Month: October 2018

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-УИХ-ын намрын чуулган нээлтээ хийлээ. Мэдээж 2019 оны Улсын төсвийг хэлэлцэнэ. Төсвөөс гадна зайлшгүй хэлэлцэх шаардлагатай зүйлс гэвэл та юуг онцлох вэ?

-УИХ дөрвөн жилийн бүрэн эрхийнхээ хугацаанд найман удаагийн чуулган хуралдах ёстой байдгаас өнөөдөр (өчигдөр) тав дахь удаагийн чуулган нээлтээ хийлээ. Ингэснээр УИХ-ын бүрэн эрх талдаа орж байна гэсэн үг. Миний хувьд гурван зүйл дээр онцгой анхаарах ёстой гэж бодож байгаа. Нэгдүгээрт, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд МАН оролцохдоо ард түмэндээ мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, сонгогдсон. Ялангуяа 2019 он бол мөрийн хөтөлбөрийн голыг нь нугалах үе гэж ойлгож болно. Тиймээс мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг ирэх оны төсөвтэй уялдуулан явуулах ёстой. Улс төржилт багатай, асуудал шийдсэн төсөв батлагдах учиртай юм. Хоёрдугаарт, ард түмэн МАН-д 65 суудал өгсөн. Парламентын дийлэнх олонхыг бүрдүүлж байгаа энэ үедээ олон жил хуримтлагдсан томоохон асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Энэ хүлээлтийг зайлшгүй биелүүлэх нь бидний үүрэг болчихож байгаа юм. Эхний ээлжид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг шийдэх нь зөв. Цаашлаад Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль гэх мэтчилэн олон жил яригдсан тогтолцоотой холбоотой шинэчлэлийг намрын чуулганаар батлах шаардлагатай.

Ирэх хаврын чуулганаас эхлээд сонгуулийн уур амьсгал орчихно. Зарим зүйл нь сонгуулиас болж хязгаарлагдаад эхэлнэ. Тэр утгаараа улстөржилт хол байгаа үед нь томоохон тогтолцооны шинэчлэл хийж болохуйц хуулиудаа зайлшгүй явуулах ёстой. Гуравдугаарт, нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэх, сахилга хариуцлагыг бэхжүүлэх чиглэлээр том хүлээлт бий болсон. Үүнд чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалтуудыг хийх асуудал яригдаж таарна. Энэ утгаараа намрын чуулган ачаалал ихтэй, үр дүнтэй чуулган болох учиртай. Түүнчлэн татварын багц хуулиуд төсвөө дагаад орж ирэх ёстой юм. Мөн Хөдөлмөрийн тухай хууль, Жижиг, дунд үйлдвэрийн тухай хууль гээд хэлэлцэх ёстой хуулийн төслүүд шат дараалан бий.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг яг хэлэлцэх үү. Хэд хэдэн парламент дамжин яригдсан шүү дээ. МАН үнэмлэхүй олонх байхдаа хүч түрэн явуулах гэж байна гэж бусад намуудын зүгээс мэдэгдээд байгаа?

-Үндсэн хуулийг зайлшгүй өөрчлөх нийгмийн захиалга, шаардлага байна. МАН 2016 оны сонгуульд орохдоо Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруул-на гэсэн зорилго дэвшүүлсэн. Тийм ч учраас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч намрын чуулганы нээлт дээр МАН-ын бодлогыг дэмжиж үг хэллээ. Ерөнхийлөгч системийн шинэчлэл хийе, тогтолцоондоо асуудал байгаа юм байна гэсэн. Үүнээс үзэхэд Төрийн тэргүүн хийгээд МАН-ын онош нэг байгаа. Үндсэн хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байж олон зангилааны учиг тайлагдана. Том ахиц дэвшил авч ирнэ. Сүүлийн гурван парламент дамжигдан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал хүчтэй яригдсан. Өнгөрсөн парламент хамгийн олон намын төлөөлөлтэй байлаа. Гурван ч бүлэгтэйгээр парламентын үйл ажиллагаа явагдсан. Тэр үед УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяраар ахлуулсан ажлын хэсэг гарч парламентад суудалтай намууд төлөөллөө багтаасан том ажлын хэсэг гарч ажилласан. Тухайн үеийн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өнөөдрийн МАН эрх барьж байгаа үеийн төслүүд үндсэндээ яг адилхан. Тэр үед олон намын төлөөлөл багтаж ярьсан онош, гарц нэг байгаа. Улс төрийн шалтгаантай, эсхүл хувь хүний жижиг амбицаар шүүмжлээд байгаа болохоос өргөн барьсан төслийг нь үг үсгээр нь харах юм бол шүүмжлэх зүйл байхгүй. Тухайн үед ярьж байсан зүйлсийг өнөөдөр хийе гэж байгаа юм. Нэг нам дийлэнх олонх байхдаа биш, хэн асуудлыг шийдэж чадаж байна вэ гэдэгтээ тулгуурлан шийдэх ёстой. Тиймээс энэ цаг үед шийдэх нь хамгийн зохимжтой байгаа юм байна гэж ойлгож байгаа. Арваннэгдүгээр сарын 15-нд УИХ ирэх оны төсвөө баталж дуусаад салбарын хоёр гурван том хуулиа оруулаад арванхоёрдугаар сараас хоёрдугаар сар хүртэл Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр ажиллах хэрэгтэй. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байгаа үед бусад хуулийг хэлэлцэх боломжгүй болдог. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр сүүлийн хоёр жил нэлээд сайн ажиллалаа шүү дээ. Үндсэн хуулийг хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг эцсийн кнопыг УИХ-ын гишүүд олонхоороо дарах ёстой. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орох ёстой гэж харж байгаа.

-Тэгээд ямар өөрчлөлт орох ёстой гэж?

-Миний хувьд гурван зүйлийг нуруугаа болгож явах ёстой гэсэн байр суурьтай байна. Нэгдүгээрт, төрийн тогтолцоогоо зөв болгох, төрийн тогтолцоо нь өөрөө нийгмийн хөгжлийн харилцаа, эдийн засаг, хүний хөгжлийн харилцаандаа чөдөр болдоггүй, түүнийгээ дэмждэг механизм байх ёстой. Одоо хагас Ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын тогтолцоо нь эдийн засгийнхаа хурдыг гүйцэхгүй манлайлж явах ёстой функц нь чагталж зогсоох, асуудал шийддэггүй байх үүд хаалга болчихоод байна л даа. Тийм учраас асуудал шийддэг, ил тод байдаг иргэдийн оролцоог хангадаг тогтолцоо руу юуны өмнө шилжих хэрэгтэй. Хувь гишүүний хувьд сонгодог парламентын тогтолцоо руу явах ёстой гэж харж байгаа.

Хоёрдугаарт, хариуцлагыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ. Тухайлбал, шүүгч нарыг хэн, хаанаас томилох юм. Яаж хараат бусаар иргэний төлөө ажилладаг хуулийн байгууллагатай болох юм. Мөн төрийн засаг захиргааны байгууллагын хэн нь ямар хариуцлага хүлээх вэ. Сум, баг, аймгийн Засаг дарга гэж хэнийг хэлэх вэ. Хаанаас яаж сонгогддог байх юм гээд маш ойлгомжтой томьёолж өгснөөрөө хариуцлага ойлгомж-той болно. Хүчтэй Ерөнхий сайдын засаглал руугаа шилжсэнээр эргээд хариуцлага нь тодорхой, иргэд эргээд тухайн хүндээ хариуцлагаа тооцож чаддаг тэр тогтолцоо руу явах нь зөв.

Гуравдугаарт, улстөржилт хэрээс хэтэрлээ гэдгийг бүх шатандаа ярьж байна. Ялангуяа анхан, дунд шатандаа хэрээс хэтэрч ангийн хоёр хүүхэд муудалцдаг, ах дүү нар хоорондоо хэрэлддэг. Магадгүй улс төрийн намын үйл ажиллагааг зарим түвшинд хязгаарлах ёстой. Үүнийгээ дагаад улс төрийн нам төлөвших хөрс суурийг бий болгох шаардлагатай. Улс төрийн нам нь манлайлдаг, бодлого тодорхойлдог нийгмийн хүчин. Ардчилсан нийгмийг төлөвшүүлэхэд улс төрийн хүчнүүдийн оролцоог тодорхой болгож өгөх байх. Бүгдээрээ хэлэлцээд шийдье гэвэл гарц гаргалгаа бий.

-Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг сонссон хүмүүс нэг хүний засаглалыг бий болгох гэж байна хэмээн ярьж байна л даа…

-Өнөөдөр гурван сонголтын талаар л ярьж байгаа. Эхнийх нь сонгодог парламентын засаглал. Ерөнхийлөгчөө парламентаасаа сонгодог. Парламентаа дагаад хүчтэй Ерөнхий сайдын засаглал бий болдог. Манай улсын хувьд газар зүй геополитик хийгээд өмнөх түүхээ харахад Монгол Улсад сонгодог парламент зохицох байх. Ялангуяа посткоммунист орнуудаас Ерөнхийлөгчийн засаглал руу шилжсэн байдлыг харахад ардчилал тогтож чадаагүй, нийгэм эдийн засгийн байдал сайн түвшинд хүрч чадаагүй гашуун түүхүүд бий. Бид тэр хүмүүсийн алдааг давтах шаардлагагүй.

Дэлхийн бодлогыг тодорхойлогч хоёр том гүрний дунд байгаа улсын хувьд нэг хүний засаглал буюу Ерөнхийлөгчийн засаглал руу орох нь хэр зохимжтой вэ. Монголчууд хэзээний эрх чөлөөнд дуртай ард түмэн. Энэ байж болох хувилбарын нэг ч сайтар ярилцах нь чухал.

-2019 оны төсвийг хэлэлцэх гэж байна. Төсвийн төсөл хэр эрүүл байна вэ?

-Төсвийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүд нэлээд ярилцаж байна. Энэ удаагийн төсөв хоёр онцлогтой байна гэж харж байгаа. МАН Засгийн эрх барьж байх хугацаандаа төсөв, мөнгөний бодлогоо хэр явуулсан бэ, хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт хэр хийсэн бэ гэдэг дүнгээ тавиулах хугацаа ойртож байна. Тиймээс хүссэн ч, эс хүссэн ч намын мөрийн хөтөлбөртэй энэ төсөв уялдаж гарч таарна. Хоёрдугаарт, 2016 онд Монгол Улсын эдийн засаг сэхээнд байхад нь бид хүлээж авсан. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл өссөн өсөлтийг цаашид яаж хадгалах вэ гэдэг асуулдал бий. Нийгмийн зүгээс эдийн засаг өсч байгаа бол цалингаа нэмээч гэсэн шаардлага гарч ирсэн. Нөгөө талд нь эдийн засгаа аль болох урт хугацаандаа тогтвортой өсөлтөөр хангах зорилт бий. Энэ хоёрын торгон уулзвар дээр төсвөө батлан гаргах зайлшгүй шаардлагатай. Хүмүүсийн хүсэн хүлээж байгаа шиг тийм их хэмжээний мөнгө хуримтлагдаж чадаагүй. Гэхдээ тэр хүмүүсийн шахалтад ороод их хэмжээний мөнгө хаячихвал эргээд эдийн засаг хямрах магадлалтай. Ил тод, үр ашигтай байх, төсвийн зарлагын реформд ахиц гарсан төсөв өргөн баригдлаа гэж бодож байна. Ялангуяа төсвийн сахилга батыг чангатгах, төрийн үргүй зардлыг багасгах, төрийн өмчийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр өрийн дарамтыг бууруулах чиглэлд Засгийн газар идэвхтэй ажилласан. Эхнээсээ үр дүн нь гарч байгаа. Ганц жилийн дотор таван их наяд 700 тэрбум төгрөгийн өрийг дарсан. 2012-2016 оны хооронд тийм их өр тавиагүй сэн бол энэ их мөнгөөр иргэдийн хүсэн хүлээсэн цалин, тэтгэврийг хэд дахин ч нэмэгдүүлэх боломж байсан гэсэн үг. ОУВС-тай тохирсон ойлголцлын хүрээнд ирэх жилээс нийгмийн асуудлыг нэлээд өргөн хүрээнд авч үзнэ. Цалин, тэтгэврийг энэ жилээс нэмж эхэлсэн. Ирэх жилд ч мөн инфляцитай уялдуулаад нэмнэ. Төсвийн өгөөж, үр дүнг зөв тооцмоор байна. Энэ бүгдийгээ авч үзэж байж төсвөө батлах болов уу. 2016 онд бид төсвийн тодотгол хийх гэж байхад Монгол Улсын төсвийн алдагдал 10 гаруй хувьтай байсан. Таван төсөвтэй байсныг нэгтгээд үзэхэд төсвийн алдагдал 20 хувьд хүрч байсан шүү дээ. Өнөөдөр төсвийн алдагдал 5.4 хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар оруулж ирж байгаа. Цаашид бид төсвийг алдагдалгүй батлах тал дээр анхаарч төсвөө явуулж байх хэрэгтэй. Тэгж чадвал хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхдөг байдал арилна. Засгийн газраас оруулж ирсэн төсвийн барометрүүдийг УИХ-ын гишүүд маань өөрчлөхгүй байгаасай гэж хүсч байна. Тэгэхгүй бол гишүүн бүр тойрогтоо ийм юм тавина гээд унадаг. Энэ нь өөрөө төсвөө унагачих вий дээ. Гишүүд тойрогтоо хэтэрхий их хайр зарласнаас болж улс орноо хохироож болохгүй.

-Ноднин төсөв хэлэлцэж байхдаа ам.долларын ханшийг 2500 төгрөгөөр тооцсон. Өнөөдөр 2560 төгрөг давсан байна. Ханшийн алдагдлыг яаж нөхөх вэ. Мөн бензин шатахууны үнэ өссөн. Цаашид ч өснө гээд байдаг. Их л ярвигтай төсөв юм биш үү?

-Төсвийг бодитой батлах ёстой. Сүүлийн 6-7 жилийн хугацаанд анх удаа төсөвт тодотгол хийлгүй төсвийн жилийг дуусгах гэж байна. Өмнө нь жилдээ хоёр, зарим тохиолдолд дөрвөн удаа төсвийн тодотгол, зохицуулалт хийж ирсэн. Үүнийг дагаад төсвийн сахилга бат сулардаг. Үүнийгээ дагаад дотоодын банкуудад бонд гаргах замаар нөхдөг байсан. Энэ нь эргээд эдийн засгаа хумьдаг. Сүүлдээ арилжааны банкууд нь аж ахуйн нэгжүүдэд зээл гаргахаас илүү бонд дээр ажилладаг болсон. Тиймээс төсвөө бодитой батлах нь маш чухал. Бидний тооцоогүй илүүдэл гарсан. Төсөв давж биелж байгаа. Давсан орлогоо дараа жил нь зарцуулаад явдаг соёлд суралцах зайлшгүй шаардлага байна. Тэгэхгүйгээр төсвөө хуваарилчихдаг, эсхүл төсөв дутсан нэрээр төсвийн сахилга бат алдсан хүмүүсийг өөгшүүлдэг байдлаа болих хэрэгтэй. Төсвөө бид мөнгөний бодлоготойгоо хэр уялдуулах юм. Валютын ханш, гол нэрийн бүтээгдэхүүний үнийн индекстэй уялдуулахад хамгийн их анхаарах ёстой. Өнөөдөр ам.долларын ханшийн асуудал хамгийн их санаа зовоож байна. Дэлхийн томоохон гүрнүүдийн хооронд худалдааны дайн эхэлсэн. Үүнээс болж долларын юаньтай, долларын евротой, долларын иентэй харьцаж байгаа харьцаанд доллар үргэлж чангарч байгаа. Энэ нөлөөлөл манайд орж ирж байгаа юм. Харин бид үүнийг дотооддоо хэрхэн шингээх вэ гэдгээ төсвөө ярихдаа тойрч ярилцаж, төсвөө мөнгөний бодлоготойгоо уялдуулах зайлшгүй шаардлага байна.

“Найман шарга” валютын захынхан өчигдөр нэг ам.долларыг 2540 төгрөгөөр авч 2544 төгрөгөөр зарлаа. Ногоон валют 2500 давсан түүх Төв банкны энэ удирдлагын үед хоёр дахиа давтагдаж буй нь энэ. Эхний цойлолт 2016 оны аравдугаар сард болсон юм. МАН засгийн эрхэнд гараад гуравхан сарын дотор ам.долларыг хөөргөсөн түүх нууцсаад байх юмгүй. Сангийн сайд, төв банкны ерөнхийлөгч хоёрын “Монголын эдийн засаг уналаа, валютын нөөцгүй болчихож” гэсэн утгатай шил дараалсан мэдэгдлүүд долларын ханшийг галзууруулж байв. Тухайн үед эдийн засаг үнэхээр тийм хэцүү байсан уу гэдэг асуултад хариу хайя. 2016 оны зуны статистикийг сөхөхөд инфляци 1-2 хувь, ам.долларын ханш 2000 орчим төгрөг, валютын нөөц 1.3 тэрбум ам.доллар, урсгал тэнцлийн алдагдал 600 орчим сая ам.доллар, төлбөрийн нийт тэнцэл алдагдалгүй гэсэн үзүүлэлтүүд ирийж байна. Өөлье гэвэл төсвийн алдагдал дээр л асуултын тэмдэг байж.

Эдийн засагчдын хэлдгээр бүх үзүүлэлт хөрсөндөө буучихсан гэж харахаар зураг л даа. Ямар нэг эрсдэл үүсчих вий гэсэн санаа зовох шалтгаангүй, гадаад орчин бага зэрэг сэргэж, мөнгө ороод ирэхэд л бүх зүйл дээшлэхээр үзүүлэлтүүдтэй орчинд улс төрийн сөрөг мэдэгдлүүд хийсээр суугаад ганцхан улирлын дотор долларын ханшийг 2500 гаргаж, зээлжих зэрэглэлээ хоёроор буулгаж, сэргэх байсан хөрөнгө оруулалт, зээлийн гарцыг хумьчихсан алдаатай бодлогын уршиг өнөөдөр долларын галзуурал, шатахууны үнийн өсөлтөөр илэрч байна. Тухайн үед төв банк зах зээл рүү 300-400 сая ам.доллар зарж үрж байж ам.долларын ханшийг хазаарласан удаатай. Үүний дараахан аврал эрж, Олон улсын валютын сантай хэлэлцээрт орж байв. Валютын сангийнхантай хэлэлцээр хийсэн тэр өдрүүдэд бизнесийнхэн “Валютын сангийн хөтөлбөрт орох нь тодорхой болчихлоо. Тэгэхээр богино хугацаанд эдийн засаг сэргэнэ гэж найдалтгүй. Сантай хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр банкуудад шалгалт хийх нь ойлгомжтой, шалгахаар зээл гарахгүй. Бизнесийн төслөө хойшлуулъя. Доллар аваад сууя” гэсэн бодолтойгоор нам жим амьдарцгаах болсон нь бодитой үнэн. Яг тэр үед Монголбанк мөнгөний бодлогын хүүг 4.5 хувиар огцом чангалах шийдвэр гаргаж нэгэнт эрчээ алдчихсан эдийн засагт ташуур өгсөн нь мөн л болсон үйл явдал. Золоор нүүрсний үнэ өсөөгүй бол өнөөдөр байдал ямар байхыг төсөөлөхөд хэцүү.

Өдгөө төв банк гурван тэрбум ам.долларын нөөцтэй. Нүүрснээс 2.2 тэрбум, зэсээс 1.8 тэрбумыг олчихсон. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт нэг тэрбум 500 саяар хэмжигдэж буй. Ингээд харахаар зургаан тэрбум ам.долларын орох урсгал аль хэдийнэ нээгдээд байна. Зээл энэ тэр гээд бусад урсгалыг нь алгасаад сая онцолсон гурав дээрээ фокуслахад л ноён ногооны ханшийг хазаарлах боломж байх шиг. Гэвч гурван тэрбумын нөөцтэй төв банк хөшүүн загнасаар өнөөдөртэй золголоо. Уг нь том нөөцтэй төв банк валютын дуудлага худалдаанд өнжилгүй оролцож, банкуудын санал болгосон долларын хүсэлтийг хангаад явбал ханш ингэтлээ цойлохгүй. Нөөцөөсөө мөнгө гаргах дургүй суугаа хойрго хандлага нь Засгийн газрын өртэй холбоотой гэх таамаг дуулдаж байна. Яг үнэндээ нөөцөөс засгийн өрийг төлөх нь арга мухардсан сонголт. Засагт олсон орлогоороо өрөө төлөх гарц бий. Орлого хэцүүхэн байвал өр тавиад өрөө дарах хувилбар бас байгаа.

Монголбанк сүүлийн үед валютын дуудлага худалдаанаас бултах маягтай аж төрж байна. Заримдаа өнжиж, гэнэт сандрахаараа ээлжит бус худалдаа хийж, эсвэл ирсэн захиалгын дөрөвний нэгийг нь л өгч урьдчилж таах аргагүй үйлдэл, алхам хийх болсон. Арилжааны банкуудын хүссэн долларын дөрөвний нэгийг өгөөд байхаар ногоон валютын эрэлт үүсч, ханш 2500 давахаас аргагүй.

Доллартаа харам төв банкны хандлагын цаана Арбитрийн эргэн төлөлт гэсэн дарамт ч байж мэднэ. Наад зах нь ЖАСТ-ын 100 сая ам.долларын өр байна. Засгийн газар “Эрдэнэт мөнгө багатай байна. Нөөцөөсөө төл” гэхэд л Монголбанкинд үгийг нь дагахаас өөр гарц байхгүй. Арбитрийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй удах тусам хүүгийн алдагдлаас эхлээд олон саад бэрхшээл бий. Саяхнаас “Эрдэнэт үйлдвэр” гадагш нь зарсан бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг авч чадахгүйд хүрээд байна гэсэн мэдээлэл дуулдсан. Экспортолсон зэсийнхээ мөнгийг гадаадаас авч чадахгүйдээ хүрвэл төв банк нөөцөөсөө 100 сая ам.доллар алдахаас аргагүйд хүрнэ. Өмнөх засгийн үед ч Монголбанк нөөцөөсөө “Хан ресурс”-т доллар гаргаж өгсөн удаатай.

Доллар хэрэглэхээс аргагүй дараагийн том хэсэг бол шатахуун импортлогч компаниуд. Импорлогчид жилдээ 1-1.4 тэрбум ам.долларыг хойд хөршөөс шатахуун худалдаж авахад зардаг. Шатахууны үнэ өсдөг гурван шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, оросууд хилийн үнээ нэмбэл импортлогчид үнээ өсгөхөөс аргагүйд хүрдэг. Хоёрдугаарт, доллараар хийдэг наймаа учраас ногоон валютын ханш цойлохоор дагаад шатахууны үнэ өсдөг. Дараагийн том асуудал нь шатахуун импортлогчдын эргэлтийн хөрөнгө. Шатахуун импортолдог арав гаруй компани доллараар бүтээгдэхүүн авах учраас хаа нэг газраас доллар зээлэхээс аргагүй. Нэг бол гаднаас, эсвэл дотоодын хэдэн банкнаасаа долларын зээл авч Орос руу шилжүүлж таарна. Долларын зээлийг шууд нэг банкнаас авах боломжгүй учраас нэг компани гэхэд л хэд хэдэн банкнаас зээл авч байгаа аж. Өндөр ханштай долларын зээл авч шатахуун импортлохоор бензиний үнэ нэмэгдэхээс аргагүй гэсэн логик бий. Нөгөө талд зээл өгөх учиртай банкуудад нь Төв банк нөөцөөсөө хялайлгахгүй шахам суугаа. Тэгэхээр долларын дутагдалтай банкууд бага хэмжээний зээл өгч таарна, шатахуун импортлогчид авсан цөөхөн мөнгөндөө тааруулж багахан шатахуун оруулж ирэх нь ойлгомжтой. Үсрээд хоёр долоо хоног худалдах хэмжээний шатахуун импортолж эхэлсэн гэх мэдээлэл дуулдаж байна. Хагас сарын дараа дахиад шатахуун худалдаж авахад доллар өсчихвөл өмнөх зарсан үнээ өсгөхөөс аргагүйд хүрнэ. Ингээд харахаар шатахууны үнэ савлагаатай байх орчин нэгэнт бүрдчихэж. Шатахууны үнэ өсч буй өөр нэг том шалтгаан гэвэл дэлхийн зах зээл дэх нефтийн үнийн өсөлт. Сүүлийн мэдээгээр нэг баррель нефтийн ханш 79 ам.долларт хүрчихлээ. Цаашдаа ч өсөлт зогсохгүй, 100 ам.доллар хүрнэ гэсэн таамаг шинжээчдийн дунд байна. Тэгэхээр шатахууны үнийн өсөлт дөнгөж эхэлж байна гэж харахаас аргагүй нь.

Өмнөх төв банкны ерөнхийлөгчийн үед шатахууны үнэд нөлөөлдөг гурван шалтгааны хоёрыг нь зохицуулсан учраас дөрвөн жилийн турш бензиний үнэ хөдлөөгүй. Эхний зохицуулалт нь валютын форвард хэлцэл. Монголбанк арилжааны банкуудтай валютын форвард хэлцэл хийж байлаа. Ирээдүйд ямар ханшаар төлбөр тооцоо гүйцэтгэхээ өнөөдөр тодорхой болгож гар барихыг форвард хэлцэл гэдэг. Энгийнээр хэлбэл Төв банк арилжааны банкуудтай 1750 гэсэн тоо тохироод, гурван сарын дараа долларын ханш өссөн ч тохирсон үнээрээ өгөлцөж авалцана гэж гар барьж байгаа хэрэг л дээ. Арилжааны банкууд аж ахуйн нэгжүүдтэй бас ийм хэлцэл хийж байв. Дараагийн зохицуулалт нь хөнгөлөлттэй зээл. Төв банк арилжааны банкуудад хөнгөлөлттэй зээл өгч, өнөөдүүл нь авсан хөнгөлөлттэй зээлээ шатахуун импортлогчдод өгч байсан юм. Банк багахан ашиг нэмээд зээл өгөхөд л импортлогчид долоо, наймхан хувийн хүүтэй зээл авч байлаа. Дажгүй нөхцөлтэй зээл авсан компаниуд шатахуунаа их хэмжээгээр татаж таарна. Тухайн үед шатахууны нөөц дээд талдаа 85 өдөр, бараг гурван сараар хэмжигдэж байсан нь цаанаа ийм учиртай. Тэр үед Засгийн газар Монголбанкнаас өгсөн чигийн дагуу шатахуунаас авах онцгой албан татвараа сэргээж гурван жилийн дотор 800 тэрбум төгрөгийн татвар төсөвт төвлөрч байв. Шатахууны үнээ ч бариад, татварын орлогоо ч өсгөснийг өнгөрсөн жилүүдийн статистикаас харж болно.

Харин Н.Баяртсайханыг төв банкийг толгойлж эхэлснээс хойш валютын ханшийн эрсдэлийг компаниуд 100 хувь өөрсдөө хариуцаж эхэлсэн юм. Засгийн газар Аи- 92-ийн татварыг тэглэснээс өөр шатахууны үнэ рүү чиглэсэн ямар ч арга хэмжээ өнгөрсөн хугацаанд авсангүй. Сүүлийн үед Аи95, дизелийн түлшийн татварыг тэглэх саналаа Валютын санд хэлж зөвшөөрлийг нь хүлээж суугаа. Валютын сангийн хариуг хүлээх зуур шатахууны ханш 30 хувиар өсөөд байна. Үнэ зохицуулах бүх арга хэрэгслээсээ татгалзсан учраас ингэж өсөхөөс өөр замгүй л дээ.

Тэгэхээр банкуудад данстай цөөн хэдэн долларын багагүй хэсэг нь шатахуун импортлогчдод зээл хэлбэрээр хүрч байна. Манай улсад шатахуунаас гадна доллараар худалдаж авдаг өчнөөн бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бий. Наад зах нь л приус, ланд крузерийн импорт гээд харахад том мөнгөн дүн дуулддаг. Хүнс, ахуйн барааны импортод чамлахааргүй доллар урсдаг. Товчхондоо эдийн засаг доллараар цангаж эхэллээ. Одоо засагт шатахууны үнийн өсөлтөөс бултах ганцхан гарц байна. Валютын сангаас гуйж байгаад 95, дизелийн онцгой татварыг тэглэх. Валютын сан зөвшөөрч шийдвэр гарлаа гэхэд шатахууны үнэ өнөөдрийн ханшаараа нэг хоёр сарын хугацаанд л зарагдана гэсэн ойрын үр дүн бий.

Эцэст нь дүгнээд хэлэхэд долларын ханш суларсны цаад шалтгаан бодлогын маш том алдаанаас үүдэлтэй. Зүгээр нэг төлбөрийн тэнцлийн алдагдал яриад шийдэгдэхгүй. Дэлхийн худалдааны дайн гэх мэт гадаад шалтгаан тоочоод ч мултрах аргагүй асуудал. Импортлогч компаниудыг, арилжааны банкуудыг буруутгаад шийдэгдэх асуудал бүр биш.

Манай сонин долларын ханшийн өсөлтийн шалтгааныг хөндсөн өмнөх нийтлэлдээ Монголбанк хэзээд тэсрэхэд бэлэн дарьтай торхон дээр сууж байгаа тухай онцолсон. Дэлбэрэхдээ эдийн засагт аюул тарьж мэдэх дарьтай торх нь дөрвөн их наядаар хэмжигдсэн илүүдсэн төгрөг. Одоогийн Сангийн сайд Засгийн газрын үнэт цааснаас татгалзсан өдрөөс хойш хуримтлагдаад өдийг хүрсэн мөнгө л дөө. Төв банкны үнэт цаас гэсэн малгайтай энэ мөнгийг зээл болгох хэрэгцээ эдийн засагт байсан уу гэвэл байсан. Орон сууцны, үйлдвэрлэлийн гэж ирээд яривал зээл мөнгөний өчнөөн хэрэгцээ бий. Харамсалтай нь төв банк бодлогын чигийн ийм зээлүүдийг дэмжихгүй гэж мэдэгдсэн, өнөө ч тэр байр сууринаасаа ухраагүй гэж толгой сэгсэрч суугаа. Илүүдэл төгрөгийн ихэнх нь Монголбанкинд долоо хоногийн хугацаатай байршдаг. Хэзээ ч сулраад долларт хувирч мэдэх мөнгө гэсэн үг. Хэрвээ энэ хэмжээний мөнгө доллар болвол өнөөдөр 2500 давсан долларын ханш 2600, 2700 гэж цойлоод давхичих эрсдэлтэй. Тэгэхээр ядаж л хавар хүртэл, зээлийн урсгал сэргэтэл илүүдэл төгрөгийг барих бодлого хэрэгжүүлэх шаардлага төв банкны өмнө байна.

Долларын ханш өсч эхэлснээс хойш нийтэд хандаж мэдэгдэл хийгээгүй, энэ сарын 20-нд зарласан хэвлэлийн хурал дээрээ ч үзэгдээгүй Төв банкны ерөнхийлөгч аргагүйн эрхэнд мөнгөний бодлогын төслөө өргөн барихдаа л олны өмнө гарч хэдэн үг унагалаа. Монголбанкын ерөнхийлөгч уг нь яг өдийд Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатартай уулзаад “Засгийн газрын үнэт цаас гарга. Чадахгүй бол бид гаргая. Гэхдээ дор хаяж жил хагас, болж өгвөл 18 сарын хугацаатай, 12 хувийн хүүтэйгээрээ гаргана. Тэгж байж илүүдсэн дөрвөн их наяд төгрөгөө хавар хүртэл түгжинэ” гэж зоригтой дуугармаар байгаа юм. Төдийгөөс өдий хүртэл хэлсээр ирсэн “Ингэх нь Монголбанкинд ашиггүй” гэсэн үг нь лав л өнөөдөр байгаа олохгүй. Иргэдийн халаасан дахь төгрөгийн үнэ цэнэ навс унаж, шатахууны өсөлт, хүнсний үнийн галзуурлаас болж нийт олноороо амьжиргаагаа алдаж, компаниуд алдагдалтай ажиллавал эдийн засаг элгээрээ хэвтэнэ. Ийм эрсдэлээс хамгаалах бодлого явуулсныхаа төлөө алдагдалтай ажиллана гэдэг аль ч улсын төв банкинд байдаг л үзэгдэл.

Монгол Улсын үндэсний урлагийн их театрын ерөнхий захирал, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гончигийн Цоггэрэлтэй уулзаж ярилцлаа.

-Монгол Улсын үндэсний урлагийн их театрын захирлын албыг та нэлээд хэдэн жил хашиж байна. Улсын ардын дуу, бүжгийн чуулга нэрээ солиод удаагүй байгаа уран бүтээлийн энэ том байгууллагыг удирдана гэдэг бахархалтай сайхан байх шүү?

-Манай байгууллага бол Монгол үндэстний урлагийн гал голомт гэж хэлэгддэг. Үндэсний урлагийн их театр нь анх зургаан хөгжимчин, таван дуучин, зургаан бүжигчин, хоёр циркчин, нэг уран уншигчийн бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулагдаж 1950 онд “Ардын дуу танцын улсын ансамбль” нэртэйгээр өнөөгийн тулгын чулуугаа тавьсан байдаг. Далан жил болж байгаа байгууллагын маань үндсэн суурь нь Улсын ардын дуу, бүжгийн чуулга. Манай алдартнууд гэвэл төрийн шагналт, ардын жүжигчин алдарт бүжиг дэглээч Ц.Сэвжид, хөгжмийн зохиолч Чойдог, хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Д.Лувсаншарав, хөгжмийн зохиолч Мэнд-Амар, хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Норовбанзад, ардын жүжигчин Түмэндэмбэрэл, Хоролсүрэн, гавьяат жүжигчин “морины” Нансалмаа, гавьяат жүжигчин Банзрагч, алдарт дуучин Пэлжээгийн Адарсүрэн, бүжигчдээс гэхэд гавьяат жүжигчин Зоригоо, Алтангэрэл нарын олон хүн бий. Манай хөгжмийн их найрлыг Мөрдорж, Чойдог, Лувсаншарав, Мэнд-Амар гуай нарын олон авьяастнууд нуруундаа үүрч ирсэн. Монголын бахархал болсон, улсын тусгаар тогтнолыг тодорхойлдог гол үндсэн жанжин шугамын байгууллагыг зургаа дахь жилдээ удирдаж байгаадаа би туйлын баяртай байдаг.

-Өөрөө ч бас энэ л алдартнуудын нэг болсон доо?

-Би ноднин Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цолоор шагнагдсан. Хамт олон гэдэг үнэхээр хүчтэй. Хамт олонгүйгээр ямар нэгэн ажлын биелэлт, төлөвлөгөө, Монгол Улсыг гадаадад сурталчилж буй үйл ажиллагаа бүхнийг төсөөлөх аргагүй. Монгол Улсын Засгийн газраас 2002 онд Улсын ардын дуу, бүжгийн чуулгыг, “Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн чуулга” болгосон. ҮДБЭЧ-ыг 2016 онд Засгийн газрын 129 дүгээр тогтоолоор Монгол Улсын үндэсний урлагийн их театр болгон өөрчиллөө. Манай театр дуу анги, хөгжим анги, бүжиг анги, тайз гэрлийн ажилтнууд, захиргаа удирдлагын бүрэлдэхүүнтэйгээ 189-214 хүн ажил алба хашиж байна.

-Танай театр Монгол Улсын төрийн хэмжээний бүх үйл ажиллагаанд оролцдог биз?

-Үндэсний урлагийн их театр анх дан концертын бүтээл голлон тавьдаг байсан бол өнгөрөгч зууны наяад оноос Монгол ардын урлагийн өв сангаас төдийгүй өөрийн болон дэлхийн сонгодог нэрт уран бүтээлчдийн шилдэг туурвилыг тайзнаа хөрвүүлэн сэдэвчилсэн, түүхчилсэн бүтээл, ардын бүжгэн жүжиг, дуулалт бүжиг, орчин үеийн модерн бүжгэн жүжиг зэрэг томоохон бүтээл туурвидаг мэргэжлийн урлагийн байгууллага болсон л доо. Ардын урлагийн яндашгүй өв санг хамгаалж өвлүүлэх, орчин цагийн урлагт оруулсан хувь нэмрийг төр засгаас өндрөөр үнэлж “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон”-гоор шагнасан. Манай театраас хөдөлмөрийн баатар гурав, төрийн шагналтан найм, ардын жүжигчин найм, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн зургаа, соёлын гавьяат зүтгэлтэн хоёр, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин дөчин дөрөв төрсөн гээд бод доо. Одоо ажиллаж буй нийт уран бүтээлчдийн тал хувь нь Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнагдсан байна. Тус театрын дэргэд “Монголын уртын дууны холбоо”, “Монгол хөөмэйн холбоо”, “Монголын ястан үндэстний ардын богино дууны холбоо”, “Ардын бүжгийн нийгэмлэг” зэрэг уран бүтээлийн холбоод, төрийн бус байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Төрийн гурван өндөрлөгийн албан ёсны үйл ажиллагаанд оролцохоос гадна гадаадын улс орнуудын ерөнхийлөгч, албан ёсны зочид гийчдэд тоглолтоо толилуулна. Үүнтэй хэн ч маргах аргагүй хүлээн зөвшөөрнө шүү. Уран бүтээлчдээ ч бид өөрсдийнх нь хүч бололцооноос илүү өндөр шаардлага тавьдаг. Монголын ардын урлагийг дэлхийн тавцанд шинэ төвшинд гаргаж тавихаар ажиллаж байна. БСШУС-ын дэд сайд Ганбаяр гадаадын улс орнуудтай харилцаа холбоо тогтооход асар их дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байгаад баяртай байдаг.

-Үндэсний урлагийн их театр гадаад, дотоодын үзэгчдэд жилд багцаагаар хэд орчим тоглолтыг толилуулж байна?

-Манайх жил бүрийн зургадугаар сарын 25-наас есдүгээр сарын 25-ны өдөр хүртэл жуулчдад зориулсан бүтэн тоглолтыг тасралтгүй тоглодог. Зөвхөн манайх бүтэн том танхимд орж тоглоно. Улсын баяр наадмын үеэр төрийн хэмжээний тоглолтод оролцоно. Манай байгууллагын оролцоогүйгээр төрийн концерт хэзээ ч тоглогдохгүй. Гаднын жуулчдын зуны үзвэр үйлчилгээний голыг манайх л нугалж байна.

-Үзвэр үйлчилгээний үнэ тариф одоо хэдий орчим төгрөг болсон бол?

-Намайг энэ байгууллагад ажиллахаар ирж байх үед нэг тоглолтын үнэ зургаа долоон мянган төгрөг байсан. Нэг хоёр ч доллар хүрэхгүй байсан гэсэн үг л дээ. Тэр ханшийг арав, хорин мянган төгрөгт хүргэсэн. Энэ жил үзвэрийн тасалбараа 25 мянган төгрөгт хүргэлээ.

-Ийм олон уран бүтээлч, ажилчидтай танайх шиг том театр Драмын эрдмийн театрын дээвэр доор хоргодож байна гэхээр заримдаа гунигтай санагддаг шүү?

-Үнэн л дээ. Нэг тайвшрах зүйл гэвэл МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт “Монгол Улсын үндэсний урлагийн их театрыг барина” гэсэн байгаа. УИХ-ын гишүүн Ж.Мөнхбат ЗГХЭГ-ын дарга байхдаа 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд энэ тухай албан ёсоор зарлан тунхагласан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Сангийн сайд Хүрэлбаатар нар ч энэ театрын барилга байшингийн асуудлыг шийдвэрлэж байгаа. Ирэх онд театрын барилгын хөрөнгө оруулалт, төлөвлөлтийг хийж, газрын зөвшөөрлийг олгосон. Миний хувьд театраа өөрийн гэсэн байр байшинтай болгохын төлөө зүтгэн ажиллаж байна. Манай театрт байр савны асуудлаас гадна гадна талын автобус, унааны зогсоолын асуудал бас их анхаарал татна шүү.

-Театр барих газрын байрлал их чухал юм байна даа. Хотын төвлөрөл, түгжрэл дунд олигтой газар олдох болов уу даа?

-Жуулчид болоод иргэдийн уран бүтээл үзэж сонирхох орчин яах аргагүй чухал л даа. Би мөрөөдөхдөө манай театр хаа нэг гурван га газарт мод тарьчихсан, ямар ч байсан 500-1000 машин зогсох талбайтай, хүн ирээд тав тухтай суучихдаг тохилог орчинтой байгаасай л гэж боддог. Яг одоо манай энэ Драмын театрын байшингийн ийш чинь жуулчдын том автобус байтугай суудлын тэрэг орж ирээд түгжирчихдэг газар шүү дээ. Жуулчдын компаниуд ч үүнд их дургүйцдэг. Шинээр баригдах театр маань тиймээс их л зөв сайхан газар шаваа тавиасай гэж залбирч байна.

-Тохилог боломжийн газар таныхаар хаа байх шиг байна?

-Улсын драмын эрдмийн театр, Үндэсний урлагийн их театр гэсэн энэ хоёр том байгууллага тайзаа байнга булаацалдаж уран бүтээл хийж байна. Манай хоёр хамт олонд бэлтгэл хийх ч түвэгтэй байдаг. Их зөрчил үүсдэг. Миний бодлоор болдог бол хуучнаар Хүүхдийн парк гэгддэг байсан Үндэсний соёл амралтын хүрээлэнгийн хашаанд л театрын барилгыг бариулчихвал Монголын үндэсний урлагийн ирээдүйд мөн ч том хөрөнгө оруулалт болно доо.