Month: January 2020

Эдийн засагч Б.Хаш-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Популизм эдийн засагт яг яаж нөлөөлөөд байна гэсэн асуултаар ярилцлагаа эхэлье?

-Таны асуултад хариулахын тулд эхлээд популизм гэж яг юуг хэлээд байгааг тайлбарлах хэрэгтэй л дээ. Нэг талд иргэд, нөгөө талд элитүүд гэсэн бүлэг бий. Энэ хоёр бүлгийн эрх ашиг, сонирхол өөр. Яг тэр онцлог дээр нь дөрөөлж, энэ хоёр бүлгийг сөргөлдүүлэхийг популизм гээд байгаа юм.

-Чухам хэн элит, иргэд гэсэн хоёр хэсгийг сөргөлдүүлээд байна вэ?

-Цөөн хүн иргэд гэх бүлгийг төлөөлж гарч ирдэг. Өнөө нөхөр “Иргэдийн эрх ашгийн төлөө” гээд элит гэгдэх бүлгийн эсрэг тэмцдэг, ингэнгүүт элит болон иргэд сөргөлдөөд эхэлдэг.

-Тэгвэл өнөөгийн Монголд элит, иргэд гэсэн хоёр бүл-гийг сөргөлдүүлж яваа нь улстөрчид гэж харж болох уу?

-Бас шууд тэгж хэлж болохгүй. Тохиолдол бүр дээр өөр. Сая хууль нь гарч баталгаажсан тэтгэврийн зээлийн тэглэлт дээр гэхэд элит, иргэд хоёрыг сөргөлдүүлэгч нь ҮАБЗ-ийн гурван гишүүн. Өөрөөр хэлбэл, иргэд гэсэн хэсгийг төлөөлж байгаа, нь эд нар. Энэ тохиолдолд иргэд гэдэг нь зээлээ тэглүүлэх тэтгэврийнхэн.

Элит гэх бүлэг нь татвар төлөгчид. Тэтгэврийн зээлийг татварын орлогоор улсын төсвөөс төлнө гэдэг утгаараа. Дээхэн үед иргэний хөдөлгөөнийхөн нэг хэсэг мандсан даа.

-О.Магнай, Ж.Батзандан нарын жагсаж эхэлсэн үеийг хэлж байна уу?

-Яг тийм. Тэр тохиолдолд иргэд гэдэг нь ард түмэн. Ард түмнийг төлөөлсөн нь таны саяын онцолдог хүмүүс. О.Магнай, Ж.Батзандан, Г.Уянга нар. Харин элит бүлэг нь улстөрчид болчихож байгаа юм. Ингээд харахаар популист тохиолдол болгон дээр бүлгүүд нь өөрчлөгдөж байгаа биз.

-Тийм байна. Ер нь популист тохиол бүрийн дараагийн үр дүн ямар байдаг бол, хэн нь хожиж хэн нь хохирдог вэ?

-Популист тохиолдол бүрийн төлөөлөгчид эрх ашиг, орлогынхоо төлөө тийм алхам хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, ард түмний эрх ашгийн төлөө гэж дуугарсан төлөөлөгчид л хожиж үлддэг. Иргэний хөдөлгөөн идэвхэжсэн тэр үеэс хожсон нь О.Магнай, Ж.Батзандан, Г.Уянга нар. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийг төлөөлж дуугарч тэмцсэн гуравхан хүн хожсон.

Тэд бүгд эрх мэдэлд хүрснийг Монгол даяараа мэднэ. Эдийн засаг талаас харвал ямар ч үйл ажиллагаа тодорхой зардалтай, хэн нэгний эрх ашгийн төлөө үйлчилсэн чигтэй байдаг. Ашиг олохгүй бол хэн ч ажил хийхгүй. Ашиг олохын тулд зардал гарах нь ойлгомжтой. Эндээс “Ямар зардал гарав, тухайн зардлыг хэн гаргав” гэсэн асуулт гарч ирнэ.

Тэтгэврийн зээл тэглэлт дээр гэхэд ойролцоогоор 800 тэрбум төгрөг хэрэгтэй гэсэн багцаа тоо гарсан харагдсан. Тэр мөнгийг төсвөөс гаргаж таарна.

Төсөв гэдэг зүйл тэтгэвэр авагчтай яг адилхан. Төсвийн орлого нь компани, иргэдийн өгдөг татвар. Өөрөөр хэлбэл, биднээс татвар нэрээр хурааж авсан орлогоо дахин хуваарилж халамж, тэтгэвэр, төрийн албан хаагчийн цалин, сургууль цэцэрлэг барих зардал гэх мэтэд зарцуулдаг зүйлийг л төсөв гээд байгаа юм. Энэ жилийн төсөв өндөр алдагдалтай батлагдсан.

Сонгуулийн жил учраас хөрөнгө оруулалтын зардлыг огцом өсгөөд баталчихсан. Хөрөнгө оруулалтын зардлаар зам барина, дэд бүтцийн төслүүд хэрэгжүүлнэ.

Дэд бүтцийн төслийн хувьд шууд өртгөө нөхөж, ашгаа өгдөггүй онцлогтой. Хэрэгжүүлсэн төсөл ашгаа өгтлөө хугацаа их авдаг. Уг нь төсөв ашигтай бол ахмадаа харж үзэх, нийгмийн халамж шаардлагатай хэсэгтээ тусгайлж анхаарсан бодлого хэрэгжүүлэхэд асуудалгүй л дээ.

-Төсвийн орлогыг татвар, хөрөнгө оруулалтыг нэмэх гэх мэтээр өсгөнө гээд төлөвлөчихсөн. Оны эхнээс нийгмийн даатгал нэмэх байснаа больсон, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх эсэх нь тодорхойгүй гээд олон эрсдэл бий шүү.

-Хамгийн их болгоомжлох ёстой асуудал л даа, таны сая онцолсон өнцөг. Татварын орлогыг маш өндөр хэмжээгээр нэмж байж л төсвийн алдагдлаа арайхийн нөхөх боломж харагдаж байгаа. Гэхдээ татварын орлого шийдвэр гаргагчдын төсөөлж байгаачлан нэмэгдэнэ гэдэг эргэлзээтэй. Ийм хэцүү төсөвтэй байж ахиад 800 тэрбум төгрөгийн өр тавих гэж байна.

Төсвийн алдагдлыг гаднаас өр зээл тавьж байж л нөхнө. Төсөв жил бүр алдагдалтай гардгаас гадна Монгол Улс жил бүр өрөө нэмж байгаа. Сангийн яамны сайтаас харахад манай улсын нийт өр хорь гаруй их наядаар хэмжигдэж байна.

Өнөөдөр дөнгөж төрж буй нялх гэхэд л 7.4 гаруй сая төгрөгийн өртэй төрж байгаа гэсэн үг. Дахиад хэлэхэд тэтгэврийн зээл тэглэх 800 тэрбумыг гэхэд л бид ер тавьж шийднэ. Бонд гэдэг бол өр. Зургаан хувийн хүүтэйгээр бонд гаргахаар нэмж тавьсан өр маань тэр хэрээр өснө.

Энэ шийдвэрээс хэн ашиг олох вэ гэсэн асуулт тавиад харахаар тэтгэврийн зээлтэй ахмадуудад ашиггүй. Учир нь хөгшдийн гар дээр ямар ч мөнгө ирэхгүй. Ашиг хүртэх хэсэг нь арилжааны банкууд, энэ асуудлыг дэвэргэж яваа улстөрчид.

Зээл тэглэх хууль батлагдах өдөр Ж.Батзандан, Лу.Болд хоёр баахан ахмадыг цуглуулж жагсаал хийлээ. Асуудлыг дэвэргэж рейтингээ өсгөх арга хэрэглэсэн гэсэн үг. Мөнгөнөөс том сөрөг үр дагавар нь монголчуудыг талцуулчихлаа. Боломжтой бүх бүлэг өөр зуураа маргацгаалаа. Зүй нь нэгдэж нэг зүг рүү харж байж бид урагшилна.

Товчхондоо энэ удаагийн популист арга хэмжээний хохирогч нь нийт иргэд болон улсын эдийн засаг.

-Өнөө жилийн төсөв популист арга хэмжээний нэгд багтах уу?

-Шууд утгаараа багтана. 2019 оны арваннэгдүгээр сараас хойш хоёрхон сарын хугацааны популизмын зардал нийтдээ 1.1 их наяд төгрөг буюу 410.5 сая ам.доллар болчихсон. Энэ зардлыг ард түмэн татварын мөнгөөрөө төлнө. 1.1 их наяд төгрөгөөр юу хийж болох вэ гэсэн асуулт тавиад хариу хайя.

Ингээд харахаар популизм бидний ерийг өсгөж, биднээс авах татварын хэмжээг нэмэгдүүлж, ард түмэнд ирээдүйд олдох байсан боломжийг л хааж байна. Өндөр алдагдалтай байж хөрөнгө оруулалтын зардлыг огцом өсгөсөн гэж түрүүн ярьсан даа.

Сонгуулийн жил хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд маш хэцүү байдаг. Бизнес эрхлэгчид сонгууль дөхөөд ирэхээр бүх зүйл дээр эрсдлээ нэмж тооцож эхэлдэг.

Жишээ нь, сонгуулийн жил төсөл хэрэгжүүлэх бизнес эрхлэгч өөрөө мөнгөө гаргадаг. Зээл аваад төслөө хэрэгжүүлчихээр зарцуулсан мөнгө нь орж ирэхгүй гацдаг зовлон бий. Сонгууль гэж нэг хэсэг цалгардана. Сонгуулийн үр дүнгээр бүрдсэн шинэ засаг мөнгийг нь өгөхгүй хойшлуулж бас цаг авдаг. Энэ бүхний наад захын том эрсдэл нь өндөр хүүтэй зээл.

Цаг хугацаа алдах тусам бизнес эрхлэгчид зээлийн өндөр хүү төлж эрсдэл хүлээдэг. Тэр утгаараа сонгуулийн жил хэрэгжүүлэх төслүүд үр ашиг муутай байдаг юм.

-Өр гэснээс асуух нэг зүйл байна. Ирэх жилүүдэд Монгол Улс өрөө төлж эхэлнэ. Төлөх мөнгөгүй учраас хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөх маягаар явах байх. Мэдээж олон удаа ингэх боломжгүй. Их хэмжээний өр тавих тусам бидэнд ирэх холын эрсдэл нь юу вэ?

-Өрөө төлөөд эхлэхээр сая таны хэлсэнчлэн дахин санхүүжилтийн арга хэрэглэх байх. Илүү өндөр хүүтэй бондууд гаргана. Хүү нь өндөрсөх хэрээр эрсдэл нэмэгдэнэ. Эсвэл зарим өрөө өөр хүнд, өөр улсад зарна.

“Танай улс манай өрнөөс энэ хэсгийг нь худалдаад авчих” гэх маягийн тохироо хийгдэнэ гэсэн үг. Уул уурхайн том төслүүдээ барьцаалж өр тавьсан шигээ өөр улсад өрөө зараад эхлэхийг үгүйсгэх аргагүй. Манай өрийг худалдаж авсан улс тодорхой хугацааны дараа ерөө нэхнэ ээ дээ. Тэр үед яах вэ гэдэг бол маш том асуулт. Өрөө авах ёстой хүмүүс тэр цагт “Мөнгийг минь өгч чадахгүй бол тэр уурхайгаа өг, газар нутгаа түрээслүүл” гэх мэт нөхцөлүүд тавьж эхэлнэ. Хамгийн хэцүү хувилбар нь дампуурлаа зарлах.

“Уучлаарай, бид өрөө төлж чадахаа болилоо” гээд дэлхийн зах зээл дээр дампуурлаа зарлах эрсдэл бий.

-Та түрүүн газар нутгийн аюулгүй байдал алдагдсан гэсэн утгатай үг унагасан. Өрөө төлж дийлэхгүй бол газар нутгаа түрээслүүл гэсэн шаардлага тавивал хэцүү байдалд орох байх шүү…?

-Та нэг зүйлийг анзаараарай, Улаанбаатарт Монгол Улсын хүн амын 50 гаруй хувь нь суурьшчихсан. Гэтэл Улаанбаатар хотын хувьд улсын нийт газар нутгийн нэг хувь ч хүрэхгүй талбайг хамардаг. Тэгэхээр хүн амын тал нь буюу 1.5 сая хүн үлдсэн 99 гаруй хувийг эзлэх өргөн уудам газар нутагт тархаж амьдардаг гэсэн үг.

Хэн ч амьдардаггүй эзгүй хээр газар маш олон бий. Ингээд харахаар хэн нэгэнд ямар нэг газрыг мэдэгдэхгүйгээр түрээслүүлж, ашиглуулж байхыг ч үгүйсгэх аргагүй.

Би газар нутгийн аюулгүй байдал алдагдсан гэдгийг ийм утгаар хэлсэн юм. Тэгэхээр ирээдүйд бидэнд тийм шаардлага тавина гэж ярихаас илүү ийм эрсдэлд орчихсон байх магадлалтай гэсэн өнцгөөс хандах хэрэгтэй.

Ганц газар нутаг ч биш, өөр ч хэд хэдэн эрсдэл бидэнд бий. Жишээ нь, Монголд орж ирж буй хөрөнгө оруулалтын 90 хувь нь зөвхөн нэг улсынх, манай зээлийн ихэнх хувь урд хөршөөс авсан мөнгө. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн аюулгүй байдал аль хэдийнээ алдагдсан гэсэн үг.

Эндээс Монгол бие даасан улс мөн үү гэсэн асуулт ургаж гарч ирж таарна аа даа. Товчхондоо эдийн засаг, газар нутгийн аюулгүй байдал Монголд аль хэдийнээ алдагдсан.

-Энэ асуудлуудаа шийдэхийн тулд бид яах ёстой вэ?

-Хамгийн түрүүнд эдийн засгийн аюулгүй байдлаа эргэж олж авах хэрэгтэй. Ингэхийн тулд эхлээд төсвөө танах ёстой. Төрийн албан хаагчдыг чадварлаг, цомхон болгох шаардлага бий.

Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд гадны хөрөнгө оруулалтын тэдээс дээш хувийг нэг улсаас хамааралтай байлгаж болохгүй гэсэн утгатай заалт байгаа. Тэр хувь хэмжээ рүүгээ шахаж эхлэх цаг болсон.

Өөр улсуудаас хөрөнгө оруулалтууд татаж, өөр бүс нутагтай хийх худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх. хэрэгтэй. Тэгж байж бид эрсдэлээ сарниулна. Америк, Хятадын дунд худалдааны дайн эхлэхэд бид Америкийн хөрөнгө оруулалтуудыг татах боломжтой байсан ч боломжоо ашиглаж чадаагүй. Нийслэлийн төвлөрлөө багасгахын тулд хөдөө орон нутгийн хөгжилд анхаарах хэрэгтэй.

Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалаа хэрэгжүүлэх цаг ирсэн. Зах зээлээ өргөжүүлье гэвэл Орос, Хятадтай харилцдаг худалдааны замуудаа чөлөөтэй болгомоор байгаа юм. Наад зах нь Алтанбулаг, Замын-Үүдийн чөлөөт бүсээр дамжуулаад олон улсын худалдааны коридор нээх гарц бий.

Хийн хоолойг Монголоор дайруулахаас илүүтэй, өнөө маргаашдаа цаг алдалгүй хийж чадах төсөл байна. Хийн хоолойтой адил ашиг өгч чадах худалдааны коридортой болчихвол эдийн засагт өгөөжтэй. АН-3 олон улсын хурдны замаа цаг алдалгүй баривал худалдааны маш том коридортой болчихно. Ингэж чадвал үйлчилгээний орлого олоод эхэлнэ.

Тэр замаар явах машинуудад шатахууныг нь хийж өгч мөнгө олох боломж бий. Тэр том урсгалаас өөрсдөдөө хэрэгтэй барааг авч үлдээд, өөрсдийнхөө барааг тээвэрлэж болно. Энэ коридор бий болбол зах зээл тэлэх асуудалгүй. Зам дагаад аймгуудын хөгжил ч өсөөд ирнэ.

Хөдөө орон нутагт энэ мэт боломжуудыг бий болгоод өгчихвөл нийслэлийн төвлөрөл саарч, газар нутгийн аюулгүй байдлын асуудал шийдэгдэх сайн талтай.

-Популизмын зардал ярьсных хамгийн өндөр өртөг зардалтай популист шийдвэрийн эхэнд “Чапко”-той гэрээ хийж авсан мөнгөө иргэддээ cap бүр 21 мянган төгрөг болгож тараасан явдал орох байх, тийм үү?

-Тэгнэ. Тухайн хүндээ нэг их мөнгө биш ч эдийн засагт нийлүүлэгдэж буй бэлэн мөнгөний хэмжээ талаас нь харвал асар өндөр тоо гарна. Сард 63 тэрбум төгрөг тараана гэдэг бол маш том тоо. Засгийн газар зээл авахдаа “Чалко”-той гэрээ байгуулсан.

Гэрээ байгуулахдаа цаад талд өгөх бүтээгдэхүүнээ тэдэн доллараар арилжаална гээд ханш тогтоочихсон. Үүний цаана алдагдсан боломж гэж бий. Нүүрс нийлүүлж эхлэх үед олон улсын зах зээл дээр нүүрсний ханш өссөн ч түүнээс доогуур үнээр “Чалко”-д өгөхөөр тогтсон учраас боломжоо алдчихаж байгаа юм. Алдагдсан боломжийн өртөг гэсний цаад шалтгаан энэ л дээ.

Энэ тохиолдолд ашиг ологч бүлэг нь “Чалко” компани, популизм хийж сонгогчдын саналыг авсан улстөрчид болчихож байгаа юм. Харин боломжоо алдсан нь Монгол Улс. Монгол Улс өчнөөн жилийн хугацаанд нүүрсээ хямд ханшаар өгч байж өрөө дарсан.

Эдийн засгийн хувьд эхний эрсдэл нь нүүрсээ хямд өгч боломжоо алдсан явдал байсан бол хоёр дахь нь их хэмжээний мөнгө зах зээлд гарснаас үүдсэн эрсдэл байсан. Инфляц өссөн, төгрөг суларсан, худалдан авах чадвар буурсан, зээлийн зардал нэмэгдсэн.

Халамж хэлбэрээр их хэмжээний мөнгө тараахаар тодорхой хугацааны дараа эдийн засгаа дэгээдээд унагадаг. Үүнтэй төстэй жишээ олон бий. Бизнесийн зардлыг бизнес эрхлэгч өөрийн орлогоороо, эсвэл зээлээр, санхүүжилт босгох замаар өөрөө л төлдөг учраас орлогоо өөрөө авдаг. Энэ бол хэн төлсөн нь ашиг, орлогоо өөрөө авах шударга зарчим.

Гэтэл популизмын зардлыг хэн төлж, ашгийг нь хэн хүртэж байна вэ гэдэг огт өөр асуудал болчихож байгаа юм.

НЭГ. ТАРААГЧ ХҮМҮҮН

Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Тэрээр “Соёлын довтолгоон: Хоньчноос барилгачин”, “Монголын соёлын альманах: Иргэншлийн замд” зэрэг бүтээл гаргасан туршлагаа баяжуулж, монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан өгүүлжээ.

Хятадын өмнөд Хайнань мужийн нэгэн хотын дарга асан Жан Ци гэртээ 13 тонн алт нуусныг Авлигатай тэмцэх албаныхан илрүүлсэн тухай мэдээ 2019 оны намар түгсэн юм. Дэлхий ертөнц энэ мэдээнд өөр өөрийнхөөрөө гайхсан байдаг. Зарим газар “Хятад дахь авлигын хэмжээ” нь сонин байхад, нөгөөдүүл нь хээл хахуультай хийж буй Си Жиньпиний тэмцлийг бахадсан байх жишээтэй.

Харин монголчуудын хувьд Жан Ци-гийн олсон алтны хэмжээ гайхалтай санагдсангүй. Учир нь дайны олзонд шүтэж амьдарсан уламжлалтай нүүдэлчдэд олзны хэмжээнд лимит хязгаар байдаггүй юм. Гагцхүү тийм их олзыг хэвээр нь хадгалж чадсан тэсвэр, тэвчээр нь ойлгомжгүй байв. Монгол хүний хувьд Жан Ци бол “алт сандайлсан гуйлгачин” ажгуу.

Алт сандайлсан гуйлгачин Жан Ци-гийн түүхийг сонсож байх зуур түүнтэй эсрэгцүүлэм нэгэн намтар санаанд буув. Тэр бол насны эцсийг дутуу гуцуугийн дунд үдсэн ч өөрийгөө асар баян бөгөөд жаргалтай нэгэн байсанд итгэсээр одсон “Наваан ах”-ын түүх юм.

Монгол орон зэх зээлд шилжихэд түрүүлж “баяжсан” хүмүүс хэн байсан гээч. Анх хөрөнгөжсөн хүмүүсийн магнайд хотын уламжлалт дамын наймаачид, овсгоо самбаатай тэнүүлчид бус харин малчид ба хөдөө сумдын жолооч нар.

Учир нь малыг хүчээр нийгэмчилж байгуулсан, хөдөө аж ахуйн нэгдлүүдийг хамгийн түрүүнд тараасан юм. Засгийн газраас тэднийг өөр өөрийн үзэмжээр хувьчлахыг зөвшөөрсөн тул нэгдэлд байсан мал сүрэг, тэрэг техникээ тэгшхэн хувааж авцгаасан байна. Ингээд малчид нь малаа, тэнд ажиллаж байсан жолооч нар машинаа хувьдаа авцгаалаа.

Малчид нь шууд л малаа өсгөх ажилд орлоо. Ганц чаддаг юм нь ч энэ байв. Монгол хүний жаргал нь тал дүүрэн бэлчих мал сүрэг байсаар ирсэн юм. Зуны найртай өдөр ногоон дэнжийг бүрхэн идээшлэх мал сүргээ хараад нүүр дүүрэн мишээл тодруулах монгол хүн шиг жаргалтай юм энэ хорвоод үгүй.

Далимд нь сонирхуулахад, малчин айлд очихын өмнө мал сүргийг нь хараад л айл гэрийн, өрхийн тэргүүний сэтгэл санааны байдлыг мэдэх боломжтой байдаг юм. Тэр ч байтугай, эзнийх нь биеийн байдлыг ч малаар нь дамжуулан төсөөлж болдог. Жишээ нь, хавар мал нь туранхай эцэнхий үед малчин өөрөө харшиж харласан туранхай нэгэн тааралдана. Харин өвлийн бэрхийг тарган, тамир тэнхээтэй давсан малын эзэн золбоолог харагддаг.

Ингээд, малчид нь аз жаргалынхаа замд шуудрав. Хэдхэн жилийн дотор Монголын мал хоёр дахин өсч тавин сая болов. Монгол хүний ганц чаддаг юм мал адгуулах учраас арга ч үгүй юм. Өнөөдөр Монголын мал сүрэг хувьчлагдах үетэйгээ харьцуулахад гурав дахин өсч, бэлчээрийн даац хэтрээд байгаа юм.

Харин машин тэргээ авсан жолооч нар нь арилжаа наймаанд мордов. Угаасаа, Монгол орон зэх зээлийн эдийн засагт шилжих явц хувь хүн наймаа арилжаа хийхийг зөвшөөрснөөр эхэлсэн юм. Монгол хүний мэддэг ганц юм нь наймаа л байлаа. Гэхдээ арилжаа наймаа орчин үеийн бизнэсийн ёс суртлаас хөндий, бараа бүтээгдэхүүний хомсдол дээрээс хязгааргүй унац гаргах ганцхан дүрэмтэй зэрэг нь өөр бүлгийн сэдэв тул ингэсгээд орхиё.

Монголчууд орон нутагт зорчих хориг арилсан төдийгүй гадаадад чөлөөтэй зорчих зэрэг “ганзагын наймааны алтан үе” эхэллээ. Хөдөөний жолооч нар мал аж ахуйн түүхий эд, ноос ноолуурыг Хятад улс руу гаргаж, оронд нь өргөн хэрэглээний бараа оруулж ирэх болсноор богинохон хугацаанд юмжлаа. Гэвч “юмжих”,“хөрөнгөжих” хоёр ялгаатайд хамаг учир байгаа юм.

Миний сайн таних ах хүү хязгаар нутгийн нэгэн суманд жолооч байв. Яг л бусад жолооч нарын нэгэн адил өмч хувьчлалаар 5 тоннын даацтай Зил-130 машинаа хувьдаа авчээ. Ингээд сум-аймаг-хот, Монгол-Хятадын хооронд тээвэр, наймаанд гарч агшин зуур хөөрхөн хөрөнгөтэй болоод авсан юм. Аа, тийм өгүүлбэртэй бодлогын хоёр чухал нөхцөлийг мартсан байна. Тэрээр ах дүү арвуулаа бөгөөд өөрөө хамгийн ахмад нь. Бас эцэг эх нь эрт нас барсан учраас өнчин дүү нараа өсгөх үүрэг түүнд ногдсон гэж болно.

Ингээд холын тээвэрт яваад ирэх тоолондоо ах дүүстээ хишиг хүртээнэ. Хишиг хүртээнэ гэхэд багадах юм байна. Харин олз ашиг хуваана гэвэл үнэнд ойртоно. Яг л Чингис хаан аян дайнаасаа буцаж ирээд олз омгоо хувааж байхдаа л ийм байсан болов уу гэмээр их түгээлт болдог байв.

Хэдийгээр дүү нар нь бие дааж, амин зуулгаас эхлээд ахуй амьдралаа аваад явдаг болсон ч гэсэн том ахынхаа олзыг хүртэх үүрэгтэй гэж үзнэ. Хөдөө суманд нууцсаад байх юм бага, хэн хэнийхээ хувийн амьдралыг, бараг л ор хөнжлийн явдлыг хүртэл тодорхой мэдэх тул “Том ах” бээр дүү нартаа юу хуваарилсныг андахгүй.

Хүмүүс “Айл бүрт хоёр шуудай гурил, хайрцаг чихэр өгч байна гэнэ” хэмээн бахдан шивэгнэлдэж, үр хүүхэд рүүгээ “Манай энэ хэзээ өсч торнин, бидэнд бэлэг хуваах бол” гэж асуусан байдлаар харцгаана. Харин “Наваан ах” энэ бүхэндээ үлэмж баяртай, олон түмнээс ийм л үг сонсох гэж хорвоод мэндэлсэн, түүнийгээ ч хүртсэн байдалтай.

Гадаадад “явах болсны болоод яваад ирсний найр” бол ХХ зууны Монголоос уламжлалтай ёс бөлгөө. Ах хүү энэ уламжлалыг сахиж Хятад улс руу хилийн боомтоор гараад ирсний дараа найр зохионо. Хөдөө сумынхан цөмөөрөө л бие биенээ таньдаг тул хүссэн бүхэн л тэдний зочин гэсэн үг. Улмаар, сум орныхоо элдэв найр наадмын гол хандивлагч болж хувирав.

Ядуу тарчиг мөртлөө найр, цэнгэлд дуртай нүүдэлчид байн байн найр наадам зохиохыг хэлэх үү? Сумынхаа эхлээд сургууль, цэцэрлэгийн ойг хүртэл нижгэр хийнэ.

Монгол хүний хувьд өчүүхэн санаа зовохгүй бадарладаг зүйл бол зугаа цэнгэлийн хандив юм. Хэн ч “Бид хэд нэг сайхан цэнгэх гэсэн юм, чи мөнгө өгнө дөө” гэсэн хүсэлтийг өчүүхэн ч санаа зовохгүй тавина. Цаад хүн ч гайхахгүй “Аргагүй, аргагүй. Хүн байна даа энэ чинь, сайхан найр наадам хийлгүй яахав” гэж үзнэ.

Ингээд манай “Ах хүү” тэргүүтэй хэдэн айл зарим наадмыг бүхэлд нь заримынх нь зөвхөн хурдан морины бай шагналыг гэхчлэн хэсэгчлэн даана. Нэг удаа сумын Соёлын төв шинэ даралтат хөгжим авснаа тэмдэглэн, тэр хавийнхаа гайгүй орлоготой айлуудаар хэсч, хандив нэхсэн байдаг юм. Нэхэх нь монгол хүний ёс, олсноо түгээх нь монгол бахархал юм хойно сумын чинээлэг гэгдэх айлууд 500.000-1.000.000 төгрөгөөр мөнөөх хөгжмийг мялаасан гэдэг.

Зах зээлийн эхлэлийг гайгүй тавьсан жолооч ах хүү маань ойр дотныхноо төдийгүй сум нутгийнхны өмнө том хандивлагч боллоо. Харамсалтай нь арилжаа наймаанаасаа юмжсан болохоос биш хуримтлал үүсгэж чадсангүй. Дараагийн наймаанд явахад хэрэг болох төдий л жаахан юм үлдээж, дансаа “нойллон” санаа амарна. Үүндээ, огтхон ч санаа зовохгүй. Харин ч ах дүүстэйгээ хуваах олзтой, найр наадам даах тэнхээтэй яваагаа хүн болсны хэрэг гэж үзэн аз жаргалаар бялхана.

Хааяа Улаанбаатар орж ирэхдээ надад дор хаяж нэг хонины махтай ирнэ. Гэвч хотын надад хонины гулууз буюу “Давхиж явахад нь хөлдөөсөн” махыг гэсгээж, эвдэх нь үнэхээр түвэгтэй. Янз бүрийн шалтаг заасаар бэлгийг нь очиж авч амжилгүй өнгөрөөсөөр байгаад сүүлдээ больсон юм. Малыг “давхиж явахад нь хөлдөөсөн” гэдэг үг ийм учиртай юм. Нэг хүүхэд аав руугаа утасдан хөдөөнөөс мах ирүүлсэн тухай дуулгаж. Эцэг нь ямар мах хэмээн сонирхоход “Хонийг давхисан чигээр нь хөлдөөсөн мах” гэж тайлбарласнаас дээрх нэршил үүссэн юм. Хонийг монгол аргаас төхөөрөөд, өлгөөтэй хөлдөөхөд дөрвөн мөч нь сарвайн, үнэхээр ч давхиж яваа байдлыг хадгалсан мэт харагддаг билээ.

Он жилүүд улирсаар, монголчуудын бэл бэнчин ч зузааран, наадмыг тэтгэх ханш, хандивын хэмжээ ч өслөө. Үл хөдлөх болон бусад салбарт бизнес эрхлэгч нар хөдөө нутгаас төрөн гарч, жирийн нэг наймаачин жолооч найр наадам зохион байгуулагч нарт сонин байхаа болив. Яг үүнтэй давхацсан мөнөөх ах хүү маань хэцүү нэртэй, хүнд өвчин туслаа. Түүнд хурааж үлдээсэн юм юу байсангүй, гаргаж ирээд эмчилгээндээ хэрэглэх хадгаламж байсангүй. Ингээд орон сууц, унаа машинаа зарж эмчилгээнд явлаа. Эмчилгээ түүний өвчнийг хөнгөвчлөх болохоос эдгээхгүй гэдгийг гадарлах ч хүний итгэл найдвар ямар тасрах биш дээ.

Бодох, дурсахаас өөр юмгүй болсон үедээ нэг удаа арваад жилийн дотор олоод тараасан хөрөнгөө бүдүүвчлэн тооцоолж үзэхэд сая долларт дөхөж байсан гэж хуучилсан юм. Гэхдээ тэр өөрийгөө сайхан амьдарсан, тараасан түгээсэн бүхнээ зөв үйл байсан гэж үзсээр хорвоог орхин одсон бөлгөө.

Ах дүүсийнхээ өмнө, тал нутгийн бяцхан сумынхаа өмнө тэрээр буянтан гэхээсээ илүү зүгээр л үүргээ биелүүлсэн нэгэн байв. Иймээс хүнд өвчтэй байх үед нь түүнд өөрийгөө өртэй гэж үзэх, өмнөөс нь ядаж л сайхан сэтгэлийн хариу барих үүрэгтэйд тооцох хүн тун цөөхөн байсан гэдэг.

Монгол орны зах зээлийн “Ганзагын наймааны алтан үе”-д төрсөн мянга мянган наймаачин олсон бүхнээ зүгээр л хувааж тараасаар байгаад дууссан юм. Эрх мэдэл, нэр алдрын хүчээр хувьчлалд оролцон томхон ашиг хүртсэн “хоньчин-сэхээтнүүд” ч яг тэдний түүхийг давтсан байдаг. Тухайлбал, хожмоо улстөрч болсон алдартай бөхчин нэгэн бээр бүтэн сангийн аж ахуй, дээр нь гурил-тэжээлийн үйлдвэр хувьчилж аваад юу ч болгоогүй, зүгээр л зарж болохоос нь зараад үрээд дуусгасан байх жишээний…

Үргэлжлэл бий.