гааг хотноо хуралдана. Хэрэв энэ бүхнийг бид хийж амжихгүй бол Монгол Улсад дарангуйлал давамгайлж буй нь тодорхой болж Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын суудал ганхаж, хамгийн гол нь монголчууд дотроо хуваагдан тэмцэлдэж үр дүнд нь манай улсын ардчилал улмаар тусгаар тогтнолд аюул учирна! Харин амжвал “Сохорсон биш завшив” гэгч нь болж ардчилсан тогтолцоо, иргэдийн амьдрал сайжирна.
Г.АМАРСАНАА
Ховд-Өлгий чиглэлийн Бураатын даваанд хүчтэй цасан шуурганы улмаас авто замд цас ихээр хунгарлагдаж, үзэгдэх орчин хязгаарлагдсан байна.
Шуурхай ажлын хэсэг ажиллаж байгааг Зам тээвэр хөгжлийн яамнаас анхаарууллаа. Цасан шуурга намжтал тус чиглэлд онцын шаардлагагүй бол зорчихгүй байхыг анхааруулж байна.
АНЭУ-ын Дубай хотноо 4 жилд нэг удаа зохиогддог оюуны спортын хамгийн том тэмцээн болох “Memoriad 2024” World Mental Sports Olympics буюу оюуны олимпод Монгол, Америк, Герман, Солонгос, Япон, Энэтхэг, Их Британи, Австрали зэрэг дэлхийн 35 орны 180 тамирчин ой тогтоолт, цээж бодолтын 12 төрлөөр 3 өдрийн турш өрсөлдөж аваргуудаа тодрууллаа.
Манай улсын хувьд эх орноо төлөөлөн Монголын Оюун Ухааны Академийн цээж бодолт болон ой тогтоолтын нийт 16 тамирчин багш дасгалжуулагч Х.Хатанбаатар, Б.Баасандорж, Ө.Сэнгэсамдан, Д.Баяраа нарын хамт оролцож байна.
Шигшээ багт:
ОЙ ТОГТООЛТ
1. Н.Мөнхшүр WMC
2. Н.Энхшүр IGM
3. Э.Лхагвадулам IGM
4. Ц.Оюун-Эрдэнэ GMM
5. Ц.Номин-Эрдэнэ GMM
6. Э.Үүрийнцолмон GMM
7. О.Наранзул GMM
8. Г.Мянганбаяр IMM
9. Л.Уянга IMM
10. М.Гэгээн-Оюун (бага нас)
11. Т.Тунгалагжаргал ( бага нас)
12. О.Ирмүүн (бага нас)
ЦЭЭЖ БОДОЛТ
13. С.Чингим
14. Э.Мөнхбаатар
15. Х.Анирлан
16. Э.Есүхэй
Тус тэмцээнд 12 алт, 13 мөнгө, 13 хүрэл нийт 38 медаль (ой тогтоолт 35/36, цээж бодолт 3/12) хүртэж, 50 сая төгрөгийн шагналаас гадна Гиннесийн 2 дээд амжилтыг шинэчлэн тогтоож багаараа тэргүүллээ.
Монгол Улсад 0-5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн 64 хувийг нярайн эндэгдэл дангаар эзэлж, үүний 71.6 хувь нь эрт нярай үедээ эндэж байна. Манай улсын нярайн эндэгдэл дэлхийн дунджаас бага байгаа хэдий ч бүсийн дунджаас өндөр хэвээр, сүүлийн жилүүдэд эндэгдлийн түвшин төдийлөн сайн буурахгүй байна. 2023 оны байдлаар 64306 нярай амьд төрснөөс 496 нярай эндсэн бөгөөд эндэгдлийн ихэнх хувийг дутуу нярай эзэлж байна.
Үүнтэй холбогдуулан нярайн өвчлөл эндэгдлийг бууруулж, Монгол хүний дундаж наслалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор өнгөрсөн баасан гарагт /2024.11.08/ үндэсний хэмжээнд нярайн өвчлөл, эндэгдлийг бууруулах цогц ажлыг удирдан манлайлах багийг байгуулж, хийж гүйцэтгэсэн ажил, цаашид нярайн салбарын бодлогын баримт бичиг болох Үндэсний төлөвлөгөөг хэлэлцлээ.
Үндэсний багийн гишүүдийн АНУ, Япон, БНХАУ-ын профессоруудтай хамтран хийсэн судалгаагаар төлөвлөгөөнд туссан ажлууд болох нярайн эндэгдлийн тэргүүлэх шалтгаануудыг эх орондоо дэвшилтэт технологи ашиглан эмчлэх, эмчилгээг нутагшуулах, түүнчлэн дутуу төрөлтөд нөлөөлж буй шалтгаануудад чиглэсэн урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ хэрэгжүүлэх, нярайг эрт илрүүлэгт хамруулж өвчин эмгэгийг нь илрүүлснээр одоогийн 1000 амьд төрөлтөд 7.7 байгаа эндэгдлийг 2028 он гэхэд 5.5 болгох боломжтой гэсэн үр дүн гарчээ.
Уулзалтаар Сайд Т.Мөнхсайхан улс орны үнэт зүйл, үндэсний аюулгүй байдал, эх орны ирээдүй байдаг эх, нярайн эрүүл мэндийг хамгаалах үйлсэд чин сэтгэлээсээ, идэвх санаачилгатай ажиллаж байгаа үндэсний багийн гишүүдэд талархаж буйгаа илэрхийлж, амжилт хүслээ.
Бүхэл бүтэн аймаг удирдаж, одоо олон түмнээ төлөөлж УИХ-д сууж байгаа эрхэм гишүүний энэ хуурай мэдэгдлийн эсрэг байгаль, зэрлэг амьтан, мэргэжлийн эрх ашгаа бага ч болов хамгаалах, нөгөө талаар хоосон цэцэрхэлд хариулт өгмөөр санагдаад байж суухын арга үгүй болов.
Нэгэн зүйл:
Наран Сэвстэйн боомт нээхэд Дархан цаазат газарт ямар ч хохирол үүсэхгүй. Тэртэй тэргүй тэр хоосон цөл газар хамгаалах юм юу ч байхгүй, түүнийг сэтгүүлчдэд бодитоор нь үзүүлээд газар дээрээс нь сурвалжилга хийлгэхээр тэднийг ирэх долоо хоногт урьж байгаа тухай дуулгав.
Яг ийм байдлаар үүний өмнө боомт нээх эсэх асуудлаар судалгаа хийж, үндэслэл боловсруулах ажлын хэсгийн хэсэг нөхдийг орон нутгийн дарга нар нөгөө хоосон газраараа дагуулж яваад “юу ч байхгүй хоосон цөл” хэмээх ятгалгаа хийсэн удаатай. Одоо энэ улиг болсон аргаа сэтгүүлчдээр дэмжүүлэхээр санаархаж байгаа хэрэг.
Одоо хэн гуайг ч дагуулан овор, хурд ихтэй олон машинтай тоос татуулан давхиад ямар ч амьтан харахгүй байх нь бараг үнэний ортой. Гэхдээ уг нь энэ газар огт хоосон газар биш. Говь цөлийн ил задгай уудам дайд таруу байршилтай цөөхөн тоотой хоргодож байгаа урт хөлийн амьтад болох Хавтгай, Хулан, Хар сүүлт, Мазаалай аль нь ч сонор соргог амьтад учир алсад байгаа амьтан ажиглах чадвар муутай хот газрын хүмүүст бараагаа харуулахгүй дайжих нь бас үнэн. Амьтан байгаа эсэхийг амьдралын ул мөрөөр нь тандаж мэдэх чадвар дутвал бас юу ч олж харахгүй. Энэ дашрамд Дерсу Узала гэж нэг сайхан кинонд гардаг тайгын эзэн хашир анчин өвгөний үгийг сонордуулмаар санагдах. Орос хэлээр муухан ярих өвгөн хайгуулын ангийн дарга Орос офицерт хэлэхдээ: Чамд нүд байна. Гэхдээ байгалийг, орчин тойрноо бодитоор нь харах билгийн нүд алга хэмээн толгой сэгсрэн гасалдаг. Энэ үгийг эрхэм гишүүнд болон тэнд очих сэтгүүлчдэд ч даймаар санагдав. Үнэхээр Та нөхдөд байгалийн гайхамшгийг харах, мэдрэх, таньж мэдэх, бишрэх билгийн мэлмий нээгдээгүй бол энэ газар “хоосон цөл” нь яах аргагүй үнэн. Билгийн нүдтэй нэгэнд бол хараанд өртөх юм бүхэн, гадаргуугийн тогтоц, хад чулуу, хайрга элс, элдэв эрдэс баялаг, хурдас хуримтлал, шал, хаа нэгтээ нүдэнд тусах хатсан бут, хагдарч унасан ургамлын иш бүхэн Та бидний орон гэр болсон дэлхий ертөнцийн хөгжлийн олон сая жилийн түүхийг өөртөө тээсэн, хүн хэмээх ухаан муутай “ухаантны” ямар нэг болчимгүй үйлдэлд өртөгдөөгүй үлдсэн сүүлчийн алга дарам онгон дагшин газар шороо болохын хувьд энэ “хоосон” нутаг хүн төрөлхтний үнэ цэнтэй өв болдог билээ. Үүний учир уг нь манай Засгийн газрын захиалгаар гадаадын олон байгууллагын экспертүүдийн оролцоотойгоор энэ нутгийг дэлхийн байгалийн өвд бүртгүүлэх бэлтгэл ажил ид өрнөж байгаа юмсан…Боомтын уршгаар энэ сайхан ажил юу болж төгсөхийг таашгүй.
Нэгэн зүйл:
Эрхэм гишүүн тэртэй тэргүй хоёр улсын хилийн дагуу туулай ч нэвтрэх арга үгүй хоёр давхар төмөр тортой гэдгийг бүр засгийн газрын арын хашаатай зүйрлэн дурдаад, түүний хажуугаар зам тавихад дархан газарт ямар ч саад тотгор болохгүй хэмээн тунхаглав. Дохиолол дамжуулах хүзүүвчтэй мазаалай цөөхөн жилийн өмнө хоёр удаа “хил зөрчиж” БНХАУ-ын Ганьсу мужийн нутгаар явж байгаад гурван сарын дараа эргэж ирсэн бодит түүх саяхных. Энэ мазаалай хоёр удаа хил “зөрчихдөө” гурван өөр газраар хил давсан байдаг. Юу ч үл нэвтрэх торон хаалт биш ажээ. Гэхдээ мэргэжлийн үүднээс хилийн торон хаалтын талаар огт өөр бодолтой байдгаа энд учирлах гэсэн юм.
Хоёр улсын хоорондын хил бол улс төрийн хил. Зэрлэг амьтдын амьдралын хэрэгцээ шаардлага улс төрийн хилээр хязгаарлагдах учир үгүй. Улсын хилийн бүсийг дамжин амьдардаг зэрлэг амьтдыг хамгаалах нь олон улсын хэмжээнд анхаарал татдаг нэг зангилаа асуудал. Үүний учир Зэрлэг амьтдын нүүдлийн ховор зүйлийг хамгаалах конвенц 1979 онд Бонн хотноо байгуулагдаж, УИХ 1999 онд соёрхон баталснаар манай улс энэ конвенцэд нэгдэн орсон. Энэ конвенцийн үзэл баримтлал ёсоор хилийн дагуу амьтан үл нэвтрэх хаалт саад байгуулах биш, харин амьтан нааш цааш чөлөөтэй хоёр тийш нэвтрэх боломжийг хангаж байж сая алсад нүүдэллэдэг урт хөлийн тууртан амьтдыг хамгаалах боломжтой гэж үздэг. Энэ үүднээс хил дамнасан дархан газар байгуулах, хилийн энх тайвны парк байгуулах гэх мэт олон санаачилга бий болж байна. Энэ конвенцийн төрөлжсөн байгууллага болох Төв Азийн Хөхтөн амьтны санаачилга (CAMI-Central Asian Mammalian Initiative) хөтөлбөртэй манай улс идэвхтэй хамтран ажилладаг бөгөөд Хавтгай, Хулан, Тахь мэт амьтны хил дамжих шилжилт хөдөлгөөнийг хангасан шийдлийг олон мэргэжлийн хүмүүс хамтран эрэлхийлж байгааг энэ дашрамд дуулгая. Бид дэлхий нийтийн хөгжил дэвшлийн нийтлэг хандлагатай хөл нийлүүлэхийн тулд хаяагаа манасан, өнөө маргаашаа аргацаасан богинохон бодлоор биш, алсаа харсан ирээдүйтэй, ухаалаг бодлоор асуудалд хандмаар байна.Гишүүний сайрхаад байгаа юу ч нэвтрэх арга үгүй хилийн торон хашаагаар түрий барих нь байгаль хамгааллын орчин үеийн бодлогод нийцэмгүй, явуургүй бодлого болохыг хэлэх байна. Боомт нээгдэж, зам тавигдвал зэрлэг амьтны шилжилт хөдөлгөөнд дахин нэг давхар хаалт үүснэ.
НҮБ-ын Хүрээлэн буй орчны хөтөлбөрийн санхүүжилтээр 1980-1982 онд Говийн их дархан цаазат газрын хамгааллын төлөвлөгөөг боловсруулсан гадаадын мэргэжилтэн нар энэ нутгийг “Төв Азийн цөлийн экосистемийн загвар нутаг”, “Том биетэй олон зүйл ховор хөхтөн амьтны сүүлчийн өлгий” хэмээн онцолж тодорхойлсон байдаг.
Уг нь байгаль орчны улсын байцаагч нар ч нэвтрэх эрхгүй шахам онцгой дархан бүс болох хилийн зурвас үнэхээр амгалан тайван байдаг бол зэрлэг ан амьтад энэ газарт л элбэг баймааарсан. Гэтэл хэрэг дээрээ тийм биш байдаг нь хачирхалтай.
Нэгэн зүйл:
Боомт нээснээр засмал зам тавигдах учир дархан газар, ховор амьтны амьдралд ямар ч аюулгүй хэмээн тунхаглав. Говийн их дархан цаазат газар байгуулагдсан хэдий ч энэ нутгийн ховор амьтны хувь заяа ээдрээтэй хэвээр байна. Үүний шалтгаан юу вэ гэвэл мөн л хүмүүн бидний амиа хичээсэн увайгүй үйлдэлтэй холбоотой. Алтайн өвөр говь хэмээх энэ уудам нутаг 9 сая га гаруй газар нутгийг хамардаг бол түүний тун багахан хувь буюу 333 мянган га газар нэмэгдэл чийгтэй газар. Гэтэл Дархан газрын хойд захын баянбүрдийг (Эхийн гол, Захуй буюу одоогийн Баянтоорой) газар тариалангийн зориулалтаар ашиглах, өмнөд захын баянбүрд, байгалийн уст цэгүүдээр (Цагаан булаг, Хатан суудал, Замын бэлгэх гэх мэт) хилийн анги байгуулснаар зэрлэг амьтдын амьдралыг тэтгэдэг гол “уурхайг” хүн эзэмшиж, зэрлэг амьтдын хувьд тохиромжтой амьдрах орчин улам хумигдсан нь амьтдын тоо өсөхгүй байх гол шалтгаан болж байна. Хэрэв боомт нээгээд засмал замаа огт усгүй газраар ч болов тавьчихдаг юм аа гэхэд амьдрах орчин тусгаарлагдаж хуваагдах, боомтоор гарахын тулд Өмнөговь, Баянхонгор аймгийн иргэд алсуур тойрч засмал замаар бус, зам товчилж дархан газраар зорчиж эмх замбараагүй хөдөлгөөн үүснэ. Говь цөлийн тууртан амьтад үргэмтгий, хэт сонор соргог. Тухайлбал, Хавтгай тайван үедээ 3,0-6,4 км/цаг хурдтай явдаг бол хүзүүвч зүүсний дараа нэг хавтгай 9 цагийн дотор 64 км, өөр нэг хавтгай 11 цагийн дотор 61 км зайд дайжсан ба хоногийн 24 цагийн хугацаанд үргэсэн хавтгайн туулсан хамгийн хол зай 74 км хүрч байжээ(Kaczynski et al. 2014). Дархан газрын нутаг дэвсгэр дээгүүр эмх замбараагүй хөдөлгөөн бий болох нь энэ нутгийн эмзэг хөрс шороо, ховор амьтдын ирээдүйд сүйрэл дагуулна. Аливаа харалган, ухвар мөчид шийдвэрийг дагалдан гарах сөрөг үр дагаврыг урьдчилан тооцоолж эс чадваас учрах аюул улам их болно.
Эцэст тэмдэглэх нь:
Нарансэвстэйн боомт монголчуудад илүү ээлтэй байна гэдэг ч юу л бол. Бүх боомтын ажиллах журам адилхан л байж таарна. Эх газрын Хятадын Ганьсу мужийн нутгаар дамжсан боомтыг заавал дэлхийд данстай дархан цаазат газраараа дамжуулан байж нээнэ гэж зүтгэх нь эрүүл ухаанаар яаж ч бодсон зөвхөн урд хөршийн эрх ашгийг урьдал болгосон бодлого гэмээр л санагдана. Худалдаа наймаа,алт ухалт, иргэдийн амьжиргаа, орон нутгийн хөгжилтэй холбоотой ярьсан бусад асуудлаар миний гадарлах зүйл хомс учир хариу тайлбараа үүгээр өндөрлөе. Харин сүүлийн 15 жил энэ нутагт тасралтгүй ажиллаж байгаа хүний хувьд Дархан цаазат газрын нутаг дэвсгэр дээр алт ухаж төнхсөн газартай огт тааралдаж байгаагүй гэдгээ харин нүүр бардам хэлнэ.
Хариу тайлбар өчсөн: МУИС-ийн Биологийн тэнхимийн зөвлөх профессор Р.Самъяа