Гаалийн байгууллагаас экспортын статистик мэдээллийг танилцуулав. Тодруулбал, чулуун нүүрсний экспортын товч мэдээллээс дурдвал аравдугаар сарын 28-ны өдрийн байдлаар 268.2 мянган тонн нүүрс экспортолжээ. Харин 2024 оны эхнээс өдийг хүртэл 65,094.6 мянган тонн нүүрс экспортолсон байна. Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 26.5 хувиар өссөн үзүүлэлт юм.
БНСУ-ын Гёнги мужийн Галын албаны академиас зохион байгуулж байгаа “Олон улсын гал сөнөөгч, аврагчдын сургалт”-д төв, орон нутгийн Онцгой байдлын байгууллагын алба хаагчид хамрагдаж байна.
Энэ сарын 22-31-ний өдрүүдэд болж байгаа тус сургалтаар гамшиг, аюулгүй байдлын менежмент, хот дахь эрэн хайх, аврах ажиллагаа, утаат орчинд эрэн хайх, аврах ажиллагаа, аврах хэрэгслийг ашиглах арга, анхан шатны яаралтай тусламж үзүүлэх талаар мэдлэг эзэмшиж байгаа юм. Мөн аж үйлдвэрүүдийн галын аюулгүй байдлын менежментийг судлах, гал сөнөөгчдийн гэмтлийн дараах стрессийн эмгэгийн менежмент болоод БНСУ-ын Галын хүрээлэн, Гамшгийн хяналтын төв, Гал түймэртэй тэмцэх газар зэрэг байгууллагуудтай танилцах айлчлалыг хийж байна.
НАСА агентлаг сар, Ангараг гаригийн гадаргуу дээр амьдрах боломжтой бааз бий болгохоор төлөвлөж байгаа бөгөөд энэ нь дэлхийгээс барилгын материал эдгээр гарг руу аваачих шаардлагатай гэсэн үг юм. Энэ бол найдвартай сайн арга боловч их зардалтай бас төвөгтэй ажил билээ. Иймээс эрдэмтэд дэлхийн байгалийн хиймэл дагуул болох саран дээр байгаа нөөцийг барилгын материал болгон ашиглах санал тавьж байв. Гэсэн хэдий ч энэ нь бас зардал орох төвөгтэй ажил. Тэгвэл эрдэмтэд огт өөр хувилбарыг санал болгожээ.
Энэ нь НАСА-гийн эрдэмтэд сар, Ангараг гариг дээр мөөг ашиглан хүмүүс амьдрах байшин барихыг санал болгосон явдал юм. Энэ арга нь эдгээр гариг дээр орон сууц барих ажлыг илүү хялбар, хямд болгох гэнэ. Бидэнд хэрэгтэй зүйл бол мөөгийг хүссэн хэлбэрээр ургуулах бэлэн бэлдсэн хүрээ, мицели гэх мөөгний бие ба ус юм. Судлаачдын үзэж байгаагаар энэ сонголт нь мөөгний бие болох мицел буюу багц утас шиг гуурснуудаас бүтэх биеийг ашиглан хүмүүст зориулсан байшинг “ургуулах нь сансрын нисгэгчид болон хүрээлэн буй орчинд ямар ч сөрөг нөлөө, аюул учруулахгүй байх давуу талтай юм байна. Калифорнийн Цахиурын хөндий дэх Эймес судалгааны төвийн хэсэг судлаачид НАСА агентлагаас хоёр сая ам.доллар авч мөөгөн байшин ургуулах төслийг хоёр жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр болжээ. Мөөгний мицели нь нимгэн утас(hyphae)-наас бүрддэг мөөгний ургах бие юм. Энэ нь шим тэжээлийг шингээх үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд бас нөхөн үржихүйн үйл явцад оролцдог.
Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар зөв нөхцөлд мөөг нь нарийн төвөгтэй бүтэцтэй болж, нэлээд нягт материал үүсгэж чаддаг. Ялангуяа ус хангалттай бол тэд урьдчилан бүтээсэн хүрээний дагуу ургаж, байшингийн “хана” үүсгэж чаддаг ажээ. Энэхүү мөөгөөр “барилга барих” аргын нэг давуу тал нь дотор амьдрах хүн болон хүрээлэн буй орчинд ямар ч аюулгүй байдал юм. Мөн сансрын мөөгөн орон сууцыг гурван давхаргатай барих юм байна. Дээд хэсэгт нь цацраг туяанаас хамгаалах мөс, дунд хэсэгт нь ус шингээж, мөөг, сансрын нисэгчдийг хүчилтөрөгчөөр хангах фотосинтезийн процесс явуулах цианобактер байрлуулах ажээ. Хамгийн гадна тал нь хиймэл “хүрээ”-ний дагуу урган бий болох маш хатуу давхарга байх гэнэ.
НАСА төслийн эхний шатыг 2020 онд хэрэгжүүлэхэд зориулж хөрөнгө хуваарилсан юм байна. Түүнээс хойш судлаачид мөөгөнцөрт суурилсан био нийлмэл материалуудын олон тооны хослолыг боловсруулж, анхны стандартуудыг гаргаж, эдгээр материалыг гаригийн дуураймал нөхцөл дээр туршиж, тэдгээрийн ашиг тусыг (цацрагийн хамгаалалтыг оролцуулан) үнэлж, саран дээр мөөгөнцөр байшин бий болгох нарийвчилсан загварыг боловсруулжээ.
Өөрөөр хэлбэл, мөөгөөр барилгын гол материал болох янз бүрийн хэмжээ, хэлбэртэй блокуудыг гарган авч чаджээ. НАСА “Энэ хөтөлбөрийн гурав дахь шатанд ажиллах судалгааны баг “Сансрын барилгын” материалын шинж чанарыг илүү тохиромжтой болгоно” гэж тайлбарлав. Ойрын ирээдүйд тэд мөн дэлхийн тойрог замд энэхүү технологийнхоо анхны туршилтыг хийх боломжтой болно гэж найдаж байна. Энэхүү санааг зохиогчид олж авсан үр дүн нь дэлхий дээр бас ашигтай байж болно гэж тэмдэглэжээ. Жишээлбэл, мицелийг ашиглан усыг шүүж цэвэр ус гарган авах, ашигт малтмал олборлоход гардаг бохир усыг цэвэршүүлэх системийг бий болгоход ашиглаж болох аж.
Эрдэмтэд өмнө нь ирээдүйд сарны суурь оршин суугчид хэр хэмжээний ус шаардагдахыг тооцоолж байсан билээ. Тэдний үзэж байгаагаар 100 хүний ая тухтай амьдралыг хангахад жилд 100 гаруй сая литр ус шаардлагатай юм байна. Мөн энд “амьд байшин” ургуулахад нарны гэрлээс гадна ус чухал хэрэгтэй. Судлаачид энэ нөөцийг дэлхийн байгалийн хиймэл дагуул болох сарны гадаргуу дээрх мөсний ордуудаас шууд гаргаж авахыг санал болгож байгаа ажээ. Дашрамд дурдахад, мөөг нь амьтан, ургамал гэж салахын өмнөх үеийн дэлхийн эртний амьд организм юм. Ургамал байгаагүй тэр үед хүчилтөрөгч бага, нарны цацраг туяанаас хамгаалах азоны давхарга гэж байгаагүй учир мөөгнүүд нь хорт цацраг туяанаас маш сайн хамгаалагдсан байдаг. Чухамхүү энэ чадвар нь сар болон Ангараг дээр хүмүүст хэрэг болох маш чухал шинж чанар юм.
Г.АМАРСАНАА
Энэ оны эхний 9 сарын байдлаар 21,485 зам тээврийн осол бүртгэгдсэнээс явган зорчигч холбогдсон 1525 осол бүртгэгдэж улмаар 83 хүний амь хохирч, 1445 хүн гэмтсэн байна.
Мөн унадаг дугуйтай замын хөдөлгөөнд оролцож зам тээврийн осолд өртсөн тохиолдол 172 бүртгэгдэж 2 хүний амь хохирч, 170 хүн гэмтсэн байна.
Иймд ТЦА-наас явган зорчигчдыг зам тээврийн осолд өртөж хохирохоос урьдчилан сэргийлэх, явганаар замын хөдөлгөөнд оролцогчдыг зөв үйлдэлд уриалах зорилгоор “Ногоон гэрэл цагаан шугам” нөлөөллийн арга хэмжээг 2024 оны 10-р сарын 21-ээс 11 дүгээр сарын 22-ний хооронд зохион байгуулж байна.
Эдийн засагч Р.Шинэгэрэлтэй төсвийн хүрээнд ярилцлаа.
-Анхны 126 гишүүнтэй парламент хамтарсан Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн ирэх оны улсын төсвийг хэлэлцэж байна. Шинэ гишүүд олон байгаа. Энэ утгаараа УИХ төсөв дээр ямар байдлаар анхаарч ажиллах ёстой бол?
-Монгол Улсын хувьд улсын төсөв хэлэлцээд гуч гаруй жилийн хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ямар ахиц гарсан, юунд анхаарах шаардлагатай вэ гэвэл нэлээд өргөн хүрээнд ярих байх. Тэгэхээр энэ жилийн төсвийн тухайд гэвэл өмнөх жилүүдийнхээ төсвөөс хэд хэдэн зүйлээр онцлог байгаа. Юуны өмнө хамтарсан Засгийн газраас төсөв өргөн барилаа. Өргөн барьсан төсвийг нь анхны 126 гишүүнтэй парламент батална.
-Хэлэлцэгдэж байгаа төсвийг ерөнхий дүнгээр нь та хэлэхгүй юу. Орлого, зарлага нь ямар байхаар байна вэ?
-Ирэх оны төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 33.9 их наяд төгрөг. Нийт зарлагын хэмжээ 35.8 их наяд төгрөг гэж байгаа. Тэгэхээр төсвийн алдагдал хоёр их наяд төгрөг шахуу гэдэг нь харагдаж байгаа байх. Үүнээс орлогын асуудлыг хэлье. Орлогын хувьд хамтарсан Засгийн газар нэлээд өндөр орлого тавьж оруулж ирсэн. Төсвийн ихэнх орлогыг бүрдүүлэгч бүтээгдэхүүн болох нүүрсний ханшийг маш өндрөөр төсөөлөн оруулж ирсэн. Үүнийг нь эдийн засагчид шүүмжилж байна. Хэрэв төсөөлсөн хэмжээндээ хүртэл экспорт хийж чадахгүй бол яах вэ. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний үнэ төлөвлөж байгаа хэмжээнээсээ доошоо унавал яах вэ. Үүнээс үүдэх зардлаа яаж нөхөх юм бэ гэдэг нь тодорхойгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, ирэх онд эдийн засгийн гэнэтийн шок болохгүй гэх газаргүй. Олон улсын хувьд эрсдэл ихтэй он жилүүд болж байгаа. Үүнээс үүдэх эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга зам нь юу байх юм. Энэ мэт асуудал, эрсдэл маш их бий. Мөн эдийн засгийн өсөлт харьцангуй явагдаж байгаа.
Яг энэ үед ийм өндөр зарлагатай төсвийг батлах шаардлага байна уу гэдэг зүйлийг эдийн засагчид хэлж байна.
-Төсвийн алдагдал хоёр их наяд гэж байна. Үүнийгээ мэдээж гадаад, дотоодын зээлээр нөхөх байлгүй дээ…Зарим эдийн засагчид төсөв ашигтай гарч байгаа гэсэн. Энэ худлаа гэж үү?
-Төсөв ашигтай гарахгүй. Хоёр орчим их наяд төгрөгийн алдагдалтай батлагдахаар байна. Гадаадын зээллэг 300 гаруй тэрбум төгрөг. Гадаадын зээлээр санхүүждэг төсөл арга хэмжээний нийт дүн 2.2 их наяд төгрөг. Төсвийн төсөл дээр сайн ажиглах юм бол гадаад зээл авах хязгаар нэг их наяд төгрөгийн өндөр байгаа. Ингээд төсвийн алдагдалтайгаа нэмээд үзвэл Монгол Улс ирэх жил 5.5 их наяд төгрөгийн гадаад зээл авах дүр зураг харагдаж байгаа юм. Ийм өндөр дүнтэй төсөв хэлэлцэгдэж байна.
-Төсөв томорч, тэлсэн шалтгааныг та эдийн засагч хүнийхээ хувьд юу гэж харж байна вэ?
-Засгийн газрын эрх мэдэл маш их болж. Ковидын үед гарсан хууль, журам, тогтоол, тэр үед ажиллаж байсан Засгийн газраас улбаалаад өнөөгийн Засгийн газар УИХ-ынхаа дээр нь бараг гарчихсан эрх мэдэлтэй байна уу даа гэж харж байгаа. Тиймээс л асар их тэлсэн том төсөв оруулж ирсэн байх. 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ гэж ярьж байгаа. Гэтэл ирэх оны төсөв дээр том төслүүдээс хоёрынх нь мөнгө л тавигдсан байна лээ. Тэр нь хиймэл дагуулын төсөлд 210 тэрбум төгрөг. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төсөлд 320 орчим тэрбум төгрөгийн гадаад зээл авах байдлаар тусгагдсан. Үлдсэн 12 том төслийн хувьд санхүүжилтийн эх үүсвэр нь тодорхой бус, яг төсөв дээр суусан зүйл байхгүй байна.
-Тэгвэл яагаад төсөв тэлэв гэдэг дээр та ямар тайлбар өгөх вэ?
-Шинээр эхлэх төсөл ердөө 38 ширхэг гэж байгаа. Гэтэл төсвийн нийт зардал 5.3 их наяд төгрөгөөр өссөн дүнтэй орж ирж байна. Өмнөх онтой харьцуулахад шүү дээ. Үүний 3.6 их наяд төгрөгийн дүнгээр урсгал зардал нэмэгдсэн байна. Нөгөөтэйгүүр төсвийг дагаж батлагддаг хууль төсвийн ачааллыг нэмэгдүүлж байгаа юм. Юу гэхээр хууль батлахдаа төсвийн ачааллыг нэмэх хуульчилсан зардлыг тавьж байна гэсэн үг. Энэ нь төсвийн бодлогыг алдагдуулах маш буруу жишиг. Зөвхөн хууль тогтоомжуудын хүрээнд гэхэд 596 тэрбум төгрөгөөр урсгал зардал нэмэгдэхээр байгаа.
-Төсвийг дагаж батлагддаг хуулиуд төсвийн зардлыг нэмж байна гэсэн үг үү?
-Ер нь 2024 онд шинээр батлагдсан хууль, тогтоолууд гэсэн үг. Эдгээр хууль, тогтоомж нь ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжинэ. Хэрэгжээд эхлэхээр хуулиудын хүрээнд урсгал зардал 596 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэхээр байна гэсэн үг. Хэрэв хууль батлах болгондоо энэ мэт зардал суулгаад байвал төсвийн бодлого гэдэг зүйл байхгүй болно.
-Төсөв тун удахгүй батлагдахаар байгаа. Энэ хугацаанд УИХ-ын гишүүд юун дээр илүү анхаарах ёстой вэ. Төсвийн хуулийг сайжруулах, засч залруулах эрх мэдэл УИХ-д бий шүү дээ?
-Юуны өмнө урсгал з ардлаа хангалттай буулгамаар байна. Урсгал зардал хоёр дахин буурах боломжтой харагдаж байгаа. Хэрэв ингэж чадвал улсын төсөв ашигтай батлагдана. Ирэх жил шинэ бүтээн байгуулалт цөөхөн байгаа ч өмнөх онд эхэлчихсэн төсөл, бүтээн байгуулалт асар их байна. Энэ утгаараа төсвийн шилжих хөрөнгө оруулалтын зардал их байна. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн онд нийт 366 шинэ бүтээн байгуулалтыг эхлүүлчихэж. Учир нь сонгуулийн өмнөх жил байсантай холбоотой. Энэ бол ямар ч төлөвлөлтгүй явж байна гэсэн үг. Тэгэхээр төсвийн хөрөнгө оруулалтыг яаж жил болгон тэнцвэртэй байлгах уу. Зөвхөн сонгуулийн жил энэ мэт олон төсөл, арга хэмжээг эхлүүлдэг байдлыг яаж зогсоох вэ гэдэг асуудал дээр эрх зүйн зохицуулалт шаардлагатай байна. Үүнийгээ энэ УИХ анхаарч явна байх.
Э.Мөнх
Улсын Их хурлын гишүүн Ж.Баярмаатай ирэх оны төсвийн төслийн талаар ярилцлаа.
-Та төсөв танах талаар ярьж байсан. Таныхаар төсвийг нь танаж болмоор ямар, ямар зүйл байна вэ?
-Төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үеэр буюу наймдугаар сарын 31-нд Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд нийт зарлагыг 31.9 их наяд гэж төсөөлж оруулж ирж батлуулсан. Яг маргааш нь буюу есдүгээр сарын 1-нд Засгийн газар 2025 оны төсвийн төслийг өргөн барихдаа нийт зарлагыг шууд 35.7 их наяд буюу 3.8 их наяд төгрөгөөр их оруулаад ирсэн. Мөн 2025 оны урсгал зардал 2024 оныхоос 67.3 хувиар өсөж орж ирсэн. Үүн дотор байр ашиглалттай холбоотой зардал 72 хувиар, хангамж бараа 42 хувь, эд хогшил, засвар 39 хувиар нэмэгдсэн байна. Зарим Төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын энэ зардал 43 хувиар нэмэгдсэн байсан. Мөн ингэж их гадаад явж, зочин авах нь бидний тэргүүлэх чиглэл биш гэж бодож байгаа. Энэ зардал 2023 онтой харьцуулахад 62.5 тэрбум төгрөг буюу 127 хувиар нэмэгдсэн байна. Ковидын үед цахимаар бид хуралдаад, бусад улс оронд энэ туршлага өдөр тутмын хэрэглээ болоод хэвшчихлээ. Цахим хурал хийх техник тоног төхөөрөмжийг бид ковидын үед худалдаж аваад төсвийн зардал болгосон.
Энэ техник тоног төхөөрөмжөө ашиглаад яагаад цахимаар хурлаа зохион байгуулаад, сургалт семинараа хийж болохгүй гэж. Ковид гарахаас өмнө манай улсын гадаад, дотоод томилолтын зардал 30 тэрбум төгрөг л байсан. Одоо ингэж 3-4 дахин нэмэгдүүлэх шаардлагагүй гэж үзэж байна. Бусдаар г үйцэтгүүлсэн ажил үйлчилгээний зардал, бараа үйлчилгээний бусад зардал гэж зардлын ангиллаар ер нь юу гарч байгаа гэдэг нь маш тодорхойгүй. Төсвийн тухай хуулиар төсвийн зардлын эдийн засгийн ангиллаар төрийн үйлчилгээг үзүүлэх зардлаа тодорхой тусгах хуультай юм байна. Гэтэл цалин, гэрэл цахилгаан, бензин тос гэж тодорхой нэр төрлөөр нь зардлаа бичихгүйгээр бусдаар ажил үйлчилгээ гүйцэтгүүлнэ ээ гээд тэрийгээ жил бүр хэдэн тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлээд, түүнийхээ ард хэвлэл олон нийттэй хаалтын гэрээ хийж, энэ тэнд хэлэлцүүлэг хийж, төсвийн мөнгийг үр ашиггүй үрэн таран хийхийг эсэргүүцээд байгаа юм. Энэ зардлаас үнэхээр зайлшгүй өгөх ёстой тэр эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг салбарт нь зарцуулаад бусдыг нь танавал нэг их наяд төгрөг багадаа хэмнэгдэх боломж байна.
-Төсвийн төсөлд 558 тэрбум төгрөгийг бүсүүдэд гэж бүрхэг байдлаар тусгасан гэж байсан. Энэ талаараа дэлгэрүүлэхгүй юу?
-Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн т өслийн хоёрдугаар х авсралтаар Улсын төсвөөс санхүүжих төсөл хөтөлбөрүүдийг жагсаасан байна лээ. Тэр жагсаалтыг анхааралтай харвал төсвийн ерөнхийлөн захирагчдаар нь хуваахаас гадна хаана, аль аймаг, суманд хэрэгжүүлэхийг тодорхой тусгасан байна. Гэтэл бүсүүдэд гээд нийт 411.2 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 2025 онд 166.0 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй 6 төсөл арга хэмжээ тусгагдсан байна. Тухайлбал, 59.9 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 23.9 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй “Бүс нутгийн найдвартай цахилгаан хангамж, нэгдүгээр үе шат /Бүсүүдэд/” гэсэн төсөл арга хэмжээ байна.
Түүнчлэн энэ жагсаалтад Улсын хэмжээнд гэсэн 887.2 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 615 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй 33 төсөл арга хэмжээ байна. Тухайлбал, 84.1 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 16.4 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй “Гаалийн шинэчлэл-Гаалийн ерөнхий газар, газар, хороодын шуурхай удирдлагын төв, хяналт шалгалтын тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийн хамт /Улсын хэмжээнд/” гэсэн арга хэмжээ байсаар байтал 12.9 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг, санхүүжих дүнтэй “Гаалийн хяналтын тоног төхөөрөмж /Улсын хэмжээнд/”, 9.4 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг, санхүүжих дүнтэй “ Гаалийн мэдээлэл технологи, цахимжуулалтын тоног төхөөрөмж /Улсын хэмжээнд/” гэсэн хоёр арга хэмжээ 2025 онд шинээр тавигдсан байна. Гаалийн шинэчлэлийн хүрээнд 84.1 тэрбум төгрөг зарцуулаад 2025 онд дуусаагүй байхад дахиад яг энэ чиглэлээр хоёр арга хэмжээг төлөвлөөд түүнийх нь нийлбэр дүн нь 22.3 тэрбум төгрөг болж байх жишээтэй. Томоохон мега төслүүд нь Техник эдийн засгийн үндэслэлтэйгээ төсөв дээр тавигдаад хэрэгжүүлнэ гэж ойлгож байгаа. Тэр ч утгаараа Эдийн засаг, хөгжлийн сайд дээр ТЭЗҮ-ийн төсөв тавигдсан байх. Гэтэл дахиад 11 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг, санхүүжих дүнтэй “Төсөл, арга хэмжээний бэлтгэл хангах хөрөнгө оруулалт /Бүсүүдэд/” гэж оруулж ирж байна. 2025 оны төсвийн хуулийн төслийн хавсралтад заасан зураг төсөвгүй 18 төсөл арга хэмжээ тусгагдсан болохыг Үндэсний аудитын газрын дүгнэлтэд тодорхой бичсэн байна.
Энэ хууль зөрчсөн 18 төсөл арга хэмжээний төсөвт өртөг нь 716.5 тэрбум төгрөг, 269.8 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй юм байна. Тэгэхээр бидэнд хууль зөрчсөн болон давхардсан, зайлшгүй хэрэгцээгүй гэсэн шалтгаанаар их наядаар нь хасаж, хэмнэх боломжтой хөрөнгө оруулалтын зардал байна. Төсвийн тухай хуулиар хөрөнгө оруулалтыг жагсаахдаа эрэмбэ дараа, ач холбогдол, үр ашиг гээд маш олон үзүүлэлтийг харгалзаж үздэг бололтой. Гэтэл энэ төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалт нь ач холбогдлоор нь эрэмбэлсэн, үр ашгийг нь тооцсон гэхэд их эргэлзээтэй, үрэлгэн төсөв байна гэж харж байгаа. Улсын хэмжээнд, аймгийн хэмжээнд, Бүсүүдэд гэх зэргээр төсвийн төслийн арга хэмжээг тодорхой тусгахгүй байгаа нь өөрөө Төсвийн хуулиа зөрчөөд зогсохгүй УИХ-ын төсөв батлах онцгой бүрэн эрхэд халдаж байна. Бид хэнд, ямар зорилгоор, ямар хэрэгцээгээр, хэдэн төгрөгийн төсөв хуваарилахаа УИХ өөрөө мэддэг баймаар байна. Төсөв батлагдсаны дараа Засгийн газар энэ бөөн батлуулсан дүнгээ цаашаа задлах юм шиг байгаа юм.
Тэгэхээр хэн хүчтэй Засгийн газрын гишүүн, хэн хүчтэй лоббитой нь энэ зардлаасаа илүү ихийг хуваарилаад нөгөө нэн хэрэгцээтэй, шаардлагатай газар нь төсөвгүй үлдэх эрсдэл үүснэ. Тиймээс улсын хэмжээнд, бүсүүдэд гэж тодорхой орон зай, хэрэгцээ шаардлага танилцуулахгүйгээр төсвийг батлахгүй байхыг УИХ-ын гишүүддээ уриалж, иргэдийг мөн энэ дээр анхааралтай ажиглаж, дуу хоолойгоо өргөөсэй гэж хүсч байна.
-Төрийн албан хаагчдын тоог нэмэхээр төсвийн төсөлд тусгачихсан байгаа юм уу?
-Тийм байна лээ. Ардчилсан нам үзэл баримтлалынхаа хүрээнд төрийг аль болох цомхон байлгах ёстой гэж үздэг. Энэ нь угаасаа баруун төвийн намын үндсэн концепцийн нэг. Татварыг бага байлгах замаар аж ахуйн нэгж, иргэдэд үүрүүлэх ачааллыг бууруулж, төрд төлөлгүй авч үлдсэн татварыг нь ажилтнуудын цалингаа нэмэх, шинэ технологи, инноваци нэвтрүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй гэж үздэг.
Харин МАН-ын буюу социал демократ намын үзэл баримтлал нь угаасаа төрийг хүчтэй байлгах чигтэй. Мэдээж,төрийг хүчтэй байлгана гэдэг нь татвар их цуглуулж, түүнийгээ захиран зарцуулах эрх авна л гэсэн үг. Тэгэхээр яг энэ үзэл баримтлалынхаа хүрээнд төрийн албан хаагчдын тоогоо үргэлж нэмэх хандлагатайн илрэл юу вэ гэвэл сая энэ төсвийн төслийн хүрээнд 4100 төрийн албан хаагч шинээр нэмэгдэхээр орж ирсэн байна лээ. Яагаад гэж асуусан чинь янз бүрийн хуульд янз бүрийн яам, төсвийн ерөнхийлөн захирагчид орон тоо нэмүүлнэ гээд тусгачихсан байдаг гэсэн. Тэгээд л хуульд нэгэнт заасан гэдгээрээ төсөвт суулгаад явчихдаг юм байна лээ. Өнөөдрийг хүртэл ийм л байдлаар явж ирсэн байна.
-Үнэгүй жүжиг, кино үзүүлэх гэсэн 18.3 тэрбумын зардлыг хасах гэж санал оруулсан ч дэмжигдээгүй. Төсвийн төсөлд ингээд заачихсан байгаа юм уу?
-Яг сая хэлсэн шиг л юм. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай хуулийн 8 дугаар зүйлд “…Монгол Улсын иргэнд соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдан авах эрхийн бичгийг 16-18 насны иргэнд жил бүр төрөөс үнэ төлбөргүй олгоно…” гэсэн заалт тусгуулчихсан юм байна лээ. Тэгээд л хуулиа барина гээд л төсөвт суулгах гээд дайрдаг юм байна. Энэ бол үнэн хэрэгтээ соёл, урлаг гэх нандин зүйлийг маск болгон зүүсэн халамж юм. Соёл урлаг нь нандин гэдгээрээ бараа болгоод л тараагаад байдаг эд биш. Одоо тэгээд энэ ваучер батлагдлаа гэж бодоход ямар кино, үзвэр үзэх вэ, захиалаад бэлдчихсэн нэг кино жүжиг байгаа юм уу гэдэг асуудал.
Иргэдээ хүндэлдэг төр бол халамжлахаасаа илүү боломж олгохын төлөө явах ёстой. Гэтэл 18.3 тэрбумаар кино, ший, жүжиг үзүүлэхээр Монголын ирээдүй болсон өсвөр насныханд үнэгүй тасалбар тараана гэдэг бол ухралтын дээд хэлбэр. Муу хэлэгддэг социализмын үед ч үнэгүй тасалбар гэж байгаагүй. Бид нэг төгрөгөөр тасалбар аваад киногоо үздэг байсан. Залуучуудыг кино, жүжиг үзүүлж гэгээрүүлэх гэхээсээ илүүтэй 3-6 настай цэцэрлэгийн хүүхдүүд, 6-14 настай сургуулийн жаахан хүүхдүүдээ хөхөө өвлийн хүйтэнд бөгсийг нь дааруулан байж, нүхэн жорлонд унагааж алах эрсдэлтэй бие засуулдаг цэцэрлэг сургуулиудаа боловсон бие засах газартай болгох нь чухал байна. Ер нь бол энэ нь угтаа ирээдүйн сонгогчдыг авлигадаж буй сонгуулийн клиентелизм гэсэн үг. Тиймээс огт дэмжихгүй байгаа.
-Татварын хөнгөлөлт үзүүлэх компаниудын жагсаалтыг Засгийн газар гаргана гэдэг дээр та шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Яагаад шүүмжлэлтэй хандаад байгаа вэ?
-Засаглалын чиг үүргүүдийг Үндсэн хуулиар нарийн зааглаж өгсөн байдаг. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн 25.1.7-оор татварын бодлогыг тогтоох бүрэн эрх УИХ-д, хэрэгжүүлэх нь Засгийн газарт байдаг юм. Гэтэл одоо болохоор Засгийн газар хууль тогтоох гэж оролдож байна. Мөн Татварын ерөнхий хуулиар “татварын бодлого тодорхой, шударга…байх” гэсэн зарчим байгаа. Тэгэхээр Засгийн газарт энэ эрх шилжүүлнэ гэдгийн цаана нь хэнийг, ямар компанийг жагсаалтад оруулах нь тодорхойгүй.
Засгийн газар өөрийн хамаарал бүхий, ойр, намын харьяаллын компаниудаа жагсаалтад оруулах эрсдэлтэй гэдгээрээ шударга байх гэдэг зарчмыг алдагдуулах магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, үнэнч шударгаар яваа компаниудаа ялгаварлан гадуурхах, бас дахиад авлига хээл хахууль, ашиг сонирхол, давуу байдал олгох гэх мэт асуудал бас яваа. Ингэж элдэв хууль, журмаар эрх шилжүүлэх замаар төсвийг хүчиндэж болохгүй.
Т.Дарханхөвсгөл
Нийслэл Улаанбаатар хот үүсэн байгуулагдсаны түүхт 385 жил, Нийслэл Хүрээг “Улаанбаатар хот” хэмээн нэрийдсэний 100 жилийн ойгоор нийслэлийн үе үеийн удирдлагууд, НИТХ-ын төлөөлөгчид, иргэд Мэлхийт хөшөө, Монголын нууц товчоонд хүндэтгэл үзүүлж, сүлдэт хуурыг цэнгүүллээ.
Энэ үеэр хотын дарга Х.Нямбаатар “Нийслэлчүүддээ ойн баярын мэндийг өргөн дэвшүүлье. Одоогоос 385 жилийн тэртээ 1639 онд Өндөр гэгээн Занабазарыг Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжлөн “Өргөө” байгуулснаар Монгол Улсын нийслэлийн үүслийг тавьсан түүхтэй. Тэр цагаас хойш 21 удаа бууриа сэлгэж, 1778 онд Богдхан уулын ар, хатан Туулын хөвөө, сэрүүн Сэлбийн дэнж, Хүн чулууны хонхорт суурьшсан. Энэхүү түүхэн үйл явдлыг мөнхжүүлэх, хойч үедээ таниулан сурталчлах зорилгоор 1994 онд дурсгалын Мэлхийт хөшөөг босгож, нийслэлийн ойгоор хүндэтгэл үзүүлдэг уламжлалтай болсон билээ. Нүүдэлчин соёл иргэншилтэй бидний хувьд хотжих үйл явц маш хурдацтай явагдаж байгаагийн нэг тод жишээ бол Улаанбаатар хот юм. Улаанбаатар хотын хүн ам 1919 онд 100 байсан бол өнөөдөр албан ёсоор 1.8 сая гаруй, ирж буй зочид, гийчид, хүмүүсийг оруулбал 2 сая орчим хүн амтай мега хот болжээ. Улаанбаатар хотын цаашдын хөгжлийн чиг, хандлага, бодлогын зорилтуудыг мега хотын стандартад нийцүүлж шинэчлэх хэрэгтэй. Тиймээс бид энэ удаагийн нийслэлийн ойг баяр ёслолын байдалтай тэмдэглэхээс илүүтэй нийслэл хотын өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг хэлэлцэх Улаанбаатар хотын богино, дунд, урт хугацааны зорилт, бодлогыг шийдвэрлэж өнгөрүүлнэ. Их хотынхоо хөгжил, цэцэглэлт, бүтээн байгуулалтын төлөө хамтдаа зүтгэе гэдгийг та бүхэнд уриалж байна” хэмээлээ.
Иргэдийн ая тухтай амьдрах орчин нөхцөлийг сайжруулах, нийтийн эзэмшлийн зам, талбайг засаж тохижуулах зорилгоор тохижилтын ажлуудыг үе шаттай хийж байна.
Энэ хүрээнд Баянзүрх дүүргийн 23 дугаар хороо, Улиастайн эцсийн автобусны буудлын 903 ам.метр талбайд нийтийн эзэмшлийн зам талбай бий болгох, явган хүний зам талбайн шинэчлэлт сандал, сүүдрэвч, хогийн сав байрлуулах, гэрэлтүүлэг суурилуулах зэрэг ажлыг хийж дууслаа. Дүүргийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар тус ажлыг “Нутгийн их үйлс” ХХК гүйцэтгэж, нийслэлийн Хөрөнгө оруулалтын газар захиалагчийн техникийн хяналтыг гүйцэтгэв.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев 2024 оны 10 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна.
Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаевыг жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтаж авлаа.
Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан тугт мэхийн ёсолж, Ерөнхийлөгч К.Токаев Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчиллээ.
Төрийн тэргүүн нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улс болон Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын суурин төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ.
Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч К.Токаев Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа.
Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев нар албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Талууд өнгөрсөн 30 гаруй жилийн харилцааны ололт, амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж, уламжлалт найрсаг харилцааг шинэ шатанд гаргах, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцох юм.
Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өгөхөөр төлөвлөж байна.
Айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдэд холбогдох албан тушаалтнууд гарын үсэг зурна.
Ерөнхийлөгч К.Токаевын энэ удаагийн төрийн айлчлал нь Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2008 онд хийсэн айлчлалаас хойш 16 жилийн дараа болж байна.
Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 1992 оны 01 дүгээр сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ.
Мөн ондоо манай улс Алматы хотод, Казахстан Улс 1997 онд Улаанбаатар хотод Элчин сайдын яамаа нээсэн. Манай улсын Элчин сайдын яам одоо Астана хотноо байрлаж байна.
Иргэд, малчид, тээвэрчид та бүхэн цаг агаарын урьдчилан сэргийлэх мэдээ, мэдээллийг тогтмол хүлээн авч, техник хэрэгсэл болон хувийн бэлтгэл, бэлэн байдлаа сайтар хангах нь болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой.
Мөн болзошгүй аюул, эрсдэл тохиолдсон үед 3 үгт хаяг буюу what3word-аар дуудлага, мэдээлэл өгөх боломжтой бөгөөд энэхүү программыг өөрийн барьж байгаа гар утаснаасаа хамааран Playstore болон Appstore-оос татаж суулган ашиглахыг зөвлөж байна.
Мэдээлэл, дуудлага өгч байгаа иргэн өөрийн байгаа газрынхаа хаягаа мэдэхгүй, координат өгөх боломжгүй тохиолдолд өөрийн ухаалаг гар утсан дээрээ интернэттэй болон интернэтгүй үед “what3word” программыг ашиглан 3 үгт хаягаа ирүүлснээр дуудлагын байршлыг нарийвчлалтайгаар тогтоож, цаг алдалгүй шуурхай мэдээллийг хүлээн авах боломжийг бүрдүүлдэг юм гэж ОБЕГ-аас мэдээллээ