Month: February 2019

НИТХ-ын тэргүүлэгч, НИТХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Ц.Баатархүүтэй ярилцлаа.

---

-Нийслэлийн Засаг даргыг томилох асуудал ямар явцтай байна вэ. Ерөнхий сайд С.Мөнхчулууныг Хотын захирагчид батламжлахгүй буцаах байх гэсэн хардлага олон нийтийн дунд гарах боллоо?

-Ерөнхий сайд буцааж байгаа, эсвэл буцаахгүй гэсэн мэдээлэл алга. Ямар ч байсан НИТХ санал хураалтаар нийслэлийн Засаг даргыг сонгож, Ерөнхий сайд руу бичиг хүргүүлээд хорь гаруй хонолоо. Ерөнхий сайд өөрийн бүрэн эрх мэдлийн хүрээнд буцаах, эсвэл томилохоо өөрөө шийднэ. Бидний зүгээс буцаах бол хурдхан шиг буцаачих, томилох бол хурдан томил гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Батламжлахгүйгээр буцаасан тохиолдолд эрх зүйн ямар зохицуулалттай вэ?

-Буцаачихаад ээлжит бус хуралдаан дахин зарлаж, нийслэлийн Засаг даргыг дахин сонгох байх. Хэрвээ өмнө нь өрсөлдсөн хүмүүс дахиж өрсөлдөөд эхний ялсан хүн дахин ялбал Ерөнхий сайд тав хоногийн дотор шууд томилох үүрэгтэй болчихдог. Энэ бол одоо мөрдөгдөж байгаа хуулийн заалт.

-Ерөнхий сайд батламжлахгүй удаж байгаа нь цаанаа ямар нэгэн шалтгаантай юу. Үүнийг та улстөрч хүний хувьд хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ерөнхий сайдын удааж байгаа шалтгааны талаар мэдээлэл алга. Бидний харж буйгаар үнэмлэхүй олон болсон МАН дотоод тэмцэл, тохироо, албан тушаалын арилжаа наймаагаа шийдэж чадахгүй байгаатай холбоотой.

-Нийслэлийн бүтээн байгуулалтын ажил улирлын чанартай байдаг. Хаврын бүтээн байгуулалтын ажил ямар явцтай байна вэ?

-Нийслэл гэдэг айл цаг наргүй ажиллаж байх ёстой. Хаврын бүтээн байгуулалтыг яаралтай эхлүүлэх шаардлагатай байна. Тиймээс нийслэлчүүдээ хүндэтгээд Ерөнхий сайд хурдан шийдвэрээ гаргах шаардлагатай. 2019 оны нийслэлийн төсвийг багцаар нь баталсан. Жишээ нь, авто замын төсөв гэхэд 30 орчин тэрбум төгрөг байдаг. Энэ хөрөнгийг яг ямар ажилд зарцуулах, дүүргүүдэд ямар зам барих вэ гэдгээ тодорхой болгоод төсвийн задаргаа хийдэг. Улмаар тендер зарлаж, дөрөвдүгээр сарын 15 гэхэд газар шорооны ажил эхэлчихдэг байсан. Үүний бичиг цаасны ажил хоёрдугаар сарын 15 гэхэд дуусчихсан байх ёстой л доо. Бичиг цаасны энэ ажлууд Засаг даргыг томилохгүй байгаа учраас хойшлоод байгаа юм. Үүнээс эргээд нийслэлчүүд хохирох эрсдэлтэй болчихлоо. Мөн энэ жилийн бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт хойшилж, хугацаандаа амжихааргүй болсон. Жишээ нь, сургууль, цэцэрлэг, боловсролын салбарын бүтээн байгуулалт есдүгээр сарын 1 гэхэд бэлтгэлээ хангачихсан байх ёстой. Гэтэл энэ ажил дахиад хойшилж байна. Тиймээс нийслэлчүүдийг хүндэтгэж шуурхай ажиллах шаардлагатай.

-Эрх баригч намын ажилд ийнхүү хойрго хандаж буйг сөрөг хүчний зүгээс хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Дэлхийд хотжих үзэгдэл хүчтэй явагдаж байна. Хотод оршин суух хүн амын тоо жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Үүний үр дүнд хот эдийн засгийн төв болж эхэлсэн. Хоёрдугаарт, хотуудад агаар орчны бохирдол, авто замын түгжрэл, дахин төлөвлөлт, нийтийн тээврийг хөгжүүлэх, хотууд яаж ухаалаг байх вэ, эдийн засгийн бие даасан бодлогыг яаж явуулах вэ гээд тулгамдаж буй асуудлууд нь ойролцоо. Үүнийг хүчирхэг, ухаалаг засаглал шийддэг. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотыг хэрхэн яаж хөгжүүлэх вэ гэсэн чиглэлээр Засгийг газрын хэмжээнд ч, НИТХ-ын хэмжээнд ч хангалттай ажиллахгүй байна. Бид өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хангалттай их улстөржиж, хангалттай их албан тушаалын тухай ярилаа. Намууд хоорондоо улстөржөөгүй. Харин эрх барьж байгаа нам дотроо улстөржсөөр байгаад бүрэн бодлогын шинэчлэл хийх энэ потенциал, цаг хугацаагаа алдчихлаа. НИТХ-ын 45 суудлын 34-ийг МАН авсан. Энэ бол томоохон шинэчлэл хийхэд хангалттай тоо. Энэ боломжийг нэгэнт алдсан. Шулуухан хэлэхэд эрх баригч нам Улаанбаатар хотыг засаглаж буюу удирдаж чадахгүй юм байна гэсэн дүгнэлттэй байгаа.

-Засгийн газрын гишүүдийн томилгоог та хэрхэн харж байна. МАНАН-гийн эсрэг Монгол түмний тэмцэл, жагсаал хийж байсан гишүүд тухайн үедээ “Бид дарга болохгүй”гэж байсан. Гэвч яг томилгоо болонгуут өөрсдөө дарга болчихлоо шүү дээ?

-Хэнийгээ сайд дарга болгох нь МАН-ын дотоод асуудал. Бидний зүгээс хэн сайд дарга болох нь хамаагүй. Харин 2016 онд амласан агаар орчны бохирдлыг жил бүр 10 хувиар бууруулна, гэр хорооллыг шинэ үзэл баримтлалаар хөгжүүлнэ, дахин төлөвлөлтийг хөгжүүлнэ, нийтийн тээвэрт эрс шинэчлэл хийж нийтийн тээврийг шинэчилэх, өрх бүрийг орон сууцтай болгох амлалтаа хэрэгжүүлээч гэдэг шахалт үзүүлж байна. Ер нь сөрөг хүчний нам эрх баригчидаас амлалтаа биелүүлэхийг шахдаг, шаарддаг. Хоёрдугаарт, татвар төлөгчдийн мөнгөөр бүрдэж байгаа төсвийг үр ашигтай зүйлд зарцуулаач гэсэн шахалтыг үзүүлдэг.Энэ жил Улаанбаатар хотын түүхэнд байгаагүй хамгийн их төсөвтэй жил болж байна. Хамгийн их төсөвтэй жилд хамгийн их үр ашигтай, нийслэлчүүдийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдэх хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтын ажлууд явах ёстой. Харамсалтай нь засаглалын хямралаас болоод энэ их төсвийг зөв зүйлд, зөв газар, үр ашигтай менежмэнт хийж зарцуулж чадахгүй болоод байна.

-Ирэх тавдугаар сараас эхлэн нийслэлд түүхий нүүрс оруулахгүй байх журам гарсан. Үүний бэлтгэл ажил болох сайжруулсан түлш тараах борлуулах цэг байгуулж байгаа. Энэ ажлын явц ямар байна вэ?

-Агаар орчны бохирдлыг бууруулах чиглэлээр урт хугацааны бодлого гаргаж ажиллахгүй бол агаарын бохирдол буурахгүй. Шөнийн тарифыг тэглэсний үндсэн дээр айл өрхүүд цахилгаан халаагууртай болох ёстой. Харамсалтай нь айл өрхүүд цахилгаан халаагууртай болох эдийн засгийн нөхцөл боломж бага байна. Өөрөөр хэлбэл, шөнийн трафыг тэглэхтэй зэрэгцээд айл өрхүүд цахилгаан халаагуур авах эдийн засгийн нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Тухайлбал, хөнгөлөлттэй зээл, лизинг авах зэрэг ногоон зээлийн сан үүсгэх ёстой ч үүсгэж чадаагүй. Тэгэхээр энэ шөнийн тарифыг тэглэж байгаа нь утгаараа үр дүнгээ өгч чадахгүй байна. Хоёрдугаарт, сайжруулсан түлш үйлдвэрлэх асуудлыг Засгийн газар хариуцаж, Улаанбаатар хот агуулахыг нь хариуцсан. 2018 онд төлөвлөгөөний дагуу явсан бол 80 мянган тонн сайжруулсан түлш Улаанбаатар хотод нийлүүлэх ёстой байсан. Харамсалтай нь нийлүүлэгдээгүй. Тэгэхээр Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооноос гаргасан агаар орчны бохирдлыг бууруулах төлөвлөгөөнийхөө дагуу ажиллаж чадахгүй байна.

Өөрөөр хэлбэл, төлөв-лөгөөндөө хүрэхгүй байна гэсэн үг. Хот сайжруулсан түлшний агуулахуудыг гаргаад сайжруулсан түлшийг нүүрс худалдаалдаг цэгүүдээр дамжуулан борлуулах зохион байгуулалт, менежмэнт, ложистекийн асуудлыг хариуцаж байна. Харин ний-лүүлэх ажил Засгийн газрын түвшинд хийгдэх ёстой ч харамсалтай нь энэ ажил цаг хугацааны асар хоцрогдолтой яваа.

Э.ЯНЖМАА

Б.Цэнддоогийн “Соёлын довтолгоо: хоньчноос барилгачин” номын шинэчилсэн дөрөв дэх хэвлэл саяхан гарлаа. Монголчуудын “Хошин түүх” хэмээн алдаршсан уг номын шинэ бүлгээс та бүхэнд толилуулж байна.

---

… Энэ явдлын огноог өөр содон сонин хэрэг явдалтай уялдуулан ой санамждаа тогтооход амаргүй. Жинхэнэ “соёлын довтолгоо” эхлэхээс “50 жилийн өмнө” гэж огноолохоор “нэг жил дутуу”, мартагдах аргагүй “Мартын наймны баяраар” өдөрлөхөөр “нэг өдөр дутуу” үлдээд байх. Үнэхээр ч “нэг л дутуу” соёлын довтолгоон болох нь ч болсон юм.

Жинхэнэ “соёлын довтолгоо” 1959 онд Зөвлөлтийн дэмжлэг санаачилгаар өрнөж эхэлсэн бол “хулхи” соёлын довтолгоо нь түүнээс 49 жилийн тэртээ Бээжингийн заавар, удирдамжаар эхлэх тавилантай байж. 1910 оны хавар, гуравдугаар сарын 7-нд нүүдэлчдийн Их хүрээг иргэншлээр довтлон эзлэх даалгавартай нэгэн этгээд хатан Туулын хөвөөнд буувай. Тэр бол Манжийн шинэ амбан Сандо гэгч.

Өвөрмонгол гаралтай, өрнөдийн боловсролтой тэрээр Хятадад Бүгд найрамдах засаглал тогтоох үеийн зүтгэлтэн ажгуу. Япон, Францад суралцаж байсан гэх мэдээлэл байдаг энэ этгээд засаглалыг шинэтгэх үзэлтнээс гадна, хуучны дурсгалыг судлах хоббитой нэгэн бөгөөд Гадаад Монголд байх хугацаандаа тал нутгийн хөшөө дурсгалыг судлан бүртгэх ажлыг завчлан хийсэн мэдээлэл ч байдаг.

Тэр үеийн төрийн албан хаагч явсан Г.Навааннамжил бээр, орон нутагт нь ирсэн Бээжингийн монгол журганы төлөөлөгчийн нэг нь орон нутгийн хөшөө дурсгалыг сонирхон “баруун зүгийн хошуудаар явахдаа Шүүх журганы сайд нь салж, манай хошууны Бичигт улаан хад гэдэг уулын хаданд байгаа хуучин бичгийг үзэж шинжлээд, нөгөө сайдын хойноос нэхэж хүрэхийг хэлэлцэж…” хэмээн тэмдэглэсэн нь Сандо болон түүний даалгавартай ч холбогдож магад.

Богдын хүрээ, Да хүрээ буюу Их хүрээ, Богдын хүрээ, Нийслэл хүрээ нь ХХ зууны хориод оныг хүртэл хот тосгоны шинжийг олсон нь үгүй. Эзэн ноён, захирагч, хутагтаа тойрон буудалласан нүүдэлч малчдын хүрээлэл байлаа. Нэр нь ч тойрох, эмжээрлэх, дугуйрах утгатай “Хүрээ” гэсэн үгнээс гарчээ. Голлох этгээдийхээ өргөөг хүрээлсэн гэрүүдийг алсаас харахад хүрээндээ ургасан мөөг мэт харагдаж асан буй за. Монгол нүүдэлчний хүрээ нь хот суурины утгаасаа илүү цэргийн байгууламж маягтай, гэнэтийн довтолгооноос хамгаалах үүргийг чухалчилсан түр буудал гэхэд болохоор. Дуртай үедээ буулгаж, хүссэн газартаа байгуулж болдог нүүдлийн “эсгий хэрэм”, “эсгий цайз” зүйл.

Эсгий цайз Монгол нутгийн төв хэсгээр нүүдэллэж байснаа, сүүлдээ ачаа бараагаа зөөж дийлэхээ больжээ. Богд уулын араас 1727 оноос хойш хол явж чадахаа больсон нь их учиртай. Хиагтын гэрээгээр Хаант оросМанж чин улсын худалдаа ХүрээХиагтын чиглэлийн замаар хийгдэх болсон ба голлон тээвэрлэдэг бүтээгдэхүүнээрээ “Цайны зам” хэмээгдэх болж. Хүрээ нь Их говийн хойд цэг, Сибирийн их хөвчийн өмнөд зах давхацсан цэг учир “Цайны зам”ын чухал боомт болжээ. Улмаар Монголд худалдаа хийдэг хятад худалдааны пүүсүүдийн бараа цуглуулах, түгээх гол боомт болов. Тэд Бээжингээс авчирсан бараагаа эндээс хуваарилж, орон нутгаас ирсэн бүтээгдэхүүн түүхий эдийг Хүрээнд голлон төвлөрүүлнэ.

Ингээд хэдэн үеийн турш нүүмэл явсан Богдын хүрээ, ийнхүү нэгэн үеийн суумал хүрээ болжээ. Хүрээ нь суумал боловч аж төрөл нь гүймэл хэвээрээ. Ариун цэврийн дэг ёс, нийгмийн хэв журмыг сахих тогтоцоос эхлээд хот суурины анхан шатны дүрэм энд огоот үгүй.

Бурхан болооч нараа салхин талдаа ил задгай хаясан, тэнд нь хүүр идэгч буйлсан нохдоор дүүрэн, хогоо аль тааралдсан газраа хаяж, хот дотроо овоолсон, тааламжтай газраа бие зассан тийм л суурин. Аз болоход ер бусын хуурай, эрс тэс уур амьсгал ба золбин нохдын сүрэг нь бурхан болоочдын шарил ба хараахан бурхан болоогүйчүүдийн ялгадсыг хатаах, идэх ажлыг гүйцэтгэнэ.

Францын офицер, судлаач Эмиль Буиан де Лакост 1904 онд Өргөөгөөр явсан тухайгаа

“Өргөөгийн гудамжинд их хөлийн газар хог новш нь овоорч, тухайлбал үхсэн малын сэг, есөн жорын хог хаягдал, эргэн тойронд нь ноход зуу зуугаараа тэнүүчилнэ…Шөнө болохтой зэрэг хот тэр чигээрээ нохдод эзлүүлнэ. Архиралдан ноцолдох, зэвүүн муухай гангиналдан гаслах, цөхрөн хуцах нь үүр цайтал тасрахгүй. Ноходгүй бол Өргөө хот хүний хүүрээр дүүрэх байсан биз. Учир нь гэвэл монголчууд үхсэн хүнийг булшилдаггүй, шашин нь зөвшөөрдөггүй…өлссөн ноход отон хүлээж, оршуулсан хүмүүс явцгаасны дараа хүүр рүү нь дайран хэдэн хэсэг болгон тастчин хаядаг” хэмээн тэмдэглэжээ.

Шөнөдөө түнэр харанхуй нөмрөх Их хүрээнд золбин нохдууд ноёрхож журам сахиулна. Шөнөөр нөмөрлөн хулгай хийх гэвэл нохойн хоол болно, нохойноос хамгаалахын тулд дэнлүү барьж, зэвсэг хэрэглэвэл өөрийгөө барьж өгсөнтэй адил болно.

Чухам энэ түнэр харанхуйг “хятад дэнлүү”-гээр гэрэлтүүлэхийг л Сандо амбан хүсчээ. Ингээд юуны түрүүн хүрээ орчмын 15 мод газрыг хамгаалан амар амгаланг сахиулах цагдаагийн тогтолцоо бий болгосон байна. Журам сахиулж байсан талбайнхаа хэмжээгээр “Арван тавны цагдаа” хэмээн нэрлэгдсэн энэ байгууллага Монголын цагдаагийн албаны анхны үүсгэл сурвалж болж өгсөн ажгуу.

Улмаар, хүрээний зарим хэсгүүдийг холбосон замаар дэнлүү өлгөн шөнөдөө гэрэлтүүлж эхэлсэн нь Улаанбаатар хотын гэрэлтүүлгийн түүхийн анхдагч үйл явдал болсон бололтой. Хотын амгаланг сахиулах ажлыг нохойноос салган хүнд хариуцуулах ажил нь ингээд зогссонгүй.

Сандо амбан улмаар хүрээнийхний бие засах ажлыг удирдахаар санаа шулуудаж, анхны жорлонг бариулжээ. Гэвч хоолоо булаалгасан нохойноос илүү хүмүүс өөрснөө дургүйцсэн байна. Нэгдүгээрт, суугаад босохын хооронд гялс амжуулчихдаг ажлыг нь байр саванд орж үйлддэг түмэн түвэгтэй ажил хэрэг болгон хүндрүүлжээ. Хоёрдугаарт, урин дулаан орохын цагт мөнөөх “цэвэрлэх байгууламж”ийн үнэр танар нь хамар хагалам болоод иржээ.

Монголчууд гуйсан юмыг нь өгөөгүй нэгнээ “харамласан юм чинь хар нохойн идэш болно” хэмээн харааж дарамталдаг. Гэтэл хар нохойноосоо хүртэл харамласан ялгадас нь үнэрээрээ дамжуулан өшөөгөө авч эхэлсэн гэмээр явдал болж дээ. Хүрээнийхэн шууд л амбаныхаа жорлонг жигшин тойрч, гадуур нь бие засах болсон ч Улаанбаатарын анхны нийтийн бие засах газрыг үүсгэн байгуулагч нь яах аргагүй Сандо болж үлдсэн байна.

“…Тэрхүү худалдаачны байрын өмнө талд ший бүжиглэх өндөр тайз байшинг байгуулж, өдөр бүр хятад ший бүжиглүүлнэ. Улаан ханжаарт явган цагдаа нарт европ хувцас өмсүүлж, энд тэндхийн зам гудамж дээр пост манааны бяцхан шовгор пинг барьж суулгах болов. Их хүрээнээс Маймаа хот хүртэлх замын гудас, шөнийн цаг шилэн сав бүхий лаанпаг шатааж гэрэлтүүлэн эхлэв. Гудамж зээл, ил газар хүн хамаагүй өтгөн шингэн мөр гаргахыг зогсоож, тусгай жорлон савд ордог болгов…Эдгээр шинэ байдлыг эхлэхэд Их Хүрээний олон хүн, нэн ялангуяа Гандан хүрээний дээд доод лам нар, ноёд түшмэд дургүйцэж санаа хувьсах байдалтай элдэв яриа үүсэж гарав” хэмээн тэр үеийн амьд гэрч нар бичиж үлдээжээ.

Монголын нийтийн жорлон, хотын гэрэлтүүлэг, цагдаагийн албыг “үндэслэгч” Сандогийн богино настай, богинохон шинэчлэлд олноороо дургүй, таагүй хандсан хоёр шалтгаан байдаг. Тэрээр шинэчлэлийн бүхий л зардлыг монголчуудаас гаргуулж байсан нь эрх баригчдын дургүйцлийг төрүүлжээ.

“… Монголчуудыг хүмүүжүүлэх сургууль, (манж монгол хятад хэл заах) Оросын захиргааны сургууль (Орос хэл заах) эрүүл мэндийн газар, Монголын эргүүлийн цагдаагийн ангийг шинээр байгуулах эдгээрийн бүх зардлыг монголчуудад даалгав… Монголчуудын дургүйг хамгийн их хүргэсэн нь цэргийн бэлтгэлийн газар байлаа. Энэ нь монголчуудыг цэрэгт татаж сургууль хийлгэхийг оролдох зорилготой боловч морь унааг өөрсдөөс нь гаргуулж байсан тул зөвшөөрөх монголчууд байгаагүй гэдэг”.

Нөгөө талаасаа Сандо хэрэгжүүлсэн бүхий л хөтөлбөр монголчуудын дургүйг хүргэх үндэслэлтэй байсан ажгуу. Түүний зорилго нь Манжийн “Шинэ засгийн бодлого” буюу Чингийн хаант засаглалыг өөрчлөн Бүгд найрамдах засаглалтай Дундад улс байгуулахад хүргэсэн хөтөлбөрийг Гадаад Монголд хэрэгжүүлэх явдал.

Шинэ засгийн бодлого нь 1691 онд Долнуурт Энх-Амгалан хаан ба Өндөр гэгээний хооронд байгуулсан гэрээний үзэл санааг ноцтой хөндөж байлаа. Энэ гэрээгээр Гадаад Монгол нь Чин улсын онцгой эрхт вассал болсон бөгөөд Манжийн империйн онцгой эрхт ноёлогч үндэстний хүрээнд багтан оржээ. Чин гүрний төрийн дээд албанд зөвхөн Манж ба монгол үндэстэн л томилогдох онцгой эрхтэй бөгөөд хоорондоо гэрлэж болдог байв. Хятад үндэстэнд ийм эрх байсангүй.

Улмаар, Гадаад Монголын нутаг дэвсгэрт хятад иргэд оршин суух, тариалан эрхлэх эрхгүй, худалдаа наймааны хэргээр явахдаа жил бүр виз авна. Монголчууд Бээжинд татвар төлөхгүй бөгөөд зөвхөн орон нутгийн төрийн албаны хэвийн ажиллагааг хангах зардлыг хариуцна. Түүгээр ч зогсохгүй төрийн түшээд, язгууртны цалин пүнлүүг Бээжин даах ажгуу.

Чухам энэ онцгой байдлыг Манжийн Шинэ засгийн бодлого үгүй хийж, Гадаад Монголыг Хятадын ерийн нэгэн муж хязгаар болгон хувиргахаар заналхийлжээ.

Энэ утгаараа, Сандо амбаны байгуулсан жорлон хүртэл үндэсний эрх ашгийн эсрэг үнэр ханхлуулж, замын гэрэлтүүлэг нь монголчуудын хувь заяаг бүдгэрүүлж, хэв журам сахиулах цагдаа нь хүртэл эв журмыг гажуудуулах мэт харагдсан бололтой.

ХХ зууны эхэн ба дундуур өрнөсөн “соёлын” довтолгоонуудад нийтлэг нэгэн шинж бий. Энэ нь тухайн үед Монголд нөлөөгөө тогтоож байсан хүчирхэг хөршүүд нь нэгдүгээрт, тус тусын соёл ба суртахуунаар нүүдэлчдийг хувьсган өөрчлөх, хоёрдугаарт тус тусын соёлын нийтлэгт шингээн авах сонирхлоор гараагаа эхлүүлжээ.

Харин ижил агуулга, санаагаар эхлүүлсэн эдгээр хувьсгалд монголчууд өөр өөр санаа бодлоор хандаж, ондоо ондоо үр дүнд хүрсэн байдаг.

Анхны соёлын довтолгоо нь монголчуудын нүүдэлчин амьдрал, эрх чөлөөт аж төрлийг тариачин маягийн иргэншил-хотшилд хувирган өөрчилж, Чин гүрний орон суурин залгамжлан байгуулагдсан Бүгд найрамдах засаглалтай хятад буюу Дундад иргэн улсын нэгэн хэсэг болгоход чиглэж байсан. Түүнийг зөнгөөрөө мэдэрсэн монголчууд эсэргүүцэн дургүйцэж, улмаар тэрхүү шинэчлэлийг сөргүүлэн үндэсний хувьсгал хийж тусгаар тогтнолоо зарласан билээ.

Монголчууд хотшин хөгжихдөө дургүй ч байсан юм биш. Богд хаанаасаа эхлээд Монголын язгууртнууд шинжлэх ухаан техникийн дэвшил, өрнөдийн аж үйлдвэрийн хувьсгалын талаар анхны мэдэгдэхүүнтэй болсон үе байв. Түүгээр ч барахгүй утсан харилцаа гэхчлэнгийн техник технологи тал нутагт хөл тавьж, анхны автомашины мөр зурайж, төрөлхийн сониуч нүүдэлчдийг дэвлээр гижигдэж эхэлсэн цаг. Гэвч Бээжингийн амласан, тулгасан “соёлын” довтолгоо нь монголчуудыг үнэт зүйл, үндэстний ялгааг арилгах заналхийлэл гэдгийг бүгдээрээ мэдэрч байсан ажгуу.

Монголчууд Сандо-гоос угшилтай гудамжны гэрэлтүүлэг буюу “дэнлүү”-нд нэн таагүй хандаж, түүнийг хятадуудаас Монголыг эзэрхийлэхийн бэлгэ тэмдэг маягаар ойлгож авсан бололтой. Барон Унгерн нийслэл хүрээг гамингаас чөлөөлөхөд зохиогдсон гэх нэгэн дуунд

“Чиглээд ирсэн чийчаан тэрэг

Чих мултраад унаваа хө

….Өдөр шөнөгүй асаад байдаг,

Өмхий дэнлүү нь унтраад өгвөө хө” гэхчлэн гардаг машин тэрэг, гэрэл чийдэнд дургүйнх бус, харин тэдгээр нь түрэмгийлэгч этгээдийн бэлгэдэл болж байсанд орших болов уу?

Улмаар 1921 оны Ардын хувьсгалын дуу болох “Шивээ хиагт”-д

Шивээ хиагтыг авахад

Шилэн дэнлүү хэрэггүй” гэж орсон нь мөнөөх Сандо-гийн гудамжны гэрэлтүүлэгт гаргасан дургүйцэл үргэлжилсээр явсны гэрч буй за.

Түүнчлэн, ариун цэвэр, ахуйн соёлын чигтэй хүч далайлгасан өөр өөр арга хэмжээг авч байсан хүмүүсийн тоонд Жа лам хэмээх Дамбийжаа, мөн Барон Унгерн орно. Дамбийжаа 1910аад онд Ховдын хязгаарт хэсэг зуур ноёлж байхдаа сүм хийдийн хүрээнд ариун цэврийн дэглэм тогтоох оролдлого хийжээ. Тэрээр хийдийн орчим газарт чулуугаар тэг гортиг татуулж, түүнээсээ гадагш бие засч байх журмыг лам нар хийгээд сүсэгтнүүдэд мөрдүүлж байжээ.

Тэрхүү чулуугаар тэг, гортиг татах уламжлалыг Соёлыг довтолгооны үед ч үргэлжлүүлэн хэрэглэж, өргөн айлсалт, зуслан лагерь, хот айлын гадуур ариун цэврийн бүс тогтоохон ашиглаж байв.

Харин Барон Унгерн 1921 онд цөөхөн хоног Монголыг “эзэгнэх” зуураа нийслэл Хүрээний олон зууны хур хогийг цэвэрлэн Монголын нийслэлийн анхны их цэвэрлэгээг үйлдсэн тухай Ф.Осседовски дурсан бичсэн байдаг. Гэвч монголчууд Бароноос ч хойш хотдоо хогоо хаясаар байсан ба 1946 онд Улаанбаатарын “Өндөр хог” гэдгийг цэвэрлэн оронд нь сайхан талбай байгуулсан нь Сүхбаатар, Чингис хоёроор ээлжлэн нэрлэгдсээр өнөөг хүрчээ.

Ингэж явсаар 1960-аад онд албан ёсны “соёлын довтолгоон”-ыг монголчууд халуунаар дэмжин уухайлж, тусгаар тогтнолоо бататгах нэгэн их үйлс болгон өрнүүлсэн байдаг. (Хэдийгээр нам засгийн шийдвэрт бусад социалист бусад орнуудын хамтаар Зөвлөлттэй нэгдэн нийлэхийн тулд соёлын ялгаагаа арилгах шаардлага тулгарсан тухай заалт байгаа ч гэсэн)

Сандо амбаны Бээжин маягийн “соёлын” довтолгооны 49ний жил дээр Ю.Цэдэнбалын Зөвлөлт маягийн соёлын довтолгоо амжилттай өрнөж, Монгол орны нүүр царайг хувирган шинэчилсэн билээ.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан, Далд уурхайн үндэсний олборлогч (UNS) компанийн зөвлөх Н.Алгаатай ярилцлаа.

---

-Лиценз хурааж авч, цуцлах нөхцөлүүд нэмэгдээд байгаа гэсэн шүүмжлэл бий. Үнэхээр тэгээд байна уу?

-Үнэн л дээ. 1997 онд гурван нөхцөлөөр лиценз хураах хууль үйлчилж байсан. Нэгдүгээрт, тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийг хугацаанд нь төлөөгүй бол цуцална гэсэн заалт байлаа. Хоёрдугаарт, тухайн аж ахуйн нэгж эрх зүйн чадамжгүй болсон буюу дампуурсан гэх мэт тохиолдолд цуцлах заалт үйлчилдэг байсан юм. Гуравдугаарт, тусгай зөвшөөрөлд хамрагдаж буй талбайг нийтийн эрх ашгийн үүднээс төр тусгай хэрэгцээнд авахаар бол олон улсын жишигт нийцсэн арга, аргачлалаар, нөхөн олговор олгосны дараа цуцлах үндэслэл байсан л даа. 2006 онд хоёр нөхцөл нэмэгдсэн. Хайгуулын ажлын зардлын доод хэмжээ гээд га тутамд заавал ийм хэмжээний мөнгө гаргана гээд хуульчилснаас үүдэлтэй нөхцөл нэмэгдсэн. Тодруулж хэлбэл гаргасан зардлынхаа хэмжээг нотолж чадахгүй бол цуцална гэсэн нөхцөл хуульд туссан. Нэмэгдсэн хоёр дахь нөхцөл нь байгаль орчинтой хамаатай. Үнэхээр нөхөн сэргээлт хийгээгүй нь мэргэжлийн хүмүүсийн дүгнэлтээр нотлогдсон бол цуцална гэсэн нөхцөл нэмэгдсэн. Сүүлд оруулсан өөрчлөлтийн тухайд лицензийн наймаа их явагдаж боллоо, явагдаж буй наймаанаас болж татвар төлөгдөхгүй байна гэсэн агуулгаар хийсэн юм билээ. Лицензийг хуульд наймаалсан гэдэггүй, эрх шилжүүлнэ гэж тодорхойлдог. Татварын хуулиар эрх шилжүүлбэл тодорхой хувийн татвар төлөх заалт бий. Компаниуд ашигт малтмалын тухай хуулиар хандаж, татварынхан эрх шилжүүлсэн гэсэн талаас нь харж татвар дээр маргаан гардаг юм. Энэ бүх байдал татвар төлөгдөхгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүргэсэн хэрэг л дээ. Эрх шилжүүлсэн гэдэг талаас нь татвар авна гэсэн өөрчлөлт татварын тухай хуульд орчихсон, яг тэр заалттай хамт үүнийгээ төлөхгүй бол лиценз цуцална гэсэн заалт Ашигт малтмалын тухай хуульд орсон байна.

-Энэ заалтыг уул уурхайнхан мэдээгүй явсаар өнөөг хүрсэн, төсвийн хуулийг батлах үеэр олон нийтийн хэлэлцүүлэг энэ тэргүйгээр баталчихсан гэж ярьж байна. Жишээ нь, та ийм өөрчлөлт хуульд туссаныг мэдэж байсан уу?

-Мэдээгүй. Салхит дээр болсон үйл явдлын үеэр л мэдлээ. Төсвийн тухай хууль баталж байхад төсөвтэй хамаатайгаар маш их хуулийн өөрчлөлт орж ирдэг л дээ. Хэлэлцүүлэг бараг өрнөдөггүй. Ерөөсөө жилийн жилд тэгж явсаар өнөөг хүрсэн.

Уснаас татвар авах өөрчлөлтийг гэхэд л усны тухай хуульд яг ингэж яаралтайгаар ямар ч хэлэлцүүлэггүйгээр суулгаад баталчихдаг. Энэ мэт олон жишээ бий. Татвар, хураамж, төлбөртэй холбоотой иймэрхүү өөрчлөлтийг үеийн үед ийм маягаар хийсээр ирсэн. Таны асуугаад байгаа Ашигт малтмалын хуульд тусгасан өөрчлөлт эхнийх ч биш, эцсийнх ч биш.

-Татвар, хураамжийн нэмэгдэл, лиценз цуцлах нөхцөлийг нэмэх гэх мэт хувийн хэвшилд эрсдэл үүрүүлэхээр заалтуудыг төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр олны анхаарлаас хол байдлаар хуульд тусгах нь зөв жишиг биш л дээ. Шуудхан хэлэхэд гишүүд тойргийн, хувийн эрх ашгаасаа болж алдагдалтай баталсан төсвийг нөхөх заль болгочихсон юм биш үү?

-Шууд тэгж хэлэхэд бас хэцүү. Гэхдээ хэрэглэж байгаа арга нь буруу. Төсвийн орлогын эх үүсвэрийг бүрдүүлэх алхмууд гэж хардаг байх. Нөгөө талаас бизнесийг зохицуулах гээд байна л даа. Лиценз ихээр олголоо гэж яриад байна аа даа.Үнэхээр лиценз ихээр олголоо, лицензийн наймаа замбараагаа алдлаа гэж харж байгаа бол хураамжийг нь л нэмээд явчих ёстой. Тэгвэл өнөө яриад байгаа асуудал нь аяндаа цэгцэрнэ. Харамсалтай нь төр засгаас эдийн засгийн ийм арга хэрэглэхгүй юм. Шууд захиргааны арга сонгоод байна.

-Бүхнийг төр зохицуулах ёстой гэсэн өнгөрсөн нийгмийн сэтгэлгээ арилахгүй байна аа даа…?

-Тэгж ойлгож, харахаас аргагүй алхам хийгээд байна. Лицензийн хураамжийг нэмээд байх тусам хууль бус элдэв үзэгдэл арилдаг, энэ бол зах зээлийн батлагдсан хууль. Шийдвэр гаргагчид үүнийг олж харахгүй байна л даа.

-Олж харж чадахгүй байна гэдэг юу л бол. Тэгэхийг хүсэхгүй байгаа юм биш үү?

-Магадгүй. Тийм тал ч бий байх.

-МАК-ийн хууль бусаар авсан лицензүүдийг хураана гэсэн утгатай мэдэгдлийг Ерөнхий сайд хийчихлээ. Зах зээлийн эдийн засаг талаас нь харвал толгой дохиж дагахаар хандлага мөн үү?

-Яаж ч бодсон зөв харагдахгүй. МАК-ийн Цагаан суваргын хувьд хөдөлгөх гэж арваад жил болж байна. Эхний гурван жилд нь төр засгийн шийдвэрээс болж гацсан. Цагаан суваргын ордыг стратегийн ач холбогдолтой ордын жагсаалтад оруулна гээд гурван жил болсон юм. Миний сонирхсон мэдээллээр бол тэр хүртэл МАК-ийнхан их зүйл хийсэн, бүтээсэн байсан. Европоос санхүүжилт татсан, зарим газарт тоног төхөөрөмжөө захиалчихсан, ТЭЗҮ-ээ боловсруулж, техникийн зураг төслөө хийчихсэн байсан. Яг тэр үед нь төр стратегийн ордод багтаана гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Санхүүжилт нь зогссон шалтгаан ердөө энэ. Баяжих, ашиг олох нь бүү хэл модоо барихдаа дөхсөн шүү дээ. Тийм хүнд нөхцөлд нүүрснийхээ бизнесийн ачаар тогтсон байх. Гурван жилийн дараа Цагаан суваргыг стратегийн ач холбогдолтой ордын жагсаалтад багтаасан. Тэр хүртэл тухайн ордод оруулсан мөнгийг нь төрөөс гаргаж чадахгүй учраас УИХ “Цаашдаа өөрсдөө хэрэгжүүл” гэсэн шийдвэр гаргасан шүү дээ. Цагаан суваргыг хууль бусаар авсан гэхэд хэцүү. Тухайн үед үйлчилж байсан хуулийн дагуу авсан орд гэж хардаг. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул нь хийгдсэн орд гэсэн асуудал их яригддаг. Цагаан суварга дээр МАК нөөц өсгөх гэж их хэмжээний нэмэлт хайгуул хийсэн. Хөрөнгө оруулалт босгохын тулд геологийн тайлангаа олон улсын стандартаар хийлгэсэн. Олон улсын стандартаар нөөцөө батлуулсан. Ер нь хувийн хөрөнгө оруулагчид өмнө нь хэн нэг этгээдийн хийсэн хайгуулыг заавал нотолж шалгаж, мөнгө төгрөг зарцуулж олон улсын стандартаар нөөцийг нь тогтоолгож итгэл үнэмшилтэй болдог. Эрсдэлийг нь өөрсдөө үүрэх учраас ингэхээс аргагүй. Тэр дундаа уул уурхайн бизнес маш өндөр эрсдэлтэй. Ийм тов тодорхой асуудлыг улс төр болгоод байна л даа. Төрийн бодлого гэхээс илүү хувь хүмүүсийн амбиц юм уу даа гэж хараад байна.

-Та МУУҮА-ийн удирдлагад олон жил ажилласан, хөрөнгө оруулагчидтай нүүр тулж явсан голлох хүмүүсийн нэг. Ерөнхий сайд нь нэг компанийнхаа лицензийг хурааж авна гэх агуулгатай мэдэгдэл хийсэн тохиолдолд манай улсад бизнес хийхээр ажиглаж суугаа хөрөнгө оруулагчдад ямар сэтгэгдэл төрөх бол?

-Венесуэл, Боливийн араас явж байна гэсэн дүгнэлт хийгээд, аль хүртэл явах нь вэ гэж ажиглаад сууж байгаа. Үнэнийг хэлэхэд 2011 оноос хойш долоо, найман жил хайгуулын ажил ор тас зогслоо. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид хоёр зүйлд л хөрөнгө гаргаж байгаа. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй жуниор компаниуд эрсдэл үүрээд орд нээхийн төлөө явдаг. Том хөрөнгө оруулагчид өнөөдүүлийн нээж буй ордын их, багыг ажиглаад сууж байдаг. Жижгүүд нь эрсдэл үүрээд орд хайдаг, том орд олчихвол томчууд нь худалдаж авч төсөл болгож хэрэгжүүлдэг жишиг дэлхийд хөдөлмөрийн хуваарь маягтай тогтчихсон. Ийм төрлийн хөрөнгө оруулалт татах боломж одоогоор алга. Хайгуул зогсчихсон учраас. Яг өнөөдөр Монголд хөрөнгө оруулъя гэвэл том Таван толгойгоос өөр онцлохоор төсөл алга. Том хөрөнгө оруулагчдын хувьд сонирхох төсөл ганцхан л байна гэсэн үг.

-Салхитад болсон тусгай ажиллагаа дахиад болохгүй гэх баталгаа алга. Хуулиа дагаж байна, хуульд тийм заалт бий гэсэн тайлбар хийгээд явах нь тодорхой болчихож. Энэ тохиолдолд нөгөө ажиглаад суугаа хөрөнгө оруулагчид дараагийн Венесуэл байна гээд бүрмөсөн нуруугаа харуулах нь ээ?

-Нэг талаасаа тийм гэж хэлж болно. Шинэ хөрөнгө оруулагчдын тухайд Монгол руу алхах нь бүү хэл зүглэхийг хүсэхгүй. Тийм нөхцөл байдлыг нь бид аль хэдийнэ бий болгочихсон. Ажиглаж суугаа нь Монголын нөхцөл байдлыг ойлгодог цөөхөн хэдэн хөрөнгө оруулагч. Монголд урт хугацаанд ажиллах гэж байгаа хөрөнгө оруулагчдад олон эрсдэл ажиглагдаж байгаа. Засгийн газрыг үнэхээр ноцтой байдалд хүрсэн учраас ийм шийдвэр гаргажээ гэдгийг тэдний зарим нь ойлгоно. Гэхдээ Монголд олон жил болж хаширснууд нь л ингэж харна.

-Хайгуулд хөрөнгө оруулалт татахад юу саад болоод байна?

-Хоёр том асуудал бий. Ашигт малтмал хайх талбай гэвэл Монголын газар нутгийн 30 гаруй хувьд л бий. Бусад нь хуулиар хориотой хязгаарласан нутагт хамрагдчихсан. Үүнээс гадна хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн асуудал байна. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 2014 онд шинээр олгохыг сэргээх гэж оролдоод өнөөг хүртэл олигтой үр дүнд хүрсэнгүй. Уг нь 2006 оны хуулиар бол өргөдлөөр ч, сонгон шалгаруулалтаар ч болно гэчихсэн. Түрүүн хоёулаа ярьсан даа, төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр Ашигт малтмалын хуульд өөрчлөлт оруулсан тухай. Тэр үеэр хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг өргөдлөөр өгдөг заалтыг хасчихсан. Түүнээс хойш сонгон шалгаруулалтын журмаа гаргаад хийх гэж үзээд барахгүй байна л даа. Дундын аргыг өнөөг хүртэл олоогүй явна. Яг таарсан арга олохгүй бол гацсан хэвээрээ байна. Манай сонгож авсан сонгон шалгаруулалтын арга нь англиар бол тендер. Сонгон шалгаруулалт, дуудлага худалдааны засварын хувилбар. Өөрөөр хэлбэл техникийн чадамжаараа хоёр нөхөр тэнцлээ гэхэд их үнэ өгсөн нь ялах магадлалтай. Тэгш өрсөлдөөнийг мөнгөөр хаасан ийм сонгон шалгаруулалтад өрнөдийнхөн болгоомжтой хандана. Хамгийн боломжтой хөрөнгө оруулагчид нь хятадууд. Мөнгө ихтэй хятадууд монголчуудтай нийлээд сонгон шалгаруулалтад ороод аваад байх бололцоотой. Тийм үүд хаалга нээгдчихсэн байгаа. Сайн жишиг гээд гадны зүйлийг ямар ч мэдлэггүйгээр шууд хуулж авах гэж оролдоод яваа нь бидний зовлон болоод байна.

-Нэг талаар тийм байх. Гэхдээ сайн жишгийг шууд хуулах гэж гэнэн царайлаад байна уу, эсвэл баялгийн дахин хуваарилалт явагдаад байна уу?

-Баялгийн дахин хуваарилалт гэдэг үгийг ямар утгаар нь хэлээд байна?

-Ерээд оны өмч хувьчлалаар хөрөнгөжсөн улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүд хүрээгээ улам тэлэх сонирхлоор нэгэнт хувийнхан ороод дажгүй өнгөтэй болгочихсон уул уурхай гэх мэт том мөнгө үнэртсэн салбараа онилчихоод байгаа юм биш үү?

-Таны яриад байгаа дахин хуваарилалт аль 2005 онд эхэлчихсэн шүү дээ. Цэнхэр, ягаан тасалбарын үе дууссанаас үүдэлтэй. Дахиад худалдаж авах юм байхгүй, тэр хүрээнд явуулж байгаа ажил үйлчилгээ гурван сая хүнд хангалттай учраас томорч чадахаа больсон гэх шалтгаан бий. Уул уурхай шиг хэрэггүй юм байхгүй гэсэн хэсэг цэнхэр, ягаан тасалбар худалдаж авч өмч хувьчлалаас бизнесээ эхэлсэн. Гэтэл 1997 оны Ашигт малтмалын хууль маш том боломж нээгээд өгчихсөн. Тухайн үед лицензийг 50 мянган төгрөг төлсөн л бол хувь хүн авч болдог байлаа. Монголчууд олноороо тусгай зөвшөөрөл авсан. Тэгш байдал хангагдсан. Түрүүлж ирсэн нь авдаг болсон. Олон тусгай зөвшөөрөл авлаа гээд мөнгөгүй монголчууд хайгуул хийж чадахгүй. Ийм асуудал гарч ирсэн л дээ. Энэ тохиолдолд хөрөнгө оруулагч хайж эхлэх нь тодорхой. Лиценз наймаалдаг, хөрөнгө оруулагчидтай холбож өгдөг бизнес дэлгэрсэн. Ийм хүмүүсийг лицензийн ченж гэж нэрлээд хумих ажиллагааг эхлүүлсэн юм. Уг нь лицензийн төлбөрийг нь нэмээд явсан бол зах зээлийн жамаараа хумигдчих байсан л даа. Хүчээр, хуулийн хатуу заалтаар хумьдаг үйл ажиллагаа өнөөдрийг хүртэл үргэлжилж байна.Одоо таны асуулт руу буцаад оръё. Цэнхэр, ягаан тасалбараар хөлжсөн хүмүүс нэг сэхээ ороод хартал уул уурхайд байсан хэсэг төсөөлснөөс нь томорчихгүй юу. Монголчууд ташраараа нэг сул талтай. Гайгүй бизнес хийж яваагаа дагаад шуурчихдаг. Нэгэнт оройтчихсон учраас том мөнгө харагдсан уул уурхайн салбар руу яаж орох вэ гэж бодоод эхэлнэ ээ дээ. Тэр үеэс л өнөөдрийн муу муухай эхэлсэн. Стратегийн орд гээд хамаг ордоо төрд авна гэдэг чинь эргээд хамгийн хүнд хэлбэр рүүгээ орж байгаагийн л тод илрэл. Том дохио.

-Цаашдаа энэ янзаараа явбал бид яах бол?

-Венесуэлийн араас л явна.

-Уул уурхайн ордыг төрд авчихвал та нарт л хэрэгтэй, өгөөжийг нь та нар хүртэнэ гэсэн тайлбар мэдэгдлийг засаг зүгээс давтамжтай өгөх боллоо.Венесуэлийг хямраасан Мадуро төрийн эрхэнд гарчихаад газрын тосны ордуудаа төрд аваад яг ийм агуулгатай үгийг иргэддээ хэлж байсан. Венесуэлийн хямралын эхлэл манайд илэрч эхэллээ гэвэл арай сүржин тайлбар болох уу, эсвэл тэгж эмзэглэхээр бодит нөхцөл бүрдчихэв үү?

-Эхэлж байна гэж харах бүрэн үндэстэй. Популистууд Үндсэн хуулийн 6.2-т туссан газрын хэвлий дэх байгалийн баялаг төрийн өмч гэсэн заалтыг буруугаар ойлгуулж байна л даа. Гэтэл Ашигт малтмалын хуульд байгалийн байдлаараа байгаа ашигт малтмал төрийн өмч гэсэн утгатай заалт бий. Тэгэхээр төр өмчийн эзний хувьд Ашигт малтмалын тухай хуульд заасан хугацаа, болзол, нөхцөлөөр ашигт малтмал хайх, олборлох эрхийг бусдад олгох эрхтэй. Тодруулж хэлбэл хайх, олборлох эрх гэдэг нь өмчлөх эрх биш. Ганц стратегийн ч биш, Монголд байгаа ашигт малтмалын орд нь өөрөө бүгд төрийн өмч хэвээрээ. Өмчлөлийн асуудал юунд байгаа нь маш тодорхой. Тухайн ордыг олборлохоор байгуулагдсан компанийн өмчлөлийн асуудлыг байгалийн баялгийн өмчлөлийн асуудалтай хольж хутгаад байна. Аль нэг ордыг хайж, олборлохын тулд тодорхой компаниуд байх ёстой. Төр өмчийн эзэн учраас хайх, олборлох зөвшөөрөл өгч, яаж ажиллах хүрээ хязгаарыг нь тогтоож, татвараа авч байгаа. Улсын төсвийн 30 хувийг уул уурхайгаас бүрдүүлж байна гэж ярьдаг биз дээ. Төр өмчийн эзэн учраас татвараа ингэж авч байгаа хэрэг шүү дээ. Өмчлөгчийн хувьд төр татвараа авдаг ийм дэг 2000 жилийн өмнө тогтсон. Одоо ч хэвээрээ. Ганцхан Америкт л холбооны бус нутаг дээр хувийн өмчийн газар ашигт малтмалыг өмчилж байгаа компани өмчийн эзэн байна гэсэн хууль үйлчилдэг. Японд бас тиймэрхүү хууль бий. Засгийн газар гэх мэт шийдвэр гаргах түвшин дэх улсууд баталж хэрэгжүүлж буй хуулийнхаа утга учрыг ойлгохгүй, үзэл санааг нь ухахгүй, популизмд хөтлөгдөөд байна л даа. Ер нь хүний мэдлэг, хандлагыг өөрчилнө гэдэг их урт хугацааны процесс юм байна.

-Бизнесийнхэн нэгдээд эрх ашгаа хамгаалах тал дээр хэт идэвхгүй байх шиг анзаарагддаг. Та үүнийг хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Нэгдэх оролдлого олон гарсан. Хүмүүс нэг түвшний ойлголт, мэдлэгтэй болоогүй нөхцөлд худлаа юм билээ. Нам төрийн дээр гарсан учраас нам гэж ярья. Намын тухайд үзэл санааны нэгдэл биш ашиг сонирхлын нэгдэл болчихлоо л доо. Бүлэглэлийн эрх ашиг сонирхол намаар дамжиж төрийн бодлогод тусч байна. Төр засгийн бодлого нь холбоодыг хуваагдах нөхцөл байдал руу оруулдаг. Урт нэртэй хууль гээд баталчихаар Алт олборлогчдын холбоо өнөөдүүлээсээ салаад урт нэрттэйгээ зууралдахаас аргагүйд хүрдэг. Энэ мэт өчнөөн жишээ бий. Төрийн гаргасан урагшгүй бодлого шийдвэрээс болж холбоод нэгдэж чадахгүй, өмнөх асуудал зовлонтойгоо тэмцээд өнөөг хүрлээ л дээ. Төрийн бус байгууллагын хуулийг өөрчилье гээд яриад байгаа нь үүнтэй холбоотой. Өнөөдөр манайд үйлчилж буй Төрийн бус байгууллагын хууль гэсэн нэрийн дор нийгэмд үйлчилдэг иргэний нийгмийн байгуулагууд, бизнест үйлчилдэг бизнесийн холбоод, хувь гишүүнд үйлчилдэг мэргэжлийн холбоод ажиллаж байна. Гурвуулаа улс төрийн нам шиг ажиллаж байна.

-Ямар утгаараа?

-Дандаа бодлого ярьж явдаг гэсэн агуулгаар нь хэлсэн юм. Уг нь бизнесийн холбоо тухайн бизнесүүдийг хуульд нийцэж ажиллахад анхаарч, эрх ашгийг нь хамгаалахын төлөө ажиллах учиртай. Чөлөөт ахмадын холбоо гэчихээд улстөр рүү харайгаад байж болохгүй л дээ. Баабарын тоолсноор арваад мянган ТББ ажилладаг гээд байгаа. Идэвхтэй ажилладаг нь цөөхөн. Биенээсээ ялгарахгүй, хэн нь юу хэлж нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөхөө мэдэхгүй, дүрэм нь их муу, ямар ч шалгуургүй байхаар үр өгөөж хүлээхэд хэцүү.

Ц.БААСАНСҮРЭН