Улсын хэмжээнд гуравдугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар 74
тусгаарлан ажиглах байрт нийт 3192 иргэн тусгаарлагдаж байна. Тэдгээр иргэдийн
2004 нь нийслэлд байгаа бол орон нутагт 1188 иргэн байна. Тусгаарлан ажиглах
байрт Онцгой, Цагдаа, Эрүүл мэндийн байгууллагын нийт 666 алба хаагч хамтран
үүрэг гүйцэтгэж байна хэмээн УОК-ын Шуурхай штабаас мэдээллээ.
Цар тахлаас сэргийлэх зорилгоор тогтоосон хилийн хязгаарлалтын улмаас жил гаруй хугацаанд Сөүл-УБ чиглэлд нислэг үйлдээгүй “Korean Air” компанийн нислэг өнөөдөр хийгдэнэ.
Тус нислэг 21:00 цагт “Буянт-Ухаа” олон улсын нисэх буудалд газардах хуваарьтай байна.
Нийт 256 иргэн ирэх бөгөөд иргэдийг “Тайж”, “Амар”, “Кемпински”, “Новотел”, “Рамада” зочид буудалд тусгаарлана.
Энэхүү нислэг нь ирэх сард гадаадын авиа компанийн гурван нислэгийг хүлээн авах, тавдугаар сарын нэгнээс тогтмол хуваарьт нислэгт шилжих, ирсэн зорчигчдыг ангилан тусгаарлахтай холбоотой зохицуулалт хийхэд чухал бэлтгэл болж байгаа юм гэж УОК-ын Шуурхай штабаас мэдээллээ.
Дэлхийн эмч нарын баярын өдрийг угтаж Эрүүл мэндийн ажилтнуудын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооноос өнөөдөр /2021.03.30/ “Цар тахал ба цалин хөлс” сэдвээр хэвлэлийн хурал хийлээ.
Covid-19-ийн тархалтыг хумих, ард олны эрүүл мэндийг сахин хамгаалахаар ажиллаж байгаа эмнэлгийн ажилтнуудад илүү цагийн хөлс ялгавартай олгож байна гэж Эрүүл мэндийн ажилтнуудын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооныхон хэллээ.
Эрүүл мэндийн ажилтны үйлдвэрчний эвлэлийн холбооны дарга Х.АРИУНАА:
Хөл хорионы өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжих үед эмнэлгийн ажилтнуудын цалинг гурав дахин нэмэгдүүлж олгоно гэсэн хуулийн заалт байдаг ч энэ хууль хэрэгжихгүй өдийг хүрлээ. Эмч эмнэлгийн ажилтнуудын илүү цагийн хөлс цаг хугацаандаа олгогдохгүй байна. Эмч, эмнэлгийн байгууллагын зүгээс өвчтөний эсэн мэнд байдлын төлөө хүчин зүтгэх тангараг өргөсөн. Тиймээс ч эмч, сувилагчдын зүгээс Covid-19 тохиолдол тархах эрсдэл өндөр байгаа цаг үед хөдөлмөрийн хөлсний асуудлыг хоёрдугаарт тавьсан билээ. Харин одоо вакцинжуулалтын ажил амжилттай зохион байгуулагдаж байна.
Амралтын өдрөөр бүтэн ажилласан ч нэмэлт цагийн хөлс 14-40 мянган төгрөгийн зөрүүтэй байна.
Эрүүл мэндийн ажилтнууд дүүрэг, нийслэл гээд шат шатандаа амралтгүй ажиллаж, тахлын халдварыг илрүүлэхээр битүүмжилсэн хувцастай олон цагаар ажиллаж байна. Энэ тохиолдол нэмэгдэл цалинг ялгаатай олгож байгаа явдал бол харамсалтай.
ХӨСҮТ-ийн Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга О.БААТАРЧУЛУУН:
Хүргүүлж буй шаардлагыг танилцуулъя. Дэлхий нийтийг хамарсан аюулт цар тахлын үед төр засгийн гаргасан бодлого шийдвэр, үүрэг даалгаврыг цаг алдалгүй түргэн шуурхай хэрэгжүүлэн ажиллаж байгаа Эрүүл мэндийн салбарынхан маань хүнд нөхцөлд шат шатандаа ажил үүргээ хариуцлагатайгаар гүйцэтгэж байна. Гэтэл хөдөлмөрийн хэвийн нөхцөлд ажилладаг өрхийн эмч сувилагч, дүүргийн эмнэлгийн ажилчид тахлын битүү хувцастай олон цагаар шинжилгээ авч, вакцин хийж, гадаа 24 цагаар пост дээр ажиллаж байна. Гэвч тэдэнд хөдөлмөрийн онцгой хүнд нөхцөлд ажиллаж байгаа ч цалин хөлс энгийн үеийнхтэй адил өгч байгаа хууль бус хөдөлмөрийн мөлжлөг явагдаж, зарим тохиолдлуудад илүү цагийн нэмэгдэл хөлсийг ялгавартай олгож байна.
Мөн цар тахлын энэ хүнд цаг үед эмнэлгүүдэд 2021 оны нэгдүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн ЭМД-ын сангаас дүүргийн Эрүүл мэндийн төвүүд санхүүжих болсон нь тус эмнэлгүүд санхүүжилтээ гүйцэд авах боломжгүй байгаагаас ажилчдын цалин хөлс, урамшуулал хүрсэн түвшингээс буурах хандлага бий болж байна. Энэ нь эмнэлгүүдэд Covid-19 цар тахлын үед халдвартай иргэдийг эмчлэх ор бэлэн байлгах үүднээс ердийн өвчлөлтэй иргэдээ хэвтүүлэн эмчлүүлэх боломжгүйгээс орны эргэлт буурсан нь санхүүжилтанд шууд нөлөөлж байна гэж үзэж болох юм.
Эрүүл мэндийн салбарын ажилтнууд Covid-19 халдварт өвчинтэй тэмцэн жил гаруй хугацаанд сэтгэл зүй, эрүүл мэндийн хувьд таатай биш хүнд нөхцөлд ажиллаж борви бохисхийлгүй хөдөлмөрлөж байгаа хирнээ нэг сард их эмчийн дундаж цалин 750.0-850.0 төгрөг, сувилагч дунд мэргэжилтэн 670.0-720.0 төгрөг, эрүүл мэндийн ажилтан 470.0-500.0 төгрөгийн цалин авч байгаа нь амьдралынх нь наад захын хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаагийн зэрэгцээ салбарын нийт ажиллагсадын 90 орчим хувь нь цалингийн зээлтэй байна. Цар тахлын үед голомтонд эмч, ажилтнууд нүүр тулан ажиллаж олон сар гэр бүл үр хүүхдээсээ хол тусгаарлагдан ажиллаж байгаагийн зэрэгцээ ажиллах явцдаа халдвар авч Covid-19-өөр өвдөх тохиолдлууд ч нэмэгдсээр байна.
Иймд Монгол Улсын Засгийн газарт хандан:
Цар тахлын улмаас үүсэж байгаа стресс бухимдлыг даван туулах, сэтгэлзүйн эрүүл мэндээ хамгаалахад тань туслах хялбар аргуудыг зөвлөж байна.
Бүгд гэр гэртээ байгаа энэ цагт бидний өдөр тутамдаа харилцах хүмүүсийн тоо эрс цөөрч байгаа. Тэр хэрээрээ бидний дотор нийгмээсээ тусгаарлагдчихсан юм шиг, бусдаас бүх талаар хоцроод байгаа мэт таагүй мэдрэмжүүд төрөх нь гарцаагүй. Хэрэв танд ч гэсэн ийм түгшүүр төрж байгаа бол гэр бүл, найз нөхөд, ажлын газрын хүмүүстэйгээ аль болох ойр ойрхон холбогдохыг зөвлөж байна. Өөрт төрж байгаа мэдрэмжээ хуваалцах, бусдаас тусламж асуухад ичиж эрээлэх цаг огт биш шүү. Зовнил бүхнээ дотроо хадгалах тусам харин ч стресс нэмэгдэнэ.
ХУУРАМЧ МЭДЭЭЛЛЭЭС ХОЛ БАЙХ
Хөл хорионы үеэр хэзээ хэзээнээс илүү цаг хугацааг бид зурагт, гар утасныхаа дэлгэцийн ард өнгөрүүлж буй нь ойлгомжтой. Болж буй нөхцөл байдлын талаар шинэ соргог мэдээлэлтэй байхыг эрмэлзэх нь буруу биш ч хэт их мэдээллийн урсгал нь эргээд бидний сэтгэлзүйд дарамт болох нь бий. Ялангуяа зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн сайтууд энэ үед хандалт авах зорилгоор санаатай болон санаандгүйгээр хуурамч, батлагдаагүй мэдээллийг түгээх магадлал өндөр. Тийм ч учраас дэлгэцийн ард өнгөрөөх цагаа хязгаарлаж, зөвхөн баталгаат эх сурвалжаас мэдээлэл авах нь бидний зүгээс хийж чадах ухаалаг алхам юм. Хуурамч мэдээллээс үүсэх их зовнил, түгшүүр нь дархлаанд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй.
Биднээс үл хамаарах зүйлс хэтэрхий олон байгаа нь гунигтай хэдий ч сэтгэл санаагаа тайван байлгахын төлөө өдөр бүхэн хийх зүйлсийнхээ төлөвлөгөөг зохиогоорой. Яг л жирийн өдөр хоногуудтай ижил гэртээ байх үедээ ч тухайн өдөрт хийх зүйлсээ нэгд нэгэнгүй төлөвлөж бичих нь стрессийн эсрэг шилдэг эм байх болно. Гэрээ ариутгах, эд зүйлсээ цэгцлэх, тэжээвэр амьтандаа цаг гаргах, ном унших, кино марафон эхлүүлэх гээд юуг ч бичиж болно шүү дээ. Ингэхдээ цахим хэрэгсэл дээр тэмдэглэх бус, тэмдэглэлийн дэвтэр хөтлөхийг хичээгээрэй. Өдрийн төгсгөлд төлөвлөсөн зүйлсээ нэг нэгээр дарж дуусгах үед аз жаргалын даавар болох эндорфин таны биед ялгарч, сэтгэл гутралаас хамгаалах учиртай юм.
ДАСГАЛ ХИЙХ
Фитнесс, иог, цэцэрлэгт хүрээлэн гээд бүх газрууд хаагдаж, биеийн эрүүл мэнддээ анхаарах боломжгүй болсон мэт санагдаж байгаа юм биш биз? Харин ч эсрэгээрээ идэвхтэй байж, мөнгөө хэмнэж, дархлаагаа дэмжин гэрийн нөхцөлд өөрөө өөрийгөө дасгалжуулаарай. Хөл хориог далимдуулаад илүүдэл жингээ хасаж, зөв зуршлыг амьдралынхаа нэгэн хэсэг болгочихвол догь хэрэг биз дээ? Дасгал хийх үед бүх биеэр дамжин тархдаг, эд эсийг сэргээх шинж чанартай серотонин нь мөн л стрессээс биднийг хамгаалах чухал зэвсэг билээ. Хэрэв цахимаар ямар дасгал үзэхээ хараахан мэдэхгүй байвал “youtube” дэх үй олон сувгаас хамгийн сайн, шалгарсан сувгуудыг танилцуулсан энэ нийтлэлийг уншаарай.
“Гэртээ удаан байх тусам гэр оронгүй хүн шиг болж байна” гэх онигоо хөгжилтэй хэдий ч нэг талаасаа үнэний ортой. Дийлэнх газрууд зайнаас ажиллаж байгаа энэ үед бид өмнө нь өдөр бүхэн хийгээд дадчихсан энгийн зуршлуудаа гээх магадлал өндөр. Өглөө босоод шүдээ угааж усанд орохоос авахуулаад тогтсон цагт хооллох, амрах, ажиллах гээд бүх л зуршил алдагдаж, хөл толгойгоо алдах аюултай. Тийм ч учраас аль болох жирийн үетэй адил амьдрахыг хичээгээрэй. Хөл хориог ашиглан шинэ дадалтай болж, өөрийгөө хөгжүүлэх нь сайхан, гэвч түүнээс ч илүү чухал нь нэгэнт амьдралдаа хэвшүүлчихсэн зуршлуудаа алдахгүй байх явдал юм шүү.
ЧАНАРТАЙ НОЙР АВАХ
Бие махбод болоод оюун ухааныг эрүүл байлгах үндсэн нөхцөл бол чанартай нойр авах гэдгийг хүн бүхэн мэдэх биз. Өглөө заавал эрт босох шаардлагагүй, шөнө хэдэн цаг хүртэл ч цуврал кино үзэх боломжтой энэ үеэр бидний унтах цаг, нойрны дэглэм тодорхой хэмжээгээр алдагдах болно. Нэг бол хэт олон цаг унтах аль эсхүл олон асуудалд санаа зовсоор нойргүйдэх өвчинд нэрвэгдэх аюултай тул чанартай нойр авахдаа анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Хэрэв эдгээр өдрүүдэд оройн цагаар нойр чинь хүрэхгүй байвал унтахаасаа хоёр цагийн өмнөөс дэлгэцийн хэрэглээгээ зогсоох, хөнгөхөн иогийн дасгал хийх, халуун онгоцонд хэвтэх, кoфены хэрэглээгээ багасгахыг зөвлөе. Шөнийн турш кино, цуврал угсруулан үзэх, уншиж дуусгаагүй номуудаа гүйцээх, найзуудтайгаа сүлжээнд холбогдон тоглох нь хэдэн өдөртөө сонирхолтой байж мэдэх ч даамжирвал таны нойр солигдож улмаар эрүүл мэндэд чинь асуудал үүсгэж мэдэх юм шүү.
Хөл хорио хэдийгээр дуусаж, эргээд хэзээ хэвийн амьдралдаа орохыг хэн ч таашгүй. Гэхдээ нөхцөл байдал бүрд давуу болон сул тал байдаг шүү дээ. Өнгөрсөн болоод ирээдүйд үргэлж харамсан аль эсвэл санаа зовнин амьдардаг бидний завгүй амьдралын урсгалаас эдгээр өдрүүд ч бага ч гэсэн чөлөөлж, яг одоодоо төвлөрч сурахад тусалж мэдэх юм. Тааварлаж мэдэхийн аргагүй ирээдүйд хий дэмий санаа зовнихын оронд одоо цагт таныг аз жаргалтай болгох зүйлсэд анхаарлаа хандуулаарай. Хүүхдүүддээ үлгэрийн ном уншиж өгөх, хамтдаа хичээлийг нь давтах, хайрттайгаа харилцааны асуудлаа шийдэх, илүү дотно болох гээд гэртээ байх үед ч бидэнд аз жаргал авчрах зүйлс олон бий.
Асуудал өөрөө амьдралын хамгийн сайн багш байдаг. Хөл хорионд сул талууд олон ч түүний давуу талыг олж харж, хайртай хүмүүстэйгээ хамт хүнд үеийг даван туулах хэрэгтэй шүү.
Сэтгэл санаа тавгүй үедээ бидний дийлэнх нь асуудлыг даван гарах гэж хичээхийн оронд зүгээр л зугтах арга замыг сонгодог. Гэхдээ зугтах тусам асуудал илүү томрон бидний араас мөшгих нь олонтоо. Сэтгэлзүйн асуудал үүссэн нөхцөлд өдөржин орондоо шигдэхээс илүүтэй таныг аз жаргалтай, баяр баясгалантай болгодог хоббигоо сэргэвэл аштай юу. Нарийн боов, талх барих, юм оёх, зохиол бичих, нүүрээ будах гээд ер нь юу ч байж болно шүү дээ. Бүх хүн гэрээсээ гарах боломжгүй цагт өөрийнхөө хоббиг сошиал медиад бусадтай хуваалцан, бүтээж туурвин цагийг үр дүнтэй өнгөрүүлж болно.
“Эрдэнэс тавантолгой” ХК-ийн ЭТТ бондын анхдагч зах зээлийн захиалгыг албан ёсоор эхлүүлж, цан цохих арга хэмжээ өнөөдөр /2021.03.30/ Монголын Хөрөнгийн Биржид боллоо. ЭТТ бондын хувьд Санхүүгийн Зохицуулах Хорооны 2021.03.26-ны өдрийн 96 тоот тогтоолоор “Үнэт цаасыг бүртгэх”, 2021.03.29-ний өдрийн 1/1181 тоот зөвшөөрлөөр “Анхдагч зах зээл дээр арилжаалах” албан ёсны зөвшөөрлүүдийг тус тус олгоод байна.
ЭТТ бонд нь Монгол улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөө”-ний нэг хэсэг бөгөөд Засгийн Газар, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам, Монгол Банкны зүгээс тус үнэт цаасыг олон нийтэд санал болгон хөрөнгө оруулалт татах ажлыг дэмжиж байна. Мөн уг бонд нь дотоодын хөрөнгийн бирж дээр анх удаагаа гадаад валютаар буюу ам.доллараар гарч байгаа учраас ханшийн уналтаас хамгаалагдсанаараа давуу талтай юм.
Бондын санхүүжилт нь Тавантолгой дулааны цахилгаан станц, Нүүрс баяжуулах үйлдвэр, Усан хангамж, Төмөр зам зэрэг үндэсний томоохон бүтээн байгуулалтад зарцуулагдана. Дээрх бүтээн байгуулалтууд хийгдсэнээр компанийн үр ашиг илүү нэмэгдэж, 2025 он хүртэл нийт 11.5 их наяд төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллахаар төлөвлөж байна.
Иргэд, аж ахуйн нэгжүүд энэхүү бондын санхүүжилтэд хөрөнгө оруулснаар Монголын хөрөнгийн зах зээлд томоохон эерэг нөлөө үзүүлж, өөрийн хөрөнгийг тогтмол үр өгөөжтэй өсгөхийн сацуу эх орны тусын тулд томоохон бүтээн байгуулалтын ажлыг санхүүжүүлэх эх үүсвэрийг бүрдүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах юм. Банкны хадгаламжаас харьцангуй өндөр хүүтэй, үйл ажиллагаа нь тогтвортой, ашигтай ажиллаж байгаа, нээлттэй, итгэлтэй компанийн бондыг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд гурван үе шаттайгаар санал болгоно.
Эхний захиалга 2021 оны 03 дугаар сарын 30-ны өдөр эхэлж, 2021 оны 04 дүгээр сарын 02-ны өдөр хаах бөгөөд гадаад, дотоодын иргэд, аж ахуй нэгжүүд, арилжааны банкууд, даатгалын компаниуд, хөрөнгө оруулалтын сангууд худалдан авах боломжтой. Мөн Бонд худалдан авагчид нь “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашгаа авахдаа нээлгэсэн Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Үнэт цаасны компаниар дамжуулан бондыг худалдан авч болно.
Цар тахлаас шалтгаалан Сүхбаатар аймагт энэ сарын 30-аас ирэх сарын 5-ныг хүртэл хатуу хөл хорио тогтоожээ. Тэг зогсолт хийх хугацаанд аймгийн эргэн тойронд 11 пост ажиллах бөгөөд, дотор томоохон уулзварууд дээр мэргэжлийн байгууллагын алба хаагчид хяналт тавин ажиллах аж.
Аймгийн Засаг даргын 2021 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдрийн захирамжаар бүх нийтийн бэлэн байдлын зэрэгт шилжсэнтэй холбоотойгоор 23 ААНБ-ын үйл ажиллагаа хэвийн болон тусгай горимоор ажиллахаар болсон байна. Харин бусад төрийн байгууллагыг нийт ажилчдын 10-аас дээшгүй хувийг ажиллуулахаар шийдвэрлэжээ.
Одоогоор хүнсний дэлгүүр, эмийн сан, цахим банк зэрэг үйлчилгээний газрууд хэвийн ажиллаж байна.
Гадаад харилцааны яамны Хэвлэлийн төлөөлөгч дараах мэдэгдлийг гаргасан байна. /2021.03.30/
Мэдэгдэлд:
Мьянмарын Холбооны Бүгд Найрамдах Улс дахь нөхцөл байдал хурцдаж, энгийн ард иргэд амиа алдсанд харамсч байна.
Мьянмар дахь ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн нийгмийн хөгжлийн төлөөх үйл явцыг бид тууштай дэмжиж ирсэн билээ.
Холбогдох талууд эв зүйгээр асуудлыг шийдвэрлэж, ардчилал, энх тайван, тогтвортой байдал сэргэж, мьянмарын ард иргэд хэвийн амьдралдаа аль болох богино хугацаанд эргэн орно гэдэгт найдаж байна гэжээ.
“Хийморь” төсөлд оролцсон Улсын хүчит Харцага цолтнууд амласан ёсоороо “Сайн үйлс”-ийн аян өрнүүлж Олон улсын эмч нарын баярын өдрийг тохиолдуулан давааны бай шагналаараа “Хүүхдийн төв сувилал”-д нэн шаардлагатай тоног төхөөрөмжүүдийг “Med Import Mongol”-иас худалдан авч хүлээлгэн өгчээ. Харцагууддаа баярлалаа. Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай.
Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийг тайлж, уншсан эрдэмтэн, судлаач Солонгод овогт Л.Хурцбаатартай ярилцлаа. Тэрээр Герман улсад ажиллаж, амьдардаг бөгөөд Монголын хэвлэлд анх удаа ярилцлага өгч байгаа нь энэ юм.
-2019 оны арваннэгдүгээр сард Хүйс толгойн бичээсийг Төрийн ордонд залсан. Энэхүү бичээсийг тайлж уншсан нь Монголын түүхийг, монголчуудын бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан чухал үйл явдал болсон шүү дээ. Юуны өмнө танд энэ бичээсийг тайлсанд нийт монголчуудын өмнөөс талархал илэрхийлье?
-Баярлалаа.
–Та Өмнөд Монголын аль хошуунд төрсөн бэ. Монголын эрдэмтэн, судлаачидтай нэлээд ойр дотно байдаг байх?
-Би Өмнөд Монголын Ордос нутгийн Отог хошууны Мангатын Алаг толгой хэмээх газар малчин, бичгийн хүн Солонгод овгийн Лоосал, ээж Хэрэйдийн Лонтонгийн хоёрдугаар хөвгүүн болон мэндэлсэн. Аав минь нэртэй бичгийн хүн байсан бөгөөд би ааваасаа бичиг сурсан юм. Аав минь хэдэн тэмээн авдартай монгол, түвд судар, бичмэлтэй байсныг нь би өвлөж авсан түүхтэй. Ах Л.Чулуунбаатар маань бас маш алдартай яруу найрагч байсан. 1986 онд ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэхэд нь Ар Монголын алдартай яруу найрагч Б.Лхагвасүрэн “Их Хянганы өвөрт нэгэн дуу жаргав. Ухаант сэхээтэн, яруу найрагч, миний уран бүтээлийн эзэн, анд нөхөр агсан Л.Чулуунбаатарын гэгээн дурсгалд” хэмээх шүлэг бичиж, дурсгаж байсан. Дүү Л.Хасбаатар маань Ар Монголын цогтой найрагч Р.Чойномыг судалж, Монголд доктор хамгаалсан. Өдгөө Өмнөд Монголын их сургуулийн профессорын албатай. Бид ийм нэгэн эгэл жирийн бичиг номтой малчин ээж, аавын сургаал хүмүүжлийг хүртэж өссөн, монгол бичиг, түүхдээ хайртай ах дүүс билээ. Би аль эрт 1984 оноос Монгол Улсын эрдэмтэн Чой Лувсанжав багш, Ч.Жүгдэр багш нартай дотно нөхөрлөж хувийн харилцаатай байсан. 1986 онд Германы алдарт монголч эрдэмтэн В.Хайссиг багшид танигдаж, түүнээс номын ухаан сурсан. 1989 оноос В.Хайссиг багшийнхаа “Хурцбаатарт, сайн ном бичих болтугай” хэмээх гэрээс бичээсээр өдгөө хүртэл Германд ажил үйлс, амьдрал судлалаа хийж явна даа.
–Монгол брахми бичиг бүхий Хүйс толгойн дурсгал нь 1400 жилийн тэртээд хамаардаг бөгөөд Эрмитаж дахь “Чингисийн чулуу”-ны бичгээс даруй 600 жилийн өмнөх үеийнх гэдгийг тогтоосон?
-Төв Азийн хийгээд умардын нүүдэлчин үндэстний дотор манай монголчууд бол хамгийн анх өөрийн үг, хэлээ тэмдэглэсэн үсэг, бичигтэй байсан үндэстэн юм. МЭ V-VI зуунд одоогийн Таримын хотгорын тойронд эртний Энэтхэгийн санскрит бичгээс үүсэл нөлөөтэй хотон, тухаран, томцог, согд, уйгар хийгээд монгол брахми бичгүүд үүсэн бүрэлдсэн гэж үздэг. Эдгээр брахми бичгийн 6000 гаруй бичмэл Берлиний Турфаны цуглуулгад хадгалагдаж байна. Эдгээр зургаан зүйлийн брахми бичгээс монгол брахми бичиг нь бараг хамгийн эртнийх болж, хөшөө чулуун дээр бичигджээ. Бугатын хөшөөний бичээс, Хүйс толгойн хөшөөний бичээс зэрэг нь нийтэд танигдсан. Хүйс толгойн хөшөөний монгол брахми бичээс нь 1400 жилийн өмнө, МЭ 601 оны орчимд эдүгээ Монголын эх нутагт бичигджээ. Энэ жил уг хөшөөний бичээсийн яг 1400 жилийн ой болж байна. Ийм чухал жил “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгч буйдаа тун баяртай байна. Миний судалснаар монголчууд түүхэндээ хоорондоо адилгүй дөрвөн үсэг бичгийн системтэй байжээ. Эртний хадны сүг зургаас үүсэлтэй руни бичгийн систем, Энэтхэгийн санскрит брахми бичгээс үүсэл нөлөөтэй монгол брахми бичгийн систем, хятад үсэг бичгээс нөлөөтэй кидан бичгийн систем, согд, уйгар бичгээс нөлөөтэй уйгаржин монгол бичгийн систем зэрэг болно. Монгол брахми бичиг нь монгол брахми бичиг-Пагвын дөрвөлжин үсэг-Занабазарын дөрвөлжин хэмээн хөгжин уламжлагдсан түүхтэй билээ.
-1967 онд Монголын эрдэмтэд Булган аймгийн Могод сумын нутаг, Хүйс толгой хэмээх газраас үл мэдэгдэх бичээс бүхий гурван хөшөө олсон гэдэг. Дараа нь 1972 онд ШУА–ийн ажилтан М.Шинэхүү уг бичээсийг “Эртний брахми бичиг” гэдгийг тогтоосон. Харин та энэ бичгийг 2019 онд тайлж уншжээ. Монголын ШУА зөвшөөрөл олгосны дагуу энэ ажлыг хийсэн байх аа?
-1967 онд Ц.Цэнд мэдээлж, 1972 онд М.Шинэхүү анх уул хөшөө бичээсийг хуулан буулгаж, тус ондоо мэдээлэл бичиж, 1974 онд “Түүхийн судлал”-д нийтэлсэн. 1976 онд Т.Наваан тус хөшөөг Улаанбаатарт авчирч, яаралтай хадгалуулсан байдаг. Сүүлийн үед хүмүүс М.Шинэхүү брахми бичиг мөн гэж батлан тогтоосон гэж мэдээлээд байна. Эрдэм шинжилгээний хувьд “Баталж тогтоов” гэсэн нь оновчгүй хэллэг болно. М.Шинэхүү бол уг бичээсийг хамгийн анх хуулж бичээд товч “Өгүүлэл мэдээлэл” бичсэн гавьяатай, ууган эрдэмтэн юм. Тэр мэдээлэлдээ “Зарим эрдэмтэн ажиглаж брахми бичиг болов уу хэмээн тааварлаж байгааг энд цохон тэмдэглэсүгэй…эл бичээсийг брахми бичиг хэмээн тааварлах үндэстэй мэт” хэмээн “Брахми бичиг болов уу” гэж хамгийн анх таамаглаж тэмдэглэсэн хүн юм. Харин тус бичээсийг “Брахми бичиг мөн” гэж хамгийн анх батлан нотолж, авиачлан галигласан эрдэмтэн бол Германы эрдэмтэн Д.Мауэ болно. “Эртний өвөг хэл болно” гэж баталсан хүн бол Францын эрдэмтэн А.Вовин. Би болвоос бичээсийн агуулгыг бүрэн зөв уншиж, Хүйс толгойн бичээсийг үндэслэн хэл зүй, жич үг, үсгийн бүтцийг анхлан судлан баталж, дэлхийд анх удаа 60 гаруй эрдэмтэнд “Өвөг монгол хэл-Монгол брахми бичиг”-ийг зааж сургасан хүн. Хүйс толгойн бичээсийн дээд ирмэгийн бичээс хийгээд Хүйс толгойн хоёр дахь хөшөөний бичээсийг миний бие анх удаа ганцаараа авиачлан, галиглан буулгасан юм.
–Бас ХБНГУ–ын Д.Мауэ тэргүүтэй эрдэмтэд уг бичгийг тайлж унших ажилд оролцсон гэдэг нь ямар учиртай юм. Монголын хэвлэлүүд тухайн үед таашаарсан гэж ойлгосон шүү?
-Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнгийн захирал, академич М.Чулуун 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 27-нд уг бичээсийг Монгол Улсын зүгээс судлах зөвшөөрлийн бичиг хийгээд монгол хүн өөрөө судлах хэрэгтэй хэмээн итгэл хүлээлгэсэн л дээ. Энэ талаар маш сонирхолтой түүхээс товч дурдвал, 2016 онд Унгарт болсон PICA-гийн хурал дээр Д.Мауэ, А.Вовин зэрэг дөрвөн эрдэмтэн Хүйс толгойн бичээсийн тухай өгүүллээ нийтэлсэн юм билээ. Би 2018 оны нэгдүгээр сард Д.Мауэгаас брахми бичиг сурч, Д.Мауэ болон А.Вовин нартай адилгүй үзэлтэй байгаагаа дурдаж өөрийн аргаар судалж, тэдний “Эртний Түрэг, Уйгарын дайны тухай байж магад” гэсэн үзлийн эсрэг “Монгол хэлээр, брахми бичгээр бичсэн эртний Түрэгийн дээдсийн тахилгын тухай бичээс болно” хэмээн нотолсон юм. Д.Мауэ гуай хэдийгээр миний үзлийг сонирхолтой байна гэсэн ч тэдний судалгааны нийтлэл хэвлэгдэхээс өмнө намайг судалгаагаа нийтэлж болохгүй гэсэн шаардлага тавьж, ширүүн маргалдаан болж байлаа. Энэ үед академич С.Чулуун Монголын талаас монгол хүн судлах хэрэгтэй хэмээн тусгай бичиг өгч, тус хөшөөг сүүдэрлэн зураглах зөвшөөрөл өгсөн учир миний судлал амжилттай үргэлжилсэн юм. Д.Мауэ тэргүүтэй эрдэмтэд өгүүллээ “Journal Asiatique” сэтгүүлд нийтлэгдэхээс өмнө Д.Мауэгийн авиачлал, галигийг ямар нэгэн байдлаар ашиглахгүй гэж амлалт авсан. 2018 онд би Франц, Унгар, Польш, Казахстан, Хятад, Япон зэрэг улсад өөрийн судалж бэлтгэсэн номынхоо хүрээнд арваад удаагийн эрдэм шинжилгээний илтгэлийг монгол хэл, монгол бичгээр тавьсан юм.
–Та Хүйс толгойн бичээсийг хэр удаан судалсны үндсэн дээр тайлж уншсан бэ. Монгол хүн, Монголынхоо бичээсийг уншихад мэдээж эрдэм боловсролоос гадна сэтгэл зүрхээ зориулсан байх гэж бодож байна?
-Би Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийг аавынхаа гэрээс, багшийнхаа захиасыг санан санан байж, “Зүүдэн цагаан бууц”-аар судлан туурвиж хэвлүүлсэн юм шүү. Энэ тухайгаа би монгол кирилл бичгээр хэвлүүлсэн “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” номондоо дэлгэрэнгүй оруулсан. Тийм учраас энд дурдвал урт түүх болох болов уу. Харин би энэ судалгааны ажлыг хийхийн төлөө өндөр орлоготой хувийн том компаниа орхиж, ажилтан ажилчид, эхнэр хүүхдийнхээ гомдол, шүүмжлэлд өртсөн түүх надад бий. Хүйс толгойн бичээсийн судалгааны ажилд миний зүгээс зарцуулсан цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгийг тоогоор жишиж хэлэхэд хэцүү юм билээ. Юу ч болсон бий “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” хэмээн гарчигласан учир Хүйс толгойн бичээс бичигдсэн 1400 жилийн тэртээгээс эхэлж судалж, нэг хэмжээнд оруулна хэмээгээд “Эр хүн хэлсэндээ, эмээлт морь харайсандаа” гэдэгчлэн зорилгодоо хүрсэндээ, дам тусламж үзүүлсэн Д.Мауэ, С.Чулуун, Б.Напил нарт тун талархаж байна. 1400 жилийн ойг тохиолдуулан сурч судалсан арга онолоо бусдад зааснаар барахгүй, “Монгол брахми бичиг сураг бичиг”-ээ судалж дуусган бэлтгэлээ хийж байгаадаа нэн сэтгэл өндөр байна. Монголын тал монголчууд үсэг бичигтэй болсон 1400 жилийн ойгоо тохиолдуулан ямар нэгэн үйл ажиллагаа хийх байх хэмээн хүлээлттэй л байна.
–Судалгааны ажлын явцад танд ямар сэтгэгдэл төрж эхэлсэн бэ. Бичгийг тайлж унших яг тэр мөчид танд юу бодогдсон бэ?
-Яг энэ судалгааны ажил дээр сууж байхдаа Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийн “Хаан”, “Нар” хэмээх хоёр брахми үгийг би зүүдэлж, зүүдэндээ олсон юм. Сонин байгаа биз. Хөшөөний бичээсээс нэг монгол брахми үг, үсгийг олон танин тайлбарлаж чадвал бараг нэг ач хөвгүүн (омболтой) болсон мэт маш их баярладаг байлаа. Монголчууд ямар гайхалтай бичгийн соёл, боловсролтой байсан юм бэ хэмээн гайхан биширч, маш их омогшдог байлаа. Харин монголчууд яагаад тэр бүгдийгээ судалдаггүйг бодоод маш харамсдаг.
–Уг бичээст юуны тухай өгүүлсэн байдаг вэ. Түрэгийн хаант улсын эхэн үед хааны тахилгад зориулан босгосон хөшөө гэж үздэг юм билээ. Тэгэхээр тахилгын шүлэг юм болов уу. Бичээсийг нийтэд дэлгэх боломжгүй бол ерөнхий агуулга, утгыг нь товч ч болтугай өгүүлж болох уу?
-Бичээсийн агуулга бол манай эриний 600 оны орчмоор алагдсан эртний Түрэгийн Нири хааны хатад, дүүс “Нэгэн бодисадва шиг шинэ хаан” төрөхийг хүсэн даатгаж, мөргөл тахилгын явцыг тэмдэглэсэн “Тахилгын хөшөө бичээс” юм. Нири хааны тухай хоёр хөшөө байдаг. Шинжааны Ил голын савд байгаа согд бичээстэй Нири хааны онгон хөшөө юм. Энэ хөшөөг бараг 599 оны орчмоор босгосон байдаг. Хоёр дахь хөшөө нь Булган аймгийн Могод сумын нутаг дахь Хүйс толгойн хөшөө. Хүйс толгойн хөшөөний (НТ) бичээсийн гол утга санаа нь “Бид нар хаан дигиний сүнснээс нэгэн бодисадвагийн шиг шинэ хаан төрөх ба Бода хааны уг угсааг ухааран санаж, Хири, Анакаяа, …, Бидин, Жаха, Боди, Бигиеэ нар нийгмийн долоон гишүүд хуран цуглаж хөг дуу санал нэгдэв. Бид жолоо нар хар ная тувар нартай бөгтөг гэр, цэцэр майханаа босгон тахилга хийв. Нири хааны хатад дүү нар Нири хаан ба Түрэг хааны учирт ихсийн тайлга өргөв. Хири овгийн Хэрхин удган, Барга овгийн сүнс дуудаач хэвхэн бүжиглэж, ихсийн хишгийг даяар олонд түгээн тарааж, овгийн ахас ухаантан нараас их хаан бага ханд зул өргөн өчив. …бид Нири хаан Түрэг хааны сүнсийг хөжин сэргээн увдислан, зул өргөн өчиж, Дархад Жэеэби уг бичгийг… дархлан бичив, гэсэн байдаг.
-40-өөд жил огт судлагдаагүй, орхигдчихсон байсан хөшөөний бичээсийг тайлсан нь эрдэмтэн, судлаач гэлтгүй энгийн бидэнд ч сонирхолтой санагдсан шүү. Та үүгээрээ Монголын түүх, Монголын бичиг үсгийн түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ?
-Хүйс толгойн бичээс (НТ) нь хэдийгээр монгол брахми бичгээр эртний монгол хэлээр эртний Түрэгийн тахилгын тухай бичсэн боловч энэ нь Монголын эртний үсэг, бичиг, үг, хэл, нүүдэлчин угсаатан, овогтны түүх, соёл, зан заншил, шашин шүтлэг хийгээд тайлга тахилгын соёлыг судлахад чухлаас чухал, ховроос нэн ховор баримтат хадны бичээс болно. Энэ нь манай монголчуудын түүхийг Хүннү гүрнээс үүсэлтэй хэмээх түүхийг судлан батлахад бас цөөн гурав, таван зуун жил алсалж байгаа юм. Би үг, хэл, үсэг бичиг, тахилга мөргөл, зан заншлын талаас нь Хүннү Монголыг эрдэм шинжилгээний талаар батлан нотлоход маш итгэлтэй байна.
–Брахми бичгийг та тайлбарлаж болох уу. Хуучин монгол бичигтэй төстэй юү. Ямар онцлогтой, хэдүй үед хэрэглэгдэж байсан бичиг вэ?
-Монгол брахми бичиг бол авиа хийгээд үеэр бүтсэн үсэг бичиг. Хүйс толгойн бичээсэнд бичигдсэн монгол брахми бичиг нь хоёр дан эгшиг, гурван харьяат эгшиг хийгээд 24 гийгүүлэгч буюу эгшигт гийгүүлэгч үсэг тэмдгээс бүрэлдсэн. Монгол брахми, төвөд бичгийн үсэг үе бүтэх дүрэм нь адил. Би “Өвөг монгол хэл, монгол брахми бичиг, сурах бичиг” хэмээх номондоо Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ээс монгол брахми бичгийн “авиа зүй”, “үг зүй”, “өгүүлбэр зүйг шинжлэх нь” хэмээн маш нарийн судалж дүрэмлэсэн. Хүйс толгойн бичээсийн 100 үг, 215 үсэг тэмдэгтэд эртний монгол хэл зүй зэрэг маш тодорхой бичигдэж үлдсэн. Үг зүйгээр жишээлбэл, нэр үг 32 удаа, тэмдэг нэр урван удаа, тооны нэр нэг удаа, үйл үг 15 удаа, төлөөний нэр дөрвөн удаа, сул үг дөрвөн удаа бичигджээ. Харьяалахын тийн ялгал, өгөх оршихын тийн ялгал, заахын тийн ялгал, хамаатуулахын тийн ялгал, үйлдэхийн тийн ялгал, олон тооны дагавар зэрэг нь бүрэн бичигдсэн. Иймээс энэ нь монгол үсэг бичгийн түүхийн аугаа их шинэ илрүүлэлт болох нь үгүйсгэхийн аргагүй батлагдаж байгаа юм.
–Хэлний чиглэлийн хүнтэй ярилцаж буйнх Өмнөд Монголд өрнөж буй Эх хэлний төлөөх монголчуудын тэмцлийг хэрхэн дүгнэдэг вэ. Ар монголчууд энэ асуудалд нэлээд хүчтэй анхаарч, олон улсын хэмжээнд уг хөдөлгөөнийг дэмжээд байгаа шүү. Эх хэл гэдэг бол үндэстэн оршихын гол цөм шүү дээ?
-Монголчууд заавал өөр бусдаас ялгагдах өөрийн үсэг бичигтэй байх хэрэгтэй. Нэг үндэстний үсэг бичиг бол нэг үндэстний оршин тогтнохын үндсэн баримт, бат суурь болно. Энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга маш гайхалтай бишрүүштэй дуурайллыг биечлэн үзүүлж байгааг дэлхий нийтээр хүндэтгэн дуурайдаг билээ. Номын цагаан буян монголчууд биднийг ивээх болтугай.
Сэтгэл зүйн зөвлөгөөний 15 жилийн туршид ажигласан тэмдэглэсэн зүйлээ эргэн харахад:
Хүнийг зовоож тарчлаах сэтгэл зүй бол “төрөлхийн бус” юм.
Түүнийг хүн харж сонсож мэдэрч сурч авдаг.
Сурсан зүйлээ хэзээ нэгэнт цагт ямар нэг хүн юм уу, обьектод гаргадаг. Тиймээс хүчирхийлэл, алаан хядаан, цус нөж бүү үзүүл гэдэг. Монголчууд хонь муулахдаа хүртэл хүүхдэд бүү үзүүл гэсэн уламжлалтай.
Харин бид “Энэ балиар юм хүүхдээ зодож гэнэ нүдэж гэнэ хүчирхийлж гэнэ” гэж хүүхдийнхээ хажууд ярьдаг.
Утсаараа “Энэ хар даа, хүүхдээ зодчихжээ” гэж өөрийн хүүхэддээ цаг гаргахгүй бусдыг шүүхэд хамаг цаг, амьдралаа зориулдаг.
Харин энэ хооронд таны хүүхэд хохирч, хайрлагдахгүй үлдэж байгааг анзаардаг ч үгүй.
Хүчирхийлэл үйлдээд байгаа хүн гэнэт тэнгэрээс “Терминатор” шиг унаад ирдэггүй. Харин бидний дунд амьдарч амьсгалж хөгжиж өсөж байдаг.
“Паа, пүү” гэх хэрэггүй энэ бол бидний өдөр бүр үйлддэг үг үйлдлийн үр дүн юм.
Та,
1. Хоорондоо орилж хашгирч хэрэлддэг.
2. Нэгнийхээ хэлснийг үгүйсгэж нэгнээсээ өмөөрдөг бол,
3. Хүүхдийнхээ хэлсэн зүйлийг нь анхаарч сонсдоггүй бол
4. Асуултанд нь үнэн зөв, логиктой хариулдаггүй бол,
5. Асуудлыг нь шийдэхдээ зодож шийтгэдэг бол,
6. Танай гэрийн wifi байнга асаалттай байдаг бол,
7. Хүүхдээ тэвэрч үнсдэггүй, илдэггүй бол,
8. Хичээл гэрийн даалгаварын нь чанартай давтуулдаггүй бол,
9. Илчлэг тэжээллэг хоол, өдрийн шингэн зүйлийн сайн өгдөггүй бол
10. Орой эрт унтуулдаггүй бол
11. Хамтдаа чанартай цаг гаргадаггүй бол
12. Дэргэд нь хүмүүсийг муулдаг бол
13. Насанд нь тохирсон үүрэг даалгавар оноодоггүй бол,
14. Хөдөлгөөн бага хийлгэдэг бол
15. Найз нөхдийг ойшоодоггүй бол таны хүүхэд ч гэсэн өөртөө итгэлгүй амьдралд хүсэлгүй тэмүүлэлгүй, таны өөрөө шүүмжлээд байдаг дарамтлагч, үл ойшоогч болоход ойр байна.
Хүүхэд бол цагаан цаас. Тиймээс бид цагаан цаасан дээр ямар өнгөөр бичих вэ гэдгээ өдөр бүр хором бүр бодож байх хэрэгтэй.
Таны үг, үйлдэл, эс үйлдлээс таны эргэн тойрон шууд хамааралтай.
Сэтгэл судлаач Б.Ууганцэцэг