Month: August 2019

Зүүн гар талаас Ц.Гэпилмаа, найз Б.Сартаг

Нэхмэл, хивс, ээрмэлийн үйлдвэрийн анхдагчдын нэг Ц.Гэпилмаатай ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө танилцуулна уу?

-Би 1941 онд Улаанбаатар хотод төрж Төв аймгийн Баянчандмань сумын бага сургуульд сурч байгаад Улаанбаатар хотын Гуравдугаар дунд сургуулийг дүүргэсэн. Улмаар нэхмэлийн чиглэлээр мэргэшиж, насаараа Нэхмэлийн үйлдвэрт ажилласан.

-Монголд хөнгөн үйлдвэр хэзээнээс байгуулагдаж эхэлсэн юм бол?

-Миний ажил амьдрал үндэсний аж үйлдвэртэй холбоотой. Дэлхийн аж үйлдвэрийн комбинат 1934 оны гуравдугаар сарын 26-нд ашиглалтад орж, арьс шир, ноосны чиглэлийн үйлдвэрүүдийн эхлэл тавигдсан байдаг. Тэр үед гадаадын 2000 худалдаачин Монголын хилээр давж орж ирсэн. Түүний 360 нь Улаанбаатар хотод худалдааны пүүс, хоршооллоор ажиллаж эхэлсэн. Тэдний сонирхдог зүйл нь манай хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн ноос, ноолуур, арьс ширийг авах асуудал байлаа. Тиймээс аймгуудад хэсэгчлэн худалдаачид ажилласан. Тэр үед Ардын хувьсгал ялаад удаагүй байсан үе. Төрөөс Монгол Улс өөрийнхөө баялагт эзэн болъё гэсэн бодлогыг баримталж эхэлсэн. Ардын бага хурлын дарга байсан Амар гол үүрэгт их оролцсон. Тэр үеийн ЗХУ-тай БНМАУ-ын Засгийн газрын төлөөлөгч хойшоо очиж, Монгол Улс үндэсний үйлдвэртэй болъё гэдэг асуудал тавьж, шийдвэрлэсэн. Монгол Улсад хөнгөн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхээс эхлүүлэх нь зүйтэй. Яагаад гэвэл мал аж ахуйн үндсэн түүхий эд нь байна. Мал аж ахуйг эзэмшчихсэн монголчууд тэр талын мэдлэгтэй, түүхий эдээ боловсруулах тал дээр ч дөртэй гэж үзсэн. Үүнийг Зөвлөлтийн тал дэмжиж, 1930-аад оны эхээр Улаанбаатарт ирж, аж үйлдвэрийн комбинатыг байрлаж байгаа кадастрыг тогтоосон. Тэгээд 7000 куб.м газрыг аж үйлдвэрийн комбинат байгуулах зураг төслийг хийсэн байгаа юм. Үүний дагуу 1931 оноос аж үйлдвэрийн комбинатыг байгуулах ажил эхэлсэн.

-1930 он гэхээр техник хэрэгсэл гэж байсан уу. Тэр том үйлдвэрүүд яаж баригдсан юм бэ?

-Тэр үед техник, машин механизм гэж байсангүй. Бүх зүйл гараар олон түмний хүчээр боссон. Эхлээд цөөхөн хэдэн үйлдвэрийн шавыг тавьж, сүүлд нь байгуулж эхэлсэн байгаа юм. Хамгийн гол асуудал нь Нэгдүгээр цахилгаан станцыг эхлээд барьсан. Дараа нь Гутлын үйлдвэрийг барьсан. Гутлын үйлдвэр нь жилд 1000 хос гутал үйлдвэрлэдэг. Түүнтэй холбогдсон Болгарын заводыг барьж, 1000 ширхэг гутал үйлдвэрлэдэг байв. Мөн эсгий, цэмбэний үйлдвэрийг байгуулсан. Эсгийг жингээр тооцдог байсан юм. 450 кг буюу 1000 ширхэг эсгий, эсгий гутлыг тэнд хийж эхэлсэн. Эсгий гутлыг гараар тоноглох тоноглолын фабрикийг байгуулсан. 1933 онд Хатгалын ноос угаах үйлдвэр, дараа нь Баян-Өлгийн ноос угаах үйлдвэр ашиглалтад орсон. Энэ үед Улаанбаатарт ноос угаах үйлдвэр гэж байгаагүй. 1934 онд Аж үйлдвэрийн комбинат Монгол, Оросын 7000 хүн ажиллаж, байгуулсан. Энэ үед техник технологи хөгжөөгүй байсан учир ажилчид өдөр шөнөгүй хүчин зүтгэсээр босгосон.1950 оноос Монгол Улсыг үйлдвэржүүлэх төрийн бодлого гарсны үр дүнд Ширэмний үйлдвэрийг байгуулсан. Үүнээс өмнө манай улсад Хятадын байгуулсан алтны үйлдвэр л байлаа. Эдгээр хүнд үйлдвэр ажиллахын зэрэгцээ хөнгөн үйлдвэр байгуулах хэрэгцээ байгааг Монгол, Зөвлөлтийн судлаачид анзаарсан. Тийнхүү 1949-1958 оны хооронд үндэсний үйлдвэрлэл дээр тогтсон Социализмын материал техникийн хөнгөн үйлдвэрийн бааз үйл ажиллагаагаа явуулсан. Үүний дараагаар үйлдвэрээ сэргээх талаар санаачлан Зөвлөл Холбоот улс болон Европын орнуудтай холбогдож, ойрын хугацаанд эрчимтэй үйлдвэржих бодлого явуулах болсон. Тус бодлогын үр дүнд 1958-1960 оны хооронд хуучин үйлдвэрүүд хаяагаа тэлж, шинэ үйлдвэрүүд байгуулсан. Түүний нэг нь тухайн үеийн алт гэгддэг монгол хонины ноосны Нэхмэлийн үйлдвэр юм.

-Тухайн цаг үеийн улс төрийн бодлого тус үйлдвэрт хэрхэн нөлөөлж байсан бэ?

-Амар дарга 1934 оны гуравдугаар сарын 16-нд Аж үйлдвэрийн комбинат хүлээж авах арга хэмжээнд “Монгол Улс Манжийн дарлалаас гарсан хэдий ч Англи, Америк, Орос, Хятадын худалдаачид манай улсын эдийн засгийг бусниулж байна. Энэ явдлыг зогсоохоор Зөвлөлт нөхөд ямар ч үнэ өртөггүй уг комбинат байгуулж өгсөнд туйлын баяртай байна. МАА-н гаралтай ноос, арьс ширийг дотооддоо боловсруулж байгаа нь манай улсын хөгжлийн ирээдүйн дүр төрхийг харуулах учир илүү өргөтгөх хэрэгтэй” гэж хэлсэн байдаг. Дээрх үг нь тухайн үеийн нам засгийн удирдагчдад маш том чиглэл өгсөн байгаа юм. Ингээд 1950 оноос эхлэн “Зөвлөлт, Хятад улстай эдийн засгийн харилцаа тогтоож эх орноо хөгжүүлэх нь зүйтэй” гэж Ю.Цэдэнбал гуай үзэж байсан. Тиймээс хуучин байсан яамыг шинэчилж, М.Лувсанчойнпил гэх шинэ сайдыг томилсон. Энэ хүн маш дайчин байсан учир аливаа зүйлийг хойш тавилгүй шууд хийж, өөрийн биеэр хүртэл үйлдвэр комбинатыг шалгадаг байлаа. М.Лувсанчойнпил гуайн хийсэн эхний ажил нь Мао Зэдун даргын нэг туслахыг урьж, ноосны чиглэлийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлж, Хятад, Монгол хамтран ажиллах талаар санал бодлоо солилцон нааштай хариу сонссон. Үүний үр дүнд 1958 оны тавдугаар сард Хятадын ерөнхий сайд Жоу Энлай болон манай орны удирдагч Ю.Цэдэнбал нар уулзаж гэрээ хийхдээ Нэхмэлийн үйлдвэр байгуулах боломж ихээхэн байгааг онцолж байлаа. Энэ ярианаас “Ноос бол цагаан алт” гэж нэрийдэх болсон.

-Анхны нэхмэлийн үйлдвэр хэрхэн байгуулагдсан бэ?

-Улаанбаатар хотод баригдах барилгын зураг төсөл, газрын асуудал яригдаж, 19 барилга 680 нэхмэлийн шар барихаар болсон. Энэ үед тус барилгад суурилуулсан техник, технологийг ажиллуулж чадах боловсон хүчин огт байгаагүй. Тиймээс 1960 онд төр засгаас Хятад улсад боловсон хүчин илгээж, сургахаар Жоу Энлай даргатай хэлэлцэж тохиролцсон. Гутал, шил, алт, арьс шир, нэхмэл гэсэн чиглэлээр мэргэшихээр болсон хүмүүсээс 20 хүн Шанхай хот руу явсан. 1957 оны зургадугаар сард 18 дугаар дунд сургууль, зургадугаар дунд сургууль, 11 дүгээр дунд сургууль, гуравдугаар дунд сургуулиас сурлага, биеийн байдал зэргийг харгалзан хүүхдүүдийг сонгож явуулсан. Үүнд миний найз болох Балдангийн Сартаг болон Цэрэнхандын Гэпилмаа миний бие багтаж, Шанхайн Нэхмэлийн үйлдвэрт миний бие эд шалгагчаар, Сартаг маань ээрмэлчингээр томилогдож, нэг жил зургаан сарын хугацаанд нэхмэлийн бүх үе шатуудыг мастер болон ажилчнаар заалгасан. Ингэснээр Хятад улсаас миний бие чанар шалгагч, Сартаг ээрмэлчний мэргэжлийн үнэмлэх авсан. Буцаад 1959 оны сүүлчээр эх орондоо ирэхэд үйлдвэр ашиглалтад ороход бэлэн болсон байлаа. Анх вагонд суухад М.Лувсанчойнпил сайд “Та нар вагонд суугаад л ажилчин шүү” гэж хэлж байсныг ер мартдаггүй юм.

-Та хоёртой цуг явсан хүмүүс сурсан чиглэлээрээ ажилласан уу?

-Тийм ээ. Яг сурсан сурсан чиглэлээрээ Нэхмэлийн үйлдвэрийнхээ долоо, найман тасагт хуваагдан ажилласан. 800 гаран ажилчин авсан нь бүгд дунд сургуулийн хүүхдүүд байлаа. Бүгдийг нь сургахын тулд Хятадын 49 нэхмэлийн үйлдвэр тусалсан. Хүүхдүүд өдөр нь ажлаа, орой нь хичээлээ хийгээд, нэхмэлээ Сартаг бид нарт шалгуулдаг байсан. Хүүхдүүд биднийг хүндлээд “Багш аа” гэдэг. Одоо ч зарим нь хэвээрээ. Үндсэндээ үйлдвэр маань бүдүүн болон нарийн гэсэн хоёр төрлөөр бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэдэг байсан. Бүдүүн гэдэгт нь цэргийн шинель, ор хөнжлийн даавуу, цув гэх мэт. Нарийн нь хувцас, албаны хослол зэрэг юм.

-Бүтээгдэхүүнээ зах зээлд ямар байдлаар нийлүүлсэн бэ?

-Жилд 33-34 сая метр нэхмэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан. Үүнийхээ 70 хувь буюу 26 сая метр нэхмэл бүтээгдэхүүнийг Хятад, Вьетнам, Орос, Франц зэрэг орнууд руу экспортолсон. Учир нь Хятад улсад болсон олон улсын үзэсгэлэн худалдаанд манай нэхмэлийг гадаадын зочид, төлөөлөгчид өндрөөр үнэлж, худалдан авсан. Ингэснээр манай улс руу санал тавьж дээрх орнууд руу экспортлох болсон. Үүний хажуугаар дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангасан. Манай бүтээгдэхүүний онцлог нь арваад өнгөөр гарах байлаа.

-Найз Сартаг болон өөрсдийнхөө талаар яриач?

-Сартаг маань Хан-уул дүүргийн 18 дугаар дунд сургуулийг дүүргэсэн. Бид хоёр 1959 оноос хойш 36 жил тасралтгүй үйлдвэрт ажилласан. Үйлдвэрийн тэнгэрээр учирсан хоёр доо. Анхнаасаа Хятад улсад очихдоо л нэг байранд, нэг үйлдвэрт хуваарилагдсан. Нэхмэл заалгаж байхдаа бид хоёул маш хурдан сурч, багш нар маань ч их сайн ханддаг байлаа. Тэр хэрээрээ жинхэнэ ажилчин болсон. Нэг сантиметрт 12 нэхмэлийн хатгаас байх ёстой. Үүнийг нь би шалгаж, Сартаг утсыг нь бэлдэж өгч байсан. Бидний хийснийг дахин шалгаж, засуулах эсэхээ шийддэг байлаа. Тиймээс би хяналтын үүргийг сайн гүйцэтгэснээр үнэлэгдэж, Сартаг мөн ажилчдыг сайн зохион байгуулдгаараа манлайлдаг байв. Монголд ирээд мөн хамтдаа Хөнгөн үйлдвэрийн техникумыг оройн ангиар сурч, технологичоор төгссөн. Гурван жилийн өмнө мөн л бид нэгэн зэрэг Алтангадас одонгоор шагнуулсан. Одоог хүртэл 60 жил үерхлээ. Хамгийн сонин нь бид хоёр Шанхай явснаас хойших зам мөр тэр чигээрээ нэг болсон. Алтан гадас одонд тодорхойлсон тушаал нь хүртэл нэг байдаг юм.

-Хамт хийж бүтээсэн ажлынхаа талаар дэлгэрүүлэн ярихгүй юу?

-Арав гаруй жил хамт ажилласны дараа 1961 онд Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойгоор би Хятадаас бэлэглэсэн Нэхмэлийн үйлдвэр лүү явахаар болж, Сартаг Ээрмэлийн үйлдвэр рүү явсан юм. Энэ үед Сартаг, манай хоёрт улсаас байр бэлэглэж байлаа.Үүний дараагаар Улаанбаатар хотын 50 жилийн ойгоор Холбооны Бүгд Найрамдах Герман улсаас Хивсний үйлдвэрийг манай улсад бэлэглэсэн. Үүнийг ашиглалтад оронгуут би Герман руу явж жил орчим бэлтгэгдсэн. Сартаг мөн төстэй ажлаар гадаад руу явж зургаан сар болоод буцаж ирсэн. Ирснийхээ дараа бид буцаад хамт Улаанбаатарын Хивсний үйлдвэрт жилд 650 мянган м.кв хивс үйлдвэрлэн 10 жил ажилласан. Дараа нь дахин хамт Эрдэнэтийн хивсний үйлдвэр лүү очиж, жилд нэг сая 500 мянган м.кв хивс үйлдвэрлэн 10 жил болсон. Буцаж Улаанбаатарт ирээд дөрөв, таван жил ажилласан. Ингээд нийт гучин хэдэн жил үйлдвэрт цуг ажилласан. Сартагийн тухайд Утасны нэрмэлийн үйлдвэрт ажиллан өндрөөр үнэлэгдэж, хотын депутат болсон түүхтэй. Одоо ч олон шавь нар нь утасны нэрмэлийн үйлдвэрт ажиллаж байгаа.

Ц.ЧИМЭДЦЭЕЭ

АНУ-д ирээд удаагүй байсан цаг. 2005 оны аравдугаар сарын 31-ний өдөр Азийн Нийгэмлэгийн Вашингтон дахь салбар, Монгол Улсын ЭСЯ-тай хамтран хоёр улсын харилцааны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн тухай нэгэн сонирхолтой зөвлөгөөнийг зохион байгуулсан юм. Зөвлөгөөнд АНУ-аас Монголд сууж байсан таван элчин сайд, дипломат харилцаа тогтоохоос өмнө суух гэж байсан хоёр элчин сайд, яг тэр цагт Монголоос Америкад, Америкаас Монголд сууж байсан хоёр сайд, нийт есөн элчин сайд оролцсон юм. Олон сайдын ярианаас Монголтой дипломат харилцаа тогтоох гэж хичээн ажиллаж явсан Камман, Браун хоёрын үүх түүх миний хувьд маш сонин байлаа. Учир нь Камман алдарт монголч Поппегоор, Браун харин Өргөнгөө Ононоор монгол хэл заалгаж байжээ. Браун гуайн барааг тэгэхэд анх хараад өнгөрсөн юм.

Үүнээс найман жилийн хойно, 2013 оны хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байсан үе билээ. Тэр үед миний бие АНУ-ын Төрийн Департаментын сургуульд багшилж байв. Дээрээс том дарга дуудахад нь очвоос нэг хайрцаг өгөөд, “Энэ дотор монгол хэл заахад хэрэгтэй зүйл байвал ав. Төрийн Департаментаас хэрэггүй хэмээн ирүүлсэн юм. Тавь жараад оны юм. Бараг хуучирсан биз, хэрэггүй бол хаячихаарай” гэв. Тэнхимдээ авчран ухаж үзвээс юун хаях, Онон Өргөнгөөгийн гарын үсэгтэй сэтгүүл, Хангин Гомбожавын сурах бичиг зэрэг байхын дотор Эрхэм нөхөр Уиллиам Браунд дурсгав хэмээн агуу эрдэмтэн Франсис Вүүдман Кливзийн гарын үсгээ зурсан HJAS буюу Харвардын Ази Судлалын Сэтгүүл нүдэнд эрдэнэ мэт содон тусав. Нөгөө хэдэн жилийн өмнө уулзалт ярилцлагад сууж байсан Уиллиам Браун байж таарах нь. Кливзтэй бас дотно байсан байх нь ээ. Тэр дор нь намтар түүхийг нь судалж үзвээс Лийдст монгол хэл сурч байсан, БНМАУ-д элчин сайдын яам байгуулахаар ажиллаж байсан хүн аж.

Үүнээс дахиад зургаан жилийн дараа, ердөө хоёр сарын өмнө буюу 2019 оны зургадугаар сард Вашингтон хот орчим аж төрдөг анд Ганбат “Манай дэлгүүрээр нэг хөгшин орж ирдэг юм. Сайн байна уу гэж мэндэлнэ. Их сонин сонин юм ярина. Бүр далаад онд монгол хэл сурч байсан гэнэ” хэмээн хуучилмагц мөнөөх Браун гуай биш биз гэсэн бодол шууд орж ирэв. Нэр нь хэн гэнэ гэсэн мань эр санадаггүй. Тэгэхээр нь Кливзийн гарын үсэгтэй Браунд дурсгав гэсэн номын хавтасны зургийг авч өгөөд “Дараа ороод ирэхээр нь энийг үзүүлээд та мөн үү?” гэж асуугаарай хэмээн захиад явуулсан билээ. Хоёрхон хоногийн дараа Ганбат залгаж байна. “Нөгөө хүн чинь мөн байна. Маш их гайхан баярлаж байна. Чамтай уулзъя гэнэ…”

Уулзах ёстой хүнтэйгээ уулздаг л юм гэдэг энэ. Ингээд бид хоёр хөгшнийг Вашингтон хотын монголчуудын наадамд урьж, Элчин сайдын яамныхантай танилцуулан асарт нь залж хүндэтгэл үзүүлээд, миний бие цаг тохирон, дэлгэрэнгүй ярилцлага авахаар болсон юм. Нас сүүдэр 89-тэй, хоёр улсын харилцааны хамгийн эмзэг далд үеийн үүх түүхийг өгүүлж чадах энэ хүнээр дуртгалыг нь яриулж авах нь нэн чухал билээ.

Наймдугаар сарын 2-ны баасан гаригт тохирсон ёсоор ажлын дараа гэрт нь очлоо. Сайхан ааштай гэргий нь босож чадахгүй ч инээд алдан угтаж байна. “Намайг уучлаарай, эндээс нэг тэвэрчихье хүүг. Би чинь одоо 93 хүрлээ шүү дээ” гэнэ. Браун гуайтай ажлын өрөөнд нь орж, ярилцлагаа эхэллээ.

Танилцуулга:

Уиллиам Андреас Браун:

1930 оны есдүгээр сарын 7-ны өдөр төрсөн.

1985 онд Тайланд, 1988 онд Израиль улсуудад Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин Сайдаар ажилласан.

1952 онд Солонгосын дайнд оролцсон ахмад дайчин.

Харвардын их сургуульд Хятад судлалаар докторын зэрэг хамгаалсан судлаач.

Базарын Ширэндэв, “БНМАУ-ын түүх” номыг англи хэлнээ орчуулсан орчуулагч, судлаач.

Москва, Бээжин, Тель-Авив, Хонконг, Шинэ Дели зэрэг хотуудад олон улсын харилцааны хамгийн эгзэгтэй үеүдэд томилогдож байсан чадварлаг дипломатч.

Израильд ерөнхийлөгч Рейганы Элчин сайдаар ажилласынхаа дараа тэтгэвэртээ гарсан боловч хожим байдал хурцдах үед ерөнхийлөгч Клинтоны хүсэлтээр дахин тэнд Элчин сайдаар ажилласан нь түүний ажлын туршлага, нэр хүндийг харуулна.

НЭГ. МОНГОЛ ХЭМЭЭХ НЭРТЭЙ
ХАРВАРДЫН ИХ СУРГУУЛЬД УЧИРСАН ТҮҮХ

-Танаас гол нь АНУ-БНМАУ дипломат харилцаа тогтоох гэж оролдсон түүх болон монгол судлалтай хэрхэн холбогдсон талаар тань асууж сонирхох гэсэн юм.

-Нас өндөр гарч, санах ой муудсан хүн буруу зөрүү ярих бол уу гэж эмээх юм. Гэхдээ бүхнийг эхнээс нь товчхон өгүүлэх гээд үзье. Би Бостонд төрж өссөн хүүхэд. Сургуулийн сурагч байхдаа Америкийн Нэйви хэмээх Усан цэргийн хөтөлбөрөөр Харвардын их сургуульд сурах тэтгэлэг хүртсэн юм. Тэр хөтөлбөрийн дагуу бол бид жирийн оюутны шугамаар Харвардын бүх хичээл үзэж болно, бас дээр нь усан цэргийн сонсогчийн хувиар цэрэг дайны ухаан бас судлах ёстой. 1948 онд Харвардад орж суралцаад 1952 онд төгсөхдөө АНУ-ын Марин хэмээх цэргийн хүчний бага дэслэгч цолыг хүртэв. Тэр бол Солонгосын дайны цаг билээ. Тэгээд Солонгос явлаа. Гэхдээ эргэж Харвардад ирэх нэг учир бас байсан юм.

-Тэр учир шалтгаан нь таны харвардад судалсан мэргэшил сэдэв байх. Оюутан үеийнхээ хичээл судалгаанаас ярьж өгөхгүй юу?.

-Эхлээд би түүх, ялангуяа Оросын түүхийг сонирхож эхэлсэн юм. Тэндээсээ Алс дорнодын түүх сонирхох болоод удалгүй хятад хэл соёлыг шамдан үзэх болов. Харвардын их сургууль даяар хятад хэлийг сонгосон хоёрхон оюутан байсан, багш маань агуу Франсис Вүүдман Кливз байлаа. Кливз түүх, хэл, ерөөс бүх хичээлийн шилдэг багш, Хятад судлаачаас гадна монгол судлаач хүн, түүнээс л би Монгол судлал гэж анх удаа сонссон билээ.

Кливз багш дэргэдээ унаган хэлтэн нэг туслах багштай байсан, тэр нь их алдартай хятад хүний охин, айхавтар чанга багш байж билээ. Өдөр болгон олон цагаар ордог, эрчимт сургалт байсан юм. Тэр бол МкКартизмын үе л дээ. Висконсин мужийн сэнатч МкКарти коммунизмын эсрэг тэмцэж байна гэж сүйрүүлж өгсөн үе, “миний халаасанд яг одоо Конгрессын гишүүн Хятадын коммунист талыг баримтлагч 200 хүний нэр байна” гэж ирээд л. Хөөрхий Латтимор энэ дайралтад их өртсөн. МкКарти бас хэд хэдэн их сургуулийг коммунизмын үүр хэмээн дайрч байсны нэг нь Харвард. За тэр яахав, би төгсөөд Солонгосын дайнд сайн дураар явах болсон, Харвардын их сургуулиас надад дуртай цагтаа эргэн ирж, магистр, докторын зэргийн оюутан болоорой гэсэн бичиг хийж өгсөн юм. Ингээд хоёр жил Солонгост марин цэргийн офицер байсны эцэст ерөөс эрдэм судлалын ажлаа, Хятад судлалаа үргэлжлүүлье хэмээн 1954 онд Харвардын их сургуульд буцаж ирэв.

Алс дорнодын хэлнүүдээр зэрэг хамгаалах юм боллоо. “Хэл” биш, “хэлнүүд” гэж би олон тоон дээр хэлж байна шүү. Учир нь тэр үед ажлын зах зээл гэж маш бага, ганц хэлээр явахааргүй учраас япон хэл нэмж үзсэн юм. Ингээд япон, хятад хэл, түүх гэсэн мэргэжлээр мастерын зэрэг хамгааллаа. Тэр үед чинь эхнэр хоёр хүүхэдтэй ч болсон байсан үе.

-Тэндээсээ Төрийн Департаментад орж дипломатын ажлын гараагаа эхэлсэн байх аа. Анх яаж дипломат болохоор шийдсэн юм бэ?

-За тэр ийм учиртай. Нэг өдөр Кливз багшийн хичээл орж байв. Тав зургуулаа л суусан санагдана. Тэгж байтал нэг чухал шалгалтын тухай яриа өрнөдөг юм байна. Тэр нь Төрийн Департаментад орох шалгалт. Их хэцүү юм байдаг л гэнэ. Би ер нь үзээд алдъя гэж шийдлээ. Тэгээд өгсөн, тэнцээд 1956 оны аравдугаар сард дипломат албанд орсон түүхтэй.

-Гадаад албанд ороод хамгийн анх ямар улсад, ямар ажилд томилогдов доо?

-Анхны томилогдсон улс маань Хонконг. Пасспорт, аж ахуй хариуцсан ажил буюу хамгийн доороос нь эхэлсэн дээ. Тэнд хоёр ч охин маань төрсөн. Хонконгод ажиллаж байхдаа Тайваньд хятад хэлний дээд шатны хичээл үзлээ. Тайваньд Төрийн Департаментын сургуулийн салбар байдаг юм. Тэр хооронд бас Харвардын их сургуулийн докторантурт элсэх ам шалгалтаа амжилттай өгч, сэдвээ сонгов.

-Ямар сэдэв сонгосон билээ?

-Одоо би танд диссертацаа ном болгон хэвлүүлснээ барина. Кливз багштай ярилцаж байгаад Сүн улсын их баатар Вэн тиэн-шианы намтрыг орчуулж тайлбарлахаар шийдсэн юм. Хонконг, Тайвань, Сингапурт ажиллаж байхдаа өдөр шөнөгүй судалгаан дээрээ давхар суудаг байлаа. Вэн тиэн-шианы намтрыг судлаад ирэхээр Монголын түүх заавал үзэх хэрэг болно. Учир нь тэрбээр монгол цэргийн эсрэг тэмцсэн баатар юм.

-Тэр баатрын үүх түүх, Монголын түүхтэй ямар холбоотойг ярьж өгөхгүй юу?

-Бага залуу насандаа иргэний албаны шалгалт өгч, шилдгээр шалгаран, Эзэн хаанд хүндлэгдсэн төрийн хүн байж. Тэр цагт хятадууд Монголын байлдан дагууллаас зугтан, нийслэл хот нь Ханжоуд ирсэн байжээ. Өмнөд Сүн улс авлигад идэгдсэн, эх орныхоо төлөө тэмцэх ноёд ч үгүй болоод байсан цагт Вэн тиэн-шиан сайн дурын цэрэг цуглуулж, тулаанд зэхэж. Тэгж байтал Монголын Баян гэж жанжны цэрэг Ханжоуд иржээ. Бүх сайдууд айж, өнөө муу Вэн тиэн-шианыг л хэлэлцээ хий хэмээн өмнөө түлхсэн аж. Алдарт Баян жанжин ирээд мэдээж “бууж өг” гэж. Вэн тиэн-шиан тэгтэл бууж өгөх нь байтугай “та нар одоо л ухрахгүй бол хятадууд нийлээд танай цэргийг бут цохино шүү” гэсэн шүү юм хэлж байх юм гэнэ. Баян гайхсанаа “Наадхаа баривчил” гэсэн юм гэнэ лээ. Баривчлагдаад явж байхдаа оргоод, монголчуудын эсрэг овоо тэмцэж. Эцэстээ дийлэгдэн зугтаж яваад баригдаж, Ен-чинд хүргэгдэн иржээ. Ен-чин гэдэг чинь монголчуудынхаар бол Дайду, одоогийн Бээжин шүү дээ. Гурван жил шоронд суулгасны эцэст нэг өдөр Хубилай хаан өмнөө авчраад асууж гэнэ. “Чи ер нь юу хүсээд байгаа хүн бэ?” гэж. “Би одоо бол үхэхийг л хүсэж байна” гэхэд нь Хубилай “ёсоор болго” хэмээн толгойг нь авчээ. Үүнээс хойш Вэн тиэн-шианы алдар нэр Хятад даяар тархсан аж. Вэн тиэн-шианы намтар нэлээд хэд байдаг, Юань улсын үед бичсэн нь мэдээж Монгол талын барьсан, бусад зарим нь Хятад талаа барьсан байх жишээтэй. Би тэр бүгдийг харьцуулан судалж, орчуулан 1962 онд докторын зэргээ хамгаалсан билээ. Алив тэр ном аваад ир.

(Уиллиам Браун гуай ном дээрээ гарын үсэг барин дурсгав. Диссертацийнх нь олон нийтэд зориулсан хувилбар ажээ)

-За тэгээд Сингапураас Ханой, Сайгон, Бангкок, Филиппин, Бирма гээд олон газар ажилласан, тэр бүгдийг энд ярьж барахгүй. Би ер нь маш олон ээдрээтэй асуудалтай халуун газруудад ажилласан, адал явдлаар дүүрэн намтартай хүн. Одоо гол нь БНМАУ-тай анх хэрхэн холбогдсоноо ярья.

1966 онд би Москвад томилогдов. Зөвлөлт-Хятадын харилцаа ид хурцадсан, ах дүүгийн ган бат найрамдал нь өнгөрсөн, юун найрамдал, нэгнээ хэлэх хэлэхгүй үгээр довтолж, өмнө бичсэн үүх түүхээ бүгдийг шинээр зохиож эхэлж байсан үе. Тэнд ажиллаж байтал 1968 бил үү, 69 он, сайн санахгүй байна МонЦаМэ-гийн нэг хүн өөрөө над дээр ирж байна шүү. МонЦаМэ чинь танай ТАСС мөн биз?

-Мөн мөн.

ХОЁР. МОНГОЛЫН ТАЛ ГЭНЭ ТАЛГА БОЛСОН

-Москвад МонЦаМэ-гийн төлөөлөгч маш зоригтой, шулуун санал тавьсан юм. Яриа яг яаж эхэлснийг би санадаггүй юм, ямар ч л байсан нэг мэдэхэд л нэг хүлээн авалт дээр бид хоёр ярилцаж байсан, мань эр намайг “Манайд ирж байгаач, яриа хөөрөө байна” гэсэн юм даг. Гэрт нь очтол хоёр охин нь яг манай хоёр охин шиг хувцасласан, маш богино мини юбкатай, тод өнгийн гуталтай байх нь анх нэн сонин санагдаж билээ. Тэрбээр “АНУ-Монгол дипломат харилцаа цаг тогтоох болсон гэж танд бодогдохгүй байна гэж үү? Хятадад болж буй галзуурлыг хар л даа. Манайханд ямар санагдаж байгааг та бараг мэдэж байгаа байлгүй” гэсэн юм.

Би ч үүргийнхээ дагуу тэр дор нь дээшээ мэдээлсэн, яг тэр дороо шууд асуудал өрнөж эхлээгүй ч хожим яриа хөөрөө үнэхээр өрнөсөн юм шүү. Тэр хүн ганц тэр удаад ч биш, Америкийн тал Монгол Улсыг хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэсэн маягийн зүйлийг надад хэд хэдэн удаа тодорхой хэлсэн юм. Гэхдээ тавиад оны үед Стаплтон Рой, Куртис Камман гэж хоёр дээд түвшний дипломат монгол хэл сурч байсан, тэр үед эхэлсэн яриа бас дарагдаж байсан түүхтэй.

-Тэр хүний санаачилгыг хүргэх үед яриа эхлээгүй юм бол хэзээ эхэлсэн хэрэг вэ?

-Би дараа нь Шинэ Делид томилогдлоо. Энэтхэг-Зөвлөлтийн, Энэтхэг-Хятадын харилцаа эгзэгтэй байсан үе. Нэг өдөр манай ЭСЯ-ны Төвдийн дүрвэгсдийг хариуцсан ажилтан өөр газар шилжиж, тэр асуудал миний ажил болов. Далай ламтай уулзлаа. Миний уулзсан хамгийн гэгээн сайхан улсын нэг дээ. Миний үеийн л залуу байсан. Никсон Ерөнхийлөгч болж, Америк-Хятадын хооронд яг нэг томоохон юм болох гэж байтал Далай лам Америкад айлчлах болов. Хувь хүнийхээ үүднээс би Далай ламын айлчлалыг дэмжиж байсан боловч ажлаа бодвол харилцаанд бас л асуудал авчрахаар. Дипломат ажлын явцад хэцүү юм олон тохионо шүү дээ.

За тэр яахав, Далай лам дээр монголчууд тэр үед хүртэл очдог байсан учраас бас нэгэн холбоо гэж хэлэх гэсэн хэрэг. Шинэ Дэли дэх манай элчин сайд Боулз Энэтхэгт давхар Дипломат нийгэмлэгийн тэргүүний албыг хашдаг байсан юм. Нэг өдөр Монголоос ирсэн шинэ элчин сайд Боулзад Дипломат нийгэмлэгийн тэргүүнийх нь хувиар бараалхах сонирхолтой гэсэн мэдээ ирлээ. Би сайддаа өмнө Москвад болсон яриаг дамжуулж, Монголын тухай танилцуулсан юм. Боулз бас сонирхож, намайг тэр элчин сайдыг тосож, өөр дээрээ авчрах даалгаврыг өгөв. Ийнхүү хоёр дахь удаагаа монгол дипломаттай уулзсан, бас л сайхан илэн далангүй, дотно яриа өрнөв. Энэ мэтээр миний бие Америкийн дипломатууд дотроос Монголтой харилцсан, бас харилцаа тогтоохыг дэмжсэн хамгийн анхны хэдэн хүний нэг болсон юм.

-Америкийн тал яг хэзээ Монголтой харилцаа тогтооё гэж шийдэж ажиллаж эхэлсэн юм бол?

-Тэр үүний дараахан болсон хэрэг. Далаад оны эхээр би яг Төрийн Департаментын Азийн Коммунист улсуудыг хариуцсан газрын орлогч даргаар ажиллаж байлаа. Хятад, Монгол, Хонконг Макаог хариуцсан газар. Монголыг хариуцна ч гэж, огт харилцаа байгаагүй учраас хариуцаад байх юм ер үгүй. Тиймээс би Монголтой харилцаа тогтоох саналыг албан ёсоор тавьсан юм. Хүнд суртал, эсэргүүцэл нэлээд тулгарсан боловч эцэстээ зөвшөөрлөө.

“Өдрийн сонин”-ы Вашингтон дахь тусгай сурвалжлагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ