Month: January 2020

Хуульч Д.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хөөн хэлэлцэх хугацааг дахин тоолохоор болж байна. Энэ хэр зөв шийдэл гэж та харж байна?

-Хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүдийг сэргээн шалгах зорилгоор УИХ-аас Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулсан байна.

Уг хуулийн өөрчлөлтийн талаар хуульчид, улстөрчид янз бүрийн байр суурьтай байх шиг байна. Хэдийгээр Эрүүгийн хуульд гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан хуулийг буцаан хэрэглэхгүй байхаар зохицуулсан боловч би хувьдаа уг өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа.

Учир нь анхнаасаа гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаанд өөрчлөлт оруулж, авлига, албан тушаалын олон зуун гэмт хэргийг хэрэгсэхгүй болгох ажлыг 2017 онд тодорхой нөхдүүд санаатай зохион байгуулсан байж болзошгүй гэж үзэж байгаа учраас. Үүнийг ард түмний эрх зүйн байдлыг дордуулж, авлигачдын эрх зүйн байдлыг дээрдүүлсэн явдал гэж хэлж болно.

Нөгөө талаас, авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүд хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болж эхэлсэн цагаас Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан төрийн үйл ажиллагаанд баримтлах “шударга ёс, тэгш байдал”-ын зарчмууд болон Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байх”, Эрүүгийн хуульд заасан “шударга ёс”-ны зарчмууд зөрчигдөж эхэлсэн.

Хулгай, залилан үйлдсэн нөхдүүдийн хэргийг хуулийн хугацаанд багтаан яс мөрдөж шүүхээр оруулан ял шийтгэдэг бол авлига, албан тушаалын хэргүүдийг яадаг билээ.

Хөөн хэлэлцэх хугацааг нь дуусгах гэсэн мэт нэг бол мөрдөн байцаалтын шатанд усанд хаясан чулуу мэт алга болно, эсхүл шүүхийн шатанд буцаасаар хэрэгсэхгүй болгоно.

Ер нь тэгээд 20, 30 жилийн өмнө бус 4, 5-хан жилийн өмнө үйлдэгдсэн авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүдийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон үндэслэлээр ял шийтгэлээс чөлөөлөөд байвал хэн Монголын төр, хуульд итгэх вэ.

Шударга ёсны зарчим хаана байна. ФАТФ байгууллагаас Монголыг авлигачидтайгаа, мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй хангалттай тэмцэхгүй байна гэж үзэж саарал жагсаалтад оруулсан. Энэ хэвээрээ бол мөд хар жагсаалтад оруулах биз. Цагтаа нацист Германд хууль батлах замаар хүний эрх, эрх чөлөөг ноцтой зөрчиж, иргэдийн өмчийг нь хурааж, их хядлага явуулж байсан.

Тийм учраас олон улс оронд шударга бус төр, дэглэмийн эсрэг бослого гаргаж, зэвсэгт тэмцэл өрнүүлэх эрхийг Үндсэн хуулиараа ард түмэнд олгосон байдгийг санах хэрэгтэй. Төрөөс, ард түмнээс хулгай хийчихээд хулгайгаа хулгай биш гэсэн хууль батлуулан ял шийтгэлээс мултарч байгаа нөхдүүдийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгох биш, хамгийн хатуу ял шийтгэл ногдуулах ёстой.

Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцэд авлига нь нийгмийн тогтвортой байдалд аюул занал учруулж, ардчилсан тогтолцоо, ёс зүй, шударга ёсыг доройтуулан сулруулж байна гэж дүгнэсэн байдаг.

-Энэхүү хууль батлагдсанаар шүүхийн шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөн 2017 оны долдугаар сарын 01-нээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд прокурорын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөрдөн байцаалтын шатанд байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг зогсоож сэргээн шалгахаар болж байгаа…

-Хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон гэх үндэслэлээр прокурор, шүүхийн шатанд хэрэгсэхгүй болсон бүх авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүдийг сэргээн шалгах нь зөв. Ингэж шударга ёсыг тогтооно. Гэмт хэрэгтнүүдэд гэсгээл ногдуулах ёстой биз дээ.

Хуулийг хэрэглэхдээ гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан хуулийг буцаан хэрэглэхгүй гэсэн зарчмаас гадна түүнээс илүү чухал ач холбогдолтой шударга ёсны болон тэгш эрхийн зарчмуудыг заавал анхаарч үзэх ёстой.

Хэрэв Улсын Их Хурал саяны нэмэлт, өөрчлөлтийг батлаагүй бол хөөн хэлэлцэх хугацаагаар авлигачдын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон 2017 оны тавдугаар сарын 16-ны өдрийн хуулийг Үндсэн хуульд заасан төрийн үйл ажиллагаанд баримтлах үндсэн зарчмуудыг зөрчсөн үндэслэлээр Үндсэн хуулийн Цэцэд өгөх боломжтой байсан.

-Авлигын хэрэгт холбогдож, улсад их хэмжээний хохирол учруулсан нь тогтоогдсон улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэг нь хаагдсан. Эдгээр хүмүүсийг дахин шалгахад хүндрэл үүсэх үү?

-Шинээр баталсан хууль өмнөх харилцаанд яаж үйлчлэх вэ гэдэг асуудал яригдана. УИХ-аас саяны Эрүүгийн хуулийн өөрчлөлттэй хамт уг хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль батлаад энэ асуудлыг зохицуулах гэж оролдож байгаа юм байна.

Шударга ёс тогтоох талаасаа зарчим нь зөв тул шийдвэрлэж болох асуудал гэж бодож байна. Ер нь ялын бодлогод өөрчлөлт орж тодорхой гэмт хэрэгт ногдуулах ялын хэмжээг нэмэгдүүлсэн, бууруулсан, ногдуулах ялын төрөл өөрчлөгдсөн, эсхүл тодорхой үйлдэл, эс үйлдлийг гэмт хэрэгт шинээр тооцсон, гэмт хэрэг гэж үзэхгүй эрүүгийн хуулиас хассан тохиолдолд гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан, дээрдүүлсэн тухай ярьж болно.

Түүнээс бус хөөн хэлэлцэх хугацаанд өөрчлөлт оруулах замаар авлигачдын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон явдал нь нарийн яривал зохион байгуулалттай гэмт хэрэг шиг зүйл болчихоод байгаа юм.

-2017 онд Эрүүгийн хуулиас албан тушаалын байдлаараа нөлөөлөх гэсэн зүйл ангийг шийдвэр гаргагчид хассанаас болж ЖДҮ-ийн хэрэг шийдвэрлэхэд хүндрэлтэй гэгддэг. ЖДҮХС-гаас албан тушаалаа ашиглаж зээл авсан тал дээр Эрүүгийн хууль үйлчлэх үү?

-Үйлчилнэ. Эрүүгийн хуулийн 22 дугаар бүлэгт авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүдийг тодорхойлсон бөгөөд уг бүлэгт төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулсан, эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан тохиолдолд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчилсан байгаа. ЖДҮХСан нь жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх зорилгоор олгодог Засгийн газрын тусгай сан улсын төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг.

Гэтэл нэн хөнгөлөлттэй уг зээлийн сангийн хөрөнгийг эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан бүлэглэн авч, зориулалтын бусаар зарцуулсан бол тэдгээр этгээдийн хойноос хууль очиж, хариуцлага тооцно. Цаг хугацааны л асуудал гэж бодож байна.

Бүлэглэн үйлдсэн гэмт хэргийг Эрүүгийн хуульд гэмт хэрэгт хамтран оролцох гэж томьёолсон байдаг. Энэ ЖДҮ-гийн хэрэгт зохион байгуулагч, гүйцэтгэгч, хамжигч гээд бүгд байгаа гэж боддог.

-Эрүүгийн хуулийн суурь зарчим зөрчигдөх гэж байна гэж үзэх хэсэг байна…

-Энэ асуудлыг тал талын өнцгөөс бүрэн харах нь зөв болов уу. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан хуулийг буцаан хэрэглэхгүй байх Эрүүгийн хуулийн зарчим зөрчигдөх гэж байгаа талаар болгоомжилж буй хуульчдын буруу биш.

Гэхдээ бид үүнээс гадна шударга ёсны зарчим байгааг мартаж болохгүй. Мөн хэрэв авлигачид rap хөлөөрөө дамжуулан өөрсдийн үйлдсэн гэмт үйлдлээ эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх хууль батлуулсан бол яах вэ гэдгийг бодох ёстой. Тэд энэ янзаараа бол мөд авлига бол гэмт хэрэг биш гэсэн хууль батлуулж ч мэдэхээр хүчтэй, бяртай, нөлөөтэй байна.

Монголчууд бидний хувьд тун ноцтой асуудал үүсгэсэн авлига, албан тушаалын хэргүүдийг мөрдөн шалгаж тогтоогоод хэрэгсэхгүй болгож байгаа нь хамгийн санаа зовох том асуудал шүү дээ.

-Таны дээр хэлсэнчлэн хөөн хэлэлцэх хугацааг нь дуусгах зорилгоор нэг бол мөрдөн байцаалтын шатанд усанд хаясан чулуу мэт алга болно, эсхүл шүүхийн шатанд буцаасаар хэрэгсэхгүй болгож байна гэдэгтэй санал нэг хүмүүс ч байна. Манайд хөөн хэлэлцэх хугацаа ямар байх ёстой юм бэ?

-Улс орнууд янз бүрээр зохицуулсан. Хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдог улсуудын хувьд нийтлэг нэг зүйл нь онц ноцтой гэмт хэргүүдэд хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдоггүй явдал. Бидний хувьд маш том аюул болсон авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт цаашдаа хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохгүй байх нь зөв гэж бодож байна.

Авлигад автсан түшмэдүүд улс орноо мөхөөсөн жишээ хүн төрөлхтний түүхэнд олон бий. Энэ гэмт хэргийг ихэвчлэн эрх мэдэлтэй хүмүүс үйлдэж байгаа учраас илрүүлэхэд хүнд байдгаас гадна энэ төрлийн гэмт хэрэгт цаг хугацаа их ордог.

Эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй нөхдүүд зохион байгуулалттай бүлэглэн үйлддэг, олон бэрхшээл саад давж, их цаг хугацаа, хүч хэрэгсэл зарцуулж илрүүлдэг авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүд үндэсний аюулгүй байдалд аюул учруулж байгаа тул цаашид энэ төрлийн гэмт хэрэгт хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохгүй байх нь зүйтэй гэж бодож байна.

-Хөөн хэлэлцэх хугацааг дахин тоолсноор ямар дэвшил гарах вэ. Амьдрал дээр биеллээ олж чадах эсэх нь эргэлзээтэй гэх зүйлс яригдаж байна. Учир нь эдгээр авлига албан тушаалын гэмт хэргийг томоохон эрх мэдэлтэй хүмүүс үйлддэг…

-Нийгэм шударга ёс тогтооход дэвшил гарч, дараа дараагийн хүмүүст сургамж болно. Бас гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг арилгана. Энэ хүрээнд АТГ, прокурор, шүүх ажиллаад хуулийн хүрээнд арга хэмжээ авна гэж бодож байна. Нийгэмд, ард түмний дунд хамгийн их хүсэж байгаа зүйл шүү дээ. Авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт ял шийтгэл ногдуулсан тохиолдол манайд маш цөөхөн байна.

Дуучин К.Номинжин Амьтанд энэрэнгүй хандахын төлөөх хүмүүсийн нийгэмлэг (ПETA)-ийн гэрч-сурвалжлагчид ноолуурын аж ахуйтай танилцахаар Монголд ирээд цочирдмоор дүр зурагтай нүүр тулсан тухай ярьсан бичлэгээ энэ сарын 7-ны өдөр “ПЕТА Ази” сошиал хуудсанд байршуулсан юм. Тэрээр Монголд ноолуур бэлтгэхийн тулд ямаануудыг хэрхэн тарчлаан зовоодог тухай ярьж, ноолууран бүтээгдэхүүнээс татгалзахыг уриалжээ. К.Номинжин “…Ажилчид ямааг газарт савж унагаан дардаг нь ялангуяа араатны идэш болдог ямаа мэтийн амьтдыг асар их цочроож айлгадаг байна. Ноолуурыг ихэвчлэн самнаж авдаг. Самнах нь сонсогдож байгаа шигээ тийм ч хал палгүй арга биш ээ. Ямааны ноолуурыг ажилчид хурц, төмөр самаар тасчихад өвдсөн ямаа орилон майлж буйг гэрчүүд харжээ…Хэрвээ та ноолууран эдлэл хэрэглэдэг бол амьтныг шархлаан зовоож, амийг нь хороож, мөн байгаль орчныг сүйтгэдэг үйлдвэрлэлийг дэмжиж байгаа хэрэг шүү. Хэрэглэгч бид энэ зовлон тарчлалыг эцэс болгоход тусалж, ноолууран болон амьтны гаралтай ямар ч хувцсыг худалдан авахгүй байх эсэх нь бидний сонголт. Бид таныг дэлгүүрт үзэж буй барааныхаа шошгыг шалгаж, “Ноолуур” гэж бичсэн байвал лангуун дээр нь орхихыг хичээнгүйлэн гуйж байна” хэмээн ярьсан байна.

Энэ зөв шүү, К.Номинжин та маш зөв олж харжээ. Мал дээр өсөөгүй, орчин цагийн монгол хүн болохоороо л үүнийг олж харжээ. Гэтэл мал дээр өссөн, малын дэргэд шахуу байгаа бид чинь үүнийг мал тамлаж байна гэж хардаггүй, анзаардаггүй байжээ. Манай Өдрийн сонины хувьд таны энэ хөндөж байгаа сэдвийг, яг эл өнцгөөс нь харж 2015 онд “Улайсгасан төмрөөр хайрч тамгалах нь мал тамлаж байгаа хүнлэг бус зан үйл юм”, 2017 онд “Монголчуудад мал тамлах эрхийг хэн олгосон юм бэ?” зэрэг нийтлэлийг гаргаж, монголчууд мал тамлаж, маш хүйтэн, цэвдэг сэтгэлээр ханддаг гэж удаа дараа бичиж байлаа.

Ямаа самнана гэдэг чинь үнэндээ наад ямаанд чинь массаж хийж байгаатай адил хөнгөхөн үйлчилгээ. Хоёрдугаарт, ноолуурыг нь авдаг ёстой. Ноолуурыг нь авах нь амьтных нь хувьд өөрт нь тус болж байгаа хэрэг. Хэрвээ тэр чигт нь орхивол ноолуураа намрын эхэн сар хүртэл хаяж гүйцдэггүй юм. Зунжин халууцаж, хачигтаад түүнээсээ болж турж эцээд тамлагддаг. Эдийн засгийн талаасаа бол ноолуур нь манай улсын ганц брэнд. Гэхдээ энд энэ тухай бичих гэсэнгүй.

К.Номинжингийн энэ бичлэгийг үзсэн манай нийгэм түүнийг элдвээр шүүмжилж “Амьдрал мэдэхгүй, монголоо алдсан” гэх мэтээр зүхэж байна. К.Номинжинг шүүмжилж, хараах нь буруу. Техник, технологи, шинжлэх ухаан дээд зэрэгтээ хүртэл хөгжчихсөн байгаа энэ үед бидний мал маллаж байгаа арга техник үнэхээр хоцрогдсон бүдүүлэг байгаа шүү дээ. Үүнийгээ бид эргэж харах цаг аль хэдийнэ болчихоод байна. Монголчуудын мал аж ахуй эрхэлдэг, малтайгаа харьцдаг арга нь хэдэн мянган жилийн өмнөхтэйгөө яг адил байгаа.

1323 онд Мал аж ахуйн хэрэг эрхлэх мал сүргийн хүрээлэн байгуулж, малын тооллого явуулж, им тамга тавьж дансалдаг байсан тухай түүхийн баримт бий. Гэтэл бид тэр үед хэрэглэж байсан мал имлэх, түлж тамгалах аргыг өнөөдөр ч хэрэглэж байгаа. Шинэ чулуун зэвсгийн үе буюу одоогоос найман мянган жилийн өмнө Төв Азид амьтдыг эрчимтэй гаршуулж, МЭӨ 4-3 мянган жилийн үеэс мал аж ахуй эрхэлж, малчин аймгууд бүрэлдсэн тухай судлаачид ярьдаг. Монголчууд тэр үеэс нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж ирсэн. Тэр үед малтайгаа яаж харьцдаг байсан бэ, яг тэр аргаараа өнөөдөр мал аж ахуйгаа эрхэлж байна.

Дэлхийн амьтны эрхийг хамгаалагчид болон НҮБ-ын Ан амьтдыг хамгаалах хорооныхон монголчуудын нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байгаа бодит нөхцөлтэй ирж танилцаж, бүгдийг нүдээрээ үзвэл Монгол Улсад нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэхийг шууд хориглоно. Монголчуудын малтайгаа харьцаж ирсэн өв соёл бол шууд хориг тавьж, зогсоох хэмжээний тийм л харгис, хүйтэн, цэвдэг арга, технологи.

Ямаа самнах тухай асуудалд нэг зүйл нэмж хэлэхэд, ноолуур нь хөөрөөгүй үед самнавал ямаа жаахан орилж, бахирдаг юм. Хөөрөөгүй үед нь яагаад ноолуурыг нь авах гэж орилуулан барин самнаад байна вэ гэхээр ноолууранд нь хялгас холилддоггүй сайн талтай. К.Номинжингийн харуулсан тэр бичлэгт ямааг орилуулж самнаж байгаа шиг орилуулахгүйгээр эвтэйхэн авчихаж болдог л юм. Хэзээнээсээ монголчууд ямаа орилохыг таашаадаагүй, настай хүмүүс ямаа орилуулж, бархируулахыг зөвшөөрдөггүй учир үр хүүхдэдээ “Ямаа битгий орилуулаад бай” гэж захиж ирсэн. Түүнээс тэр бичлэгт гарч байгаа шиг ямаа орилуулдаг малчин бараг байдаггүй л байсан сан. Ямаа самнаж байгаа хөгшчүүдийг харахад ноолуураа өгч байгаа ямаа нь хэвээд л хэвтэж байдаг байсан юм даа. Сүүлийн үед хөлсөөр ямаа самнаж байгаа хөлсний ажилчид л хурдан түргэн ажилласан болж харагдаж, хэдэн халтар төгрөгийн төлөө л хайш яйш зулгааж, эвийг нь олохгүй самнаснаас л тийм таагүй үйлдэл гардаг болсон байх.

Манай сонинд гарсан дээрх нийтлэлүүдэд бид эмгэнэлтэй олон жишээ татаж байсан. Энэ удаад ч жишээ хэлье. Монголчуудын малаа тамладаг хамгийн эмгэнэлтэй үйлдэл бол өлсгөж, хөлдөөж алдаг. Сүрэг сүргээр нь алдаг. Өөрсдөө болохоороо зуд, байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлд өртчихлөө гэж цайруулдаг. Малдаа өвс тэжээл, дулаан байр сав, өвөлжөөг нь бэлдээгүй байдаг. Ядаж нөмөр нөөлөгтэй дулаан нутагт эртхэн нүүж очдоггүй. Үнэхээр л нүүдлийн мал аж ахуй юм бол таатай газар руу нүүгээд явчих ёстой. Гэтэл ингээгүйгээс малаа хэдэн мянгаар нь зуд нэрийн дор алаад хөлдүү цогцсоор нь хашаа барьчихдаг. Энэ бол элэг эмтэрмээр. Мянга, мянгаар нь хонь, ямаа, үхэр, адуугаа алчихсан эзнийг нь яадаг ч үгүй. Харин ч хөөрхий минь ядуурчихлаа гээд тэтгэлэг, тэтгэмж өгөөд толгойг нь илдэг. Малыг хувийн өмч гэж үздэг учир өмчөө яах нь эзнийх нь дурын асуудал гэж ханддаг. Мал бол амьтан. Амьтан бол хэний ч өмч биш. Энэ дэлхий, байгальд амьдарч буй бүх амьтан эн тэнцүү эрхтэй. Тэр амьтны өмнө тэр эзэн гээд байгаа хүн нь үүрэг хүлээсэн байгаа. Яагаад вэ гэвэл хашиж, хашаалж өсгөж үржүүлээд ашиг олдог болохоор.

Хүн амьтадтай адилхан ганцхан л амьтай амьтан. Хүмүүс ухамсартай, харин тэд ухамсаргүй. Ухамсартай бид ухамсаргүй тэдний аминых нь өмнө бүр ч өндөр хариуцлага хүлээж байдаг. Бид өвөл цас орно, хүйтэрнэ, өвс хомсдоно гэдгийг ухамсарладаг. Өвөл цас орно гэдгийг мэддэггүй малчин гэж үгүй. Бүгд мэддэг. Ийм байтал тэр олон мянгаар нь хөлдөөж, өлсгөж алсан амьтныхаа өмнө хэн ч хариуцлага хүлээдэггүй. Энэ бол эмгэнэл.

Уналга, эдэлгээнд адуу сургадаг том ажил бий. Эмнэг сургана гэдэг. Эмнэг сургахад ямар харгис үйл явдал болдгийг бид мэднэ. Эхлээд төмөр амгай зуулгаад амыг нь халаана. Амгайг нь хоёр тийш татаж, гудчисаар байгаад хоёр завьжийг нь хагалахыг амыг нь халаана гээд байгаа юм. Ингэж төмөр амгай зуулгахдаа шээс алдтал чихийг нь мушгидаг. Чихээ тасартал мушгиулж байгаа амьтан аманд нь юу зуулгуулж байгаагаа ч мэдэхгүй асар их өвдөлтийн цочролд орж мэдрэлээ алдаад шээс алдана. Мэдрэлээ алдангуут нь төмөр амгай зуулгуулчихаж байгаа хэрэг. Ингээд тамлалт нь дуусахгүй. Дараа нь эмээл тохохын тулд цоровддог. Адууны дээд уруулыг цулбуураар оосорлоод урагш нь хар хүчээрээ татахыг цоровдох гэдэг. Уруул маш эмзэг эрхтэн. Уруулыг ингэж татахаар бие нь бүхэлдээ мэдээ алдаж, мэдрэхүйгээ гээж, ухаан нь дэн дун болонгуут эмээл тавьж олмыг нь чангалдаг. Ингээд дээр нь мордчихоод булгиулаад, ус, өвс өгөхгүй балбаад, унагаж ойчуулаад шороотой хутгана. Хэдэн өдрийн турш ингэж тамлачихаар өнөө адуу нь ямар ч тэнхэлгүй болчихно. Үүнийг л нь номхорчихлоо, эдэлгээ уналгад цагааширчихлаа гэж үзэцгээдэг.

Өвдөлтийг эдэлгээнээс илүү гаргаж, шокинд оруулж байж уналга, эдэлгээнд сургадаг болохоор монгол адуу эзэндээ ээлгүй ханддаг. Хээр унагаж орхиод л хаяад явчихдаг. Ийм амьдралын дундуур туулж гарсан хүний хувьд бичихэд монгол адуу хээр ойчсон эзнээ эргэж очиж авдаг гэсэн домгууд худлаа шүү. Монголчууд адууг өдөрт хэд хэдээр нь зэрэг сургачихдаг. Эхийнхээ сүүнээс дөнгөж гарсан даагануудыг сургаж байна гээд эцээгээд эцээгээд шидчихнэ. Энэ харгислал юунаас болж гарав гэхээр нэг хүнд хэт олон мал ногддогтой холбоотой. Европчууд, барууныхны адуугаа сургаж байгааг харахад, унаганаас нь эхлээд илж таалж, өдөржингөө л хөтөлж хамт яваад танил нь болчихно. Тэгээд л толгойд нь ногт хийнэ. Ногтолсныхоо дараа үргэлжлүүлээд илж, таалж, ёотон өгч амттанд сургана. Ийм замаар өөртөө дасгасан цагтаа хазаарлана. Хазаарлачихаад шууд унахгүй. Амгай, хазаарандаа ч их аядуу дасгана. Ингэж маш энэрэнгүйгээр харьцсаар байгаад сая нэг юм уналгад бэлэн болгодог. Тэр үед адуу эзэндээ ээлтэй, эзнээсээ салдаггүй, гарыг нь дагуулж хараад л ёотон нэхэж, толгойгоо сажлаад л эзэн рүүгээ дуртай давхидаг юм билээ. Адуу нь өөрт нь ээнэгшихгүй байвал ерөөсөө хүчлэхгүй, өвс тэжээл, ус, ёотонг нь дөхүүлж өгчихөөд аргадаад байна. Ийм л зөөлөн аргаар харьцдаг. Манайд адуу бүртэй ингэж харьцах боломжгүй ч монголчууд залхуугаасаа болж зэрлэг аргаар эмнэг сургаад байгаа юм. Долоохон хоногийн дотор бүх эмнэгээ цагаашруулна гэдэг бол залхуурч хялбарчилж байгаа явдал. Унага байхаас нь өдөр бүр залхууралгүй ноцолдоод, дасгаад ирсэн бол ингэж шээс алдаж, ухаан нь баларттал нь өвтгөж тамлаад байхгүй л дээ. Унага байхаасаа хүнд ойр байхаар өөрийг нь унадаг гэдгийг зөнгөөрөө мэддэг болчихсон байдаг учраас амархан номхордог.

Үүнээс гадна Монголын мал аж ахуйн өв соёлд мал хөнгөлөх, адууг агтлах зан үйл бий. Ямар ч өвчин намдаагчгүйгээр шууд барьж авч баглаад хутгаар зүсээд л засаа, бөөсгийг нь сугалаад авчихдаг. Гэтэл дэлхий дахинаа 1800-гаад оны үеэс эр малыг хөнгөлөхдөө өвчин намдаагч үйлчилгээтэй ургамалтай ус уулгах, өвчин намдаагчтай тарилга хийх зэргээр энэрэнгүй хандаж ирсэн бол сүүлдээ судас таслах хагалгаа, лазераар шарах зэрэг тухайн малдаа ямар ч өвдөлт, зовиургүй аргыг сонгодог болсон. Манайх гэтэл дундад зууны аргаараа л малтайгаа харьцаж, харгислал үйлдэж байгаагаа мэддэггүй нь гол зовлон болоод байна.

Тамганы найр гэж том баяр ёслол болно. Нялх амьтныг улайсгасан төмрөөр хайрч, сорви тогтоогоод “Тэр нь миний, энэ нь чинийх” гэж өмчилж авна гэдэг бол орчин үеийн дэлхийд байх ёсгүй харгис заншил. Эдгээр харгислалуудын дэргэд ямаа самнахыг хараад дэлхий яаж шуугьж байгааг та нар харж байгаа биз дээ. Ямааг орилууллаа, үсийг нь зулгаалаа гэж маш хүндээр тусгаж авч байна. Тэгвэл жишээ болгож дээр дурдсан хэдхэн зан үйл, харгислалыг хүрч ирээд хажуунаас нь харвал яах бол.

Саяхан Эрүүгийн хуулийг шинэчилж, мал хулгайлах гэмт хэрэгтэй холбоотой зүйл заалтад өөрчлөлт оруулахдаа “Малыг лантуудаж алах нь энэрэнгүй, буудаж алах нь харгис” гэж үзсэн. Энэ хоёр тохиолдолд яаж ч бодсон хоёр дахь нь нэг дэхээ бодвол энэрэнгүй юм байгаа биз дээ. Энэ бүгдээс харахад, К.Номинжин та зөв зүйл ярилаа. Гэхдээ нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг чинь ямааг орилуулахаас ч илүү ямар том харгислал тээж явааг нарийн сайн мэдэхгүй байна.

Монголчууд мал маллагааны арга, туршлагаа ухамсрын өөр түвшинд гаргахгүй бол энэ байдлаар явбал дэлхийгээс шахагдах болно шүү. Мезолитийн үе буюу 15000-7000 жилийн тэртээгээс малыг гаршуулж эхэлсэн тэр үеийн арга туршлагаараа малтай харьцаад байвал Монголд мал маллахыг бараг хориглох болоод байна.