Month: June 2024

УИХ-ын сонгууль ид бужигнаантай цаг үе дээрээ явж байна. Яг арав хоногийн дараа бүгдээрээ сонгуулиа өгнө. Тэр болтол их ч юм дуулдах бололтой. Энэ удаагийн сонгууль анхнаасаа л нийгмийн сэтгэл зүй рүү чиглэсэн айхавтар хар пиараар эхэлсэн. Тэр нь ч нийгэмд үр дүнгээ өгсөн юм шиг байна. Эдгээр өдрүүдэд өрнөж буй сонгуулийн кампанит ажлууд нийгмийн хандлагаас мэдрэгдээд эхэллээ. Шоронгийн хулгайчууд хаваржин л айл болгоны хойморт залраагүй юу. Тэд Монгол Улсын баатрууд мэт телевиз болгоноор ярьцгаасан. Сүүлдээ бүр 40, 50 тэрбум төгрөгөөр шагнуулахаар болцгоож ч байх шиг. Ийм үзэгдэл нийгэмд ямар ойлголт өгөв. “Даргын дайсныг дарвал баатар болдог юм байна” гэж бодоход хүргэжээ.

Үүний тод жишээ бол сая Өвөрхангай аймагт гарсан хүн амины хэрэг. Тус аймгийн Сант сумын Засаг даргыг эрх баригч намын ухуулагч этгээд “УИХ-ын даргыг ирчихээд байхад чи яагаад очдоггүй юм бэ” гээд өшиглөөд хөнөөчихлөө. Талийгаач сумын Ардчилсан намын дарга байжээ. Хүн бүхнийг цочирдуулсан энэ хэрэг гарах болсон шалтгаан нь өнөөх “Даргын дайсныг дарж буй хүн баатар болдог юм байна” гэсэн бодол ухамсар муутай буюу хар массад хүчтэй нөлөөлснийх. МАН өрсөлдөгч намуудаа, тэрэн дотроо АН-ыг дайсан гээд гишүүд дагагсдадаа ойлгуулчихдаг бололтой. Энэ нь намын үзэл суртал, намчирхал орон нутагт ямар хүчтэй бугшсаны нотолгоо. Маняг шашин шиг мухар сүсэг болжээ. Өөр намын хүнийг буг чөтгөр, эх эцгийг нь хөнөөсөн хүн аятай үзэн яддаг. Уул нь МАН л тэдний эцэг эхийг хөнөөсөн байх магадлал ихтэй л дээ. Намдаа үнэнч үзэл суртлыг хэчнээн ахан дүүс, төрөл төрөгсөд байсан ч дийлж чадахгүй. Үүний нэг жишээг та бүхэнд хэлье. Гэхдээ энэ бол хамгийн энгийн жишээний нэг л дээ, саяны хүн амины хэргийн хажууд бол. Суманд дипломтой, дээд боловсролтой малчид олон болж байгаа гэнэ. Яасан гэвэл сум орон нутагтаа багшлахаар очсон залуусын удам судрыг нь харж ажилд авдаг байна. Өөр намын гишүүний хүүхдүүд байвал сургуулийн захирал нь “Чи болон танай аав, ээж чинь өөр намынх” гээд орон тоо байсаар байтал огт ажилд авдаггүй гэх мэт. Төр нь “Орон нутагт багшийн хомсдол их байна, суманд очиж ажиллавал өндөр цалин өгнө шүү” гээд уриад байдаг хэрнээ яг хөрсөн дээрээ энэ бодлого хэрэгждэггүй. Шалтгаан нь нөгөө л намын үзэл сурталтай холбогдоно. Энэ бол Монголоо хорлосон, хөгжлөөс нь хойш зулгаасан үнэхээр том тэнэглэл. Тийм болохоор “Даргад таалагдвал хүн алсан ч баатар болдог юм байна” гэсэн хар пиарын үр дүнд ухамсар дорой улсуудын гарт хайран сайхан алтан амь үрэгдчихлээ.

Сүүлдээ энэ үйл явдал МАН сөрөг хүчин, АН эрх баригч байсан юм шиг болж хувирав.

Монгол төрийн сонгууль ийм байж болохгүй. Одоо эрх баригчид галаа зогсоох хэрэгтэй. Гуравхан сая хүн амтай улсад сонгууль хийх гэж дайн болгох нь байна. Сонгууль бол ард түмэн төрийн эрхийг барьж байгаа баяр баясгалан байх ёстой. Харамсалтай нь ард түмнийг босгож, бужигнуулчихсан хар пиар хэтэрхий их явлаа.

Энэ бол асар хор уршигтай. Одоо бараг аль ч нам нь ялсан ялагдсан тал нь хүлээн зөвшөөрч чадахгүй хэмжээнд хүрэх гэж байна. Уур хилэн нь асч, ургуулан бодолт нь идэвхжээд улам л дэвэрнэ. Ингэж явсаар сонгуулийн дараа бослого тэмцэл гаргаж ч мэдэхээр боллоо. Хоёр хуваагдаж байгаад хоорондоо тэмцэлдвэл юу болно гээч. Иргэний дайн болно. Энэ дайныг дарах нэрээр орос цэрэг орж ирэх ч юм бил үү. Казахстанд оросууд яаж орж ирлээ, тэрэн шиг юм болбол яах вэ. Хоёр жилийн өмнө тус улсад өрнөсөн иргэдийн жагсаал цуглааныг намжаах зорилгоор Орос цэргээ оруулж байв. Улсынх нь Ерөнхийлөгч өөрөө эх орондоо гадны цэргүүдийг оруулаад, ард түмнийхээ өөдөөс буудах эрх олгосон гээд бод доо. Яг үүн шиг сонгуулийн дараахь үр дүн ямар байхаас шалтгаалж ард түмэн талцаж байгаад тэмцэлдвэл гадны цэрэг орж ирэхгүй гэх газаргүй шүү дээ. Тэгээд ч “Орж ирсэн орос гардаггүй гэдэг” хэзээний үг бий. Хэрэв ийм үйл явдал өрнөвөл ардчилсан, тайван сайхан эх орон минь гадны харьяат болох шинжиндээ орно. Тэр цагт биднийг ямар хувь тавилан угтах бол гэж эргэцүүлж бодоход гэмгүй. Сонгууль гэдэг бол хэн хэнээ үзэн ядаж, алалцдаг зэвсэг биш. Бид Монгол гэдэг туган дор нэгдэж чадсан нэг л үндэстэн. Хоорондоо дайсагналцаж, хилэнтэх нь хэнд ашигтай гэж. Тэгэхээр одоо аядуу тайван сонгуулиа явуулцгаая. Нийгмийг уруу татаж байгаа хар пиараа зогсооцгоох хэрэгтэй. Учир байдлаа илэн далангүй танилцуулж, шударгаар өрсөлд . Монгол Улс төрөө сонгох гэж сонгууль хийж байна. Хэнийгээ сонгох эрх чөлөөг нь ард түмэнд олгочих. Энэ бол Ардын намыг төр бариулах гэж байгаа сонгууль биш. Хэн төр барих эрхийг ард түмэн л шийднэ. Хэн нэгэн төрийн дээр ирж, монгол хүний амь насанд хүрэх хэмжээнд хүртэл хийрхэж болохгүй. Одоо ингэж хийрхэцгээдгээ ч больцгооё, хэдүүлээ. Үүний тулд МАН-аас явуулж байгаа элдэв хар пиаруудаа эхлээд зогсоох ёстой шүү. Тэгэхгүй бол ард түмэн алалдаад дуусах нь байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Судлаач Д.Энхцэцэгтэй улс төрийн намуудын төлөвшил, иргэд, сонгогчид намаар талцдаг байдлын талаар ярилцлаа.

-Улс төрийн намыг олон улсад юу гэж тодорхойлсон байдаг юм бэ?

-Улс төрийн намууд нь ардчилсан нийгэм дэх олон ургалч үзлийн илэрхийлэл болж, иргэдийн ялгаатай үзэл бодол, хүсэл тэмүүлэл, байр суурийг нэгтгэн төлөөлж, төрийн бодлого боловсруулан, түүнийгээ мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж ардчилсан сонгуульд өрсөлддөг иргэдийн сайн дурын үндсэн дээр эвлэлдэн нэгдэж байгуулсан байгууллага юм.

Ардчилсан тогтолцоонд чөлөөт сонгууль нь юуны өмнө намуудын хоорондын бодлогын өрсөлдөөн байдаг. Ийм ч учраас сонгуулийн үеэр намуудын хооронд бодлогын мэтгэлцээн өрнөх нь сонгогчдын хувьд шийдвэр гаргахад маш ач холбогдолтой. Монгол Улсад өнгөрсөн сонгуулиудын туршлагаас үзэхэд намуудын хооронд бодлогын мэтгэлцээн өрнөх нь тун ховор байж ирсэн. Улс төр судлаачдын шүүмжилдгээр сонгууль нь бодлогоос илүүтэй “хувь хүн голлосон” буюу улстөрчдийн хоорондын уралдаан байх хандлага түлхүү ажиглагдаж ирсэн. Эрүүл саруул бодлогын мэтгэлцээнгүй улс төрийн орчин нь шударга сонгуулийн үйл явц, ач холбогдол, сонгогчдын боловсролд муугаар нөлөөлдөг. Үүний нэг илрэл нь сонгогчдын санал худалдан авах үзэгдэл одоо ч амь бөх оршсоор байгаа, сонгогчдын ирц, идэвх суларсаар ирсэн асуудлууд мөн. Сүүлийн жилүүдэд сонгогчид мэтгэлцээн явуулахыг нэлээд шаардсан болохоор энэ жилийн хувьд бодлогын мэтгэлцээн нэлээд явж байгаа нь энэ удаагийн сонгуулийн нэг сайн тал.

-Мэтгэлцээн хийдэг болж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ өнөөх л өрсөлдөгчөө харлуулдаг, муулдаг арга барил хэвээрээ, улам төгс хэлбэрт шилжсэн мэт санагдаад байгаа л даа. Тэгэхээр улс төрийн намууд маань цэвэр бодлогын өрсөлдөөн хийдэг болоход манайд яг юу нь болохгүй байгаад байна вэ?

-Дээр хэлсэнчлэн хувь хүн голлосон улс төр яваад байгаа нь их хортой. Үүнээс болоод би өөрөө шилдэг сайн хүн. Харин энэ бол надтай харьцуулахад хулгайч, муу хүн гэсэн эсрэг, тэсрэг дүрүүд бий болдог. Ингээд сонгогчдын хүсээд байгаа мэдээлэлд бус нэг нэгнийгээ харлуулахад сонгуулийн зардлын дийлэнх хувь зарцуулагдаж байх магадлал байна. Тэгэхээр улс төрийн соёлыг яаж илүү бодлогын тал руугаа чиглүүлэх вэ гэдэг дээр анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Ингэвэл аль болох бага зардлаар сонгогчдод  хэрэгтэй мэдээллийг өгөх боломжтой.

-Үүнийг хуульд тодорхой тусгаж өгөх шаардлагатай юу?

-Хуульд заачихсан байгаа шүү дээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Нам Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлийн 10-т заасны дагуу байгуулагдаж, улсын хэмжээний бодлого дэвшүүлж ажиллана” гэж шинээр тусгасан нь одоогийн намын системийн хөгжилд нүүрлэсэн мухардлыг арилгахад чиглэсэн бөгөөд үүнтэй холбоотой бодлогын намыг төлөвшүүлэх тухай асуудлыг нэлээд хөндөж ярилцах болсон. Мөн Улс төрийн намын тухай хуулийг ноднин жилийн долдугаар сард УИХ-аас баталсан. Түүн дээр намууд бодлого боловсруулахад нь дэмжлэг үзүүлж ажилладаг нэгжтэй байна. Тэр нэгж нь төсвөөс намд олгож байгаа санхүүжилтийн тодорхой хувиар санхүүжинэ гээд заачихсан. Дээрээс нь Сонгуулийн тухай хуульд намуудын хооронд мэтгэлцээн явуулж байвал сонгуулийн сурталчилгааны цагт нь оруулж тооцохгүй гэх зэрэг боломжуудыг гаргаж өгсөн. Тэгэхээр аваад ашиглах юм бол эрх зүйн хувьд тодорхой зүйл заалтууд байгаа. Харин зүгээр одоо улс төрийн соёлд суралцах процесс л явагдаад байна. Үүн дээр ер нь улстөрчдийн өөрсдийнх нь хандлага байх ёстой. Тэр нь л одоо дутагдаад байна уу гэж харж байгаа.

-Намаар талцдаг байдал газар авсан гэдэг шүүмжлэл их гардаг. Сүүлдээ энэ нь даамжираад нэгнийхээ амь насыг бүрэлгэсэн хэрэг гарлаа шүү дээ. Энэ талцдаг асуудал дээр судлаачийн хувьд та юу хэлэх вэ?

-Хөдөө орон нутагт маш их намчирхаж байна гэдэг шүүмжлэл явдаг. Тэгвэл юунаас болж талцаад байна вэ гэдэг дээр дүн шинжилгээ хийж үзэх ёстой л доо. Үүнд нөлөөлж байгаа хамгийн том хүчин зүйл бол нам өөрөө маш том ажил олгогч болж хувирсан явдал. Сонгууль бүрийн дараа гардаг төрийн албаны халаа сэлгээний асуудал байна. Багш, эмч нараа хүртэл сонгуулийн дараа халж, өөрчилж байгаа тухай хүмүүс ярьдаг. Намууд цэвэр бодлогоор өрсөлдөхгүй. Санал худалдаж авах, төрийн албыг түүндээ ашигладаг тогтолцоог бий болгосон. Энэ тогтолцооны эрэг шураг болсон хүмүүс амьжиргааны эх үүсвэрийнхээ төлөө тэмцэж байгаа тэмцэл л юм. Түүнээс биш намын үзэл бодлоороо талцаж хуваагдаад байгаа юм биш. Үүн дээр нэмээд улс төрд гарч ирсэн бас нэг муу зүйл бол дайсан бий болгодог явдал. Намайг л сонгохгүй бол танд ийм аюул заналхийлж байгаа хэмээн айлгаж, түүгээрээ хүмүүсийг удирдах гэсэн оролдлого. Уг нь улс төрийн манлайлал чинь ирээдүйг харсан, уриалан дуудсан, өргөн хүрээнд сэтгэсэн, итгэл найдвар төрүүлсэн байх ёстой. Гэтэл энэ популизм чинь эсрэгцэл бий болгодог.

Энэ бүхний хохирогч нь болохоор суманд мөрөөрөө ажлаа хийгээд явж байх ёстой жирийн иргэд болчихоод байгаа юм. Сонгуулийн үр дүнгээс шалтгаалаад орлогын эх үүсвэр нь хаагдчих гээд байна шүү дээ. Ийм нөхцөл байдлыг бий болгож байгаа нь улс төрийн намууд хариуцлагагүй, төлөвшөөгүй, санхүүжилтийн орчин нь эрүүл биш байгаагийн шинж гэж л би хэлнэ.