Month: January 2018

“Таван толгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Р.Сэддоржтой ярилцлаа.

---

-“Таван толгой” гэхээр хүмүүс хоёр компанийг нийлүүлээд ойлгох хандлага байдаг. Ер нь Өмнөговьд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх компанийг “Таван толгой”-нх гэдэг хүмүүс ч байна. Та өөрийн удирддаг “Таван толгой” ХК-ийнхаа тухай танилцуулаач?

-“Таван толгой” гэдэг бол манай өмнийн говьд байдаг нүүрсний том орд газрын нэр. Энэ ордын хамгийн анхны эзэд бол манай хамт олон юм. 1966 онд улсын үйлдвэрийн газар болон ажиллаж эхэлсэн бөгөөд өдгөө 52 дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Хүмүүс манай уурхайг ууган Таван толгой, ялангуяа гадаадынхан жижиг Таван толгой ч гэж нэрлэдэг. Манайх орон нутгийн өмчийн оролцоотой хувьцаат компани. Өдгөө таван толгойн орд газар дээр төрийн, орон нутгийн, хувийн гэсэн гурван өөр өмчийн компаниуд олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж байна.

Манай компани 2004 оноос эхлэн Монгол Улсын хувьд анхны нүүрсний экспорт хийж эхэлсэн. Мөн 52 дахь жилдээ говийн аймгуудын эрчим хүчний нүүрсийг хангаж байна. Онцлог гэвэл БИД гурван тийшээ татвар төлдөг өөрөөр хэлбэл Өмнөговь аймгийн төсвийн орлогын 70 хүртэлх хувийг, Цогтцэций сумын төсвийн 90 хүртэлх хувийг, улсын төсөвт татвар төвлөрүүлдэг. Монгол Улсад татвар төлдөг дөчөөд мянган аж ахуйн нэгжүүдээс татвар төлөлтөөрөө эхний зургаадугаарт жагсдаг.

-Өнгөрсөн жилийн хувьд та бүхэн хэр үр өгөөжтэй ажиллав?

-2017 он бол түүхэндээ хамгийн үр өгөөжтэй жил байлаа. Манай “Таван толгой” ХК 4,1 сая тонн нүүрс олборлож гадаад, дотоодын зах зээлд борлууллаа. Ижил төстэй үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд дотроос улсдаа өндөр татвар төлсөн. Төлсөн татварыг авч үзэхэд 170-аад тэрбум төгрөг болж байна. Нэг тонн нүүрснээс улсдаа өгч байгаа татвараараа нүүрсний уурхайнуудаасаа түрүүлсэн амжилт гаргалаа.

-Нэг тонн нүүрсний татвар компаниудад ижил байдаггүй юм уу?

-Компаниасаа шалтгаалаад өөр өөр байгаа. Шинэ он гараад ажил маань урагштай сайхан өрнөж байна. Бид үр ашгийг тооцож ажилладаг. Боломжит бага зардлаар нүүрсээ хэрхэн олборлож, өндөр үнээр яаж борлуулах вэ гэдгийг нарийн судалж, тооцож ажилладаг. Манайх 100 хувь Монгол ажилтнуудтай. Үүний 90 гаруй хувь нь Өмнөговийн иргэд. Гурав дөрвөн үеийн уурхайчид манайд бий. 2011 онд нүүрсний “boom”гэж ярьж байсан тэр үедээ 6,3 сая тонн нүүрс гадаад зах зээлд борлуулж, 200-гаад тэрбум төгрөгийн орлого олж байсан бол өдгөө 430-аад тэрбум төгрөгийн орлоготой ажилласан байна. Энэ бол манай хамт олны, компанийн удирдлагуудын, уурхайчдын маань ажлын үр дүнгийн илэрхийлэл. Нүүрсний бусад уурхайнууд дундаа хамгийн үр ашигтай ажиллаж байгаа компанийн нэг юм.

-Нүүрс одоо ямар үнэтэй байгаа вэ. Манайхан зах зээлийн үнээр нь борлуулж чаддаг уу?

-Монголчууддаа буюу дотоод зах зээлд бид нэг тонныг нь 15000 (НӨАТ-гүй) төгрөгөөр борлуулдаг. Хамгийн хямд нүүрс гэж хэлж болно. Айл өрх, албан байгууллагад нүүрс борлуулдаг (ордын хэмжээнд) ганц уурхай нь манайх. Говийн гурван аймгийн төвийн, сумдуудын эрчим хүч, хилийн отрядуудыг нүүрсээр хангаж байна. Мөн Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр, бусад аймагт байрлах төмөр хайлуулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бүхий л газруудыг манайх нүүрсээр хангадаг. Харин гадаад зах зээлд 80 ам.доллараар борлуулж байна.

-Энэ жил нүүрсний үнэ ямар байх бол. Одоогийнхоос өсөх эсвэл буурах болов уу?

-Эхний улирлын байдлаар нүүрсний үнэ боломжийн байна. Цаашид тогтвортой байх төлөв харагдаж байгаа. Гэхдээ үнийн хувьд гадаад хүчин зүйлээс хамаардаг учраас шууд тооцоолох боломж бага.

-Цаашид нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлэхэд юу хэрэгтэй вэ?

-Нүүрсний экспортыг нэмэхийн тулд юуны өмнө нутаг оронтойгоо маш сайн харилцаж ойлголцох хэрэгтэй. Нэг тонн нүүрсийг олборлож борлуулахад хөрс хуулалтаас асар их тоос шороо үүсч байдаг. Энэ нь орон нутгийн иргэдийн амьдрах нөхцөлийг муутгаж байгаа. Тиймээс төмөр зам тавьж, авто замаа сайжруулах ёстой. Юуны түрүүнд хос зам яаралтай барих шаардлагатай.Одоо байгаа Гашуун сухайтын авто замыг хоосон машин явдаг зам болгоод түүнтэй паралель Гашуун сухайтаас эхлэлтэй хүнд даацын зам барих шаардлага байгаа. Мөн хилийн гарцыг ч нэмэх шаардлагатай.

-Өнгөрөгч саруудын хувьд экспорт буурч байгаа мэдээлэл бий. Юунаас үүдэлтэй вэ?

-Хоёр улсын бодлого байдаг байх. Манай компанийн хувьд нөлөөлсөн зүйл бага байна.Сүүлийн хоёр жилд хамгийн их хамтарч ажиллах санал ирсэн жилүүд байлаа. 2016 оны эхний хагасаас хойш Хятадын зах зээл сэргэсэн. Өмнөд хөрш бол дэлхийн хамгийн том хэрэглэгч учраас тэдний гангийн үйлдвэрлэл өргөжиж, эдийн засаг нь тэлэх тусам хэрэглээ нь нэмэгддэг.

-Төмөр зам, автозам яаралтай барих тухай та сая ярилаа. Эрчим хүчний хангамж хүрэлцээтэй байдаг уу. Эрчим хүчээ хаанаас авдаг вэ?

-Бид татварт маш их мөнгө төлдөг. Бүс нутагт зам тавих, дэд бүтцийг хөгжүүлэх тал дээр төрийн бодлого дутагдалтай байгаа. Юуны өмнө хил рүү явах хос автозам маш хэрэгтэй байгаа. Хос зам байхгүйгээс осол гарч эрдэнэт хүний амь эрсдэх тохиолдол их гарах боллоо. Нарийхан ганц замаар том даацын машинууд зөрж өнгөрнө гэдэг маш хэцүү. Хос замыг төмөр замтай ялгаагүй ач холбогдол өгч барих нь чухал.

Таван толгойн орд газар бол эрчим хүчний нүүрсний асар их нөөцтэй. Энд хямд өртгөөр цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжтой. “Таван толгой” цахилгаан станцыг яагаад баригддаггүй юм бол гэж бид хүлээдэг. “Оюу толгой” Хятадаас маш өндөр үнээр цахилгаан худалдаж авдаг гэж ярьдаг. Гашуун сухайт, Шивээ хүрэнгийн боомт ч гэсэн эрчим хүчний хувьд Хятадаас хамааралтай. Ийм учраас Таван толгойн цахилгаан станцыг яаралтай барих шаардлагатай байна. Оюу толгойн Хятадаас эрчим хүч худалдаж авдаг тэр мөнгөөр цахилгаан станцаа барих юм бол энэ бүх бүс нутгаа эрчим хүчээр хангана. Гадаадаас тог авахгүй. Ингэснээр Монгол Улсын эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангах боломжтой. Манай гурван уурхайн хувьд эрчим хүчний нүүрсний нөөц хангалттай байна шүү дээ. Хамгийн хямдаар авч, маш хямд цахилгаан үйлдвэрлэх боломж байгаа. Аймгийн үе үеийн бодлого бол цахилгаан станц баригдаасай гэдэг дээр төвлөрч байдаг.

-Уул уурхайтай газар байгаль, экологийн асуудал байнга хөндөгддөг. Өмнөговийн байгаль экологи ямар байгаа вэ. Ямар асуудал анхаарал татаж байгаа вэ?

-Байгаль экологи хэцүү байгаа. Уул уурхай байгаль орчин хоёр бол урвуу хамааралтай. Нэг нь өсөхөөр нөгөө нь доошоо урууддаг. Зам барьж тоосжилт багасгах, ард иргэдийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалах нь хамгийн чухал асуудал болоод байгаа. Цогтцэций сумын иргэд л гэхэд тоосон дотор амьдардаг. Үүн дээр төрийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Манай компани тоосжилтын эсрэг, иргэдийн эрүүл амьдралын төлөө анхаарал хандуулж ажиллаж байгаа. Хөрш компаниуд маань ч бас анхаараасай гэж хүсч байна. Иргэд бүр аргаа бараад сумыг нүүлгэж өгч болдоггүй юм уу гэсэн байдалтайгаар харж хүлээж сууна.

Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт 10 гаруй уурхай ажилладаг. Экологийн хувьд хамгийн хүндрэлтэй нь усны асуудал. Нүүрс угаах ус компаниудад хэрэгтэй байгаа ч говийн ус хүрэлцдэггүй. Одоогоор “Энержи Ресурс” ХХК нүүрсээ угааж байгаа. “Оюу толгой” компани гүний усаар зэс угааж байна. Бусад уурхайнуудад усны боломж байхгүйгээс нүүрс угаадаггүй. Хүн мал нь усаар гачигдаж байхад гүний усыг үйлдвэрлэлийн хэмжээнд маш ихээр нь хэрэглэнэ гэдэг ойлголт нутгийн иргэд, манайд компанийн удирдлагууд болох хувьцаа эзэмшигчид, үе үеийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүдийн хувьд байдаггүй байсан.

-Говийн ус багассан гэдэг нь үнэн үү?

-Хэдэн хувь нь дэлхийн дулаарал, хэдэн хувь нь уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болдог юм тэрийг хэлж мэдэхгүй юм. Гэсэн хэдий ч мэдэгдэм усгүй болж байна. Жишээ нь, манай компанийн ундны усны хэрэглээний гурван худаг гурвуулаа ширгэсэн. 120 метрийн гүний худаг л даа. Тиймээс газрын гадаргын буюу Орхон эсвэл Хэрлэн голын аль нэгийнх нь усыг үерийн түвшинд нь хуримтлуулж байгаад говийн бүс нутагт үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах боломжтой. Гүний усаа ашигласаар байвал говь минь цөлжиж, байгаль нь улам их доройтож магадгүй. Татвар хамгийн их төлж байгаа ч байгал экологи нь дордсон, хүмүүсийнх нь эрүүл мэнд муу аймгаар тодорч мэдэх нь.

-Та аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч. Аймгийн удирдлагуудын зүгээс говь руу ус татах, усны асуудлыг шийдэх тал дээр дээш нь асуудал болгож тавьдаг уу?

-Үеийн үед усны асуудал яригддаг. 2013 онд аймгийн зүгээс гүний усны ашиглалтыг хаах шийдвэр гаргаж үзсэн. “Том төслүүд зогслоо, та нар болиоч ээ” гэсэн шахалтанд орж шийдвэрээ цуцалж байсан. Ер нь “Хэрлэн говь”, “Орхон говь” төслийг яаралтай эхлүүлэх юмсан гэж л аль ч цагт аймгийн удирдлагууд саналаа хүргүүлж, ажилладаг. Үнэндээ усны асуудал хана мөргөөд л зогсчихдог. Говийн иргэдийн усны хомсдолыг шийдвэр гаргагчид ойлгохгүй байна. Өмнөговьд уух усаа яаж олох, усанд хаана орох, хаанаас малаа услах вэ гэдэг асуудал яригдаж байна. Ийм байхад гүний ус ашигласан уул уурхайн баяжуулах үйлдвэрээ өргөжүүлэх боломж байхгүй.

-Орон нутгийн өмчийн оролцоотой болохоор танай компани сум, орон нутагтайгаа хамгийн сайн хамтын ажиллагаатай байдаг гэж сонссон. Аймаг, сумын төсөв бүрдүүлж өгөхөөс гадна томоохон бүтээн байгуулалт хийхээр төлөвлөсөн ажил бий юу?

-Манай компанийн ногдол ашгийн 51 хувь нь Өмнөговь аймгийн төсөвт ордог. Аймгийн бүтээн байгуулалт,хатуу хучилттай автозам гээд бүхий л бүтээн байгуулалт манай компаниас аймаг руу өгсөн ногдол ашгаар хийгдсэн. Өнөөгийн Өмноговь аймгийн өнгө төрх манай компанитай шууд холбоотой. Одоо аймаг өөрийн хөрөнгөөр сумд руугаа автозам тавьж байгаа. Одоогоор 85 км зайтай байдаг Баяндалай сумыг аймгийн төвтэй автозамаар холбоод байгаа. Энэ бүхэн манай компанийн ногдол ашгаас хийгдсэн ажлууд юм. Өмнөговь аймгийн сумдуудын нүүрс түлээнээс эхлээд өвөлжилт, өвс тэжээл гээд бүхий л зүйл манайхаас хамааралтай. Өнөө жилийн хувьд өвөлжилт хүндэрсэн сумдад тусламж үзүүлэх, өвс тэжээлийн хүүгүй зээл олгох, татаж өгөх гэх зэрэг ажлыг хийж эхлээд байна.

-Манайх нүүрсээ байнга түүхийгээр нь гаргаад байх уу. Нүүрс боловсруулалтын тал дээр төлөвлөж байгаа ажил байгаа юу.Нүүрс боловсруулна гэхээр яахыг хэлээд байна вэ?

-Нүүрс баяжуулна гэдэг угаах ажлыг нь хэлээд байгаа. Түрүүн ярьсан, усны хүрэлцээ маш муу учраас нүүрс угаах боломж бага. Тиймээс Монголоосоо гадагшаа урсаад байгаа Хэрлэн голын усны үерийн түвшинг хуримтлуулж байгаад говь руу хоолойгоор татах ажлыг хийх шаардлага байна. Тэр хоолойг дагаад жинхэнэ ногоон хэрэм үүснэ. Говь устай болно. Ийм ажлыг хийхгүй бол нүүрс угаана гэж байхгүй. Өөр нэг баяжуулалт бол кокс химийн үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх ёстой. Манайх Монголдоо хамгийн том кокс, химийн үйлдвэр болох “ИНК” ХХК-ийн кокс химийн үйлдвэртэй хамтран ажиллаж байгаа. Таван толгойн орд газраас хамгийн ойрхон нь Хятадын Хатан гол. Хатан голын сав газарт буюу Монголын хилээс 140 орчим км газарт нүүрс угаах үйлдвэрүүд ихээр байгуулагдсан байна. Биднийг энд голын ус говь руу татаж үйлдвэр байгуулах гэж ядаж байхад өмнөд хилийн цаахна нүүрс угаах үйлдвэрүүд олноор байгуулагдаж байна. Гадагш урсгалтай голын усны үерийг говь руу татаж, угаах үйлдвэрээ дотооддоо байгуулах ажлыг яаралтай шийдэх хэрэгтэй. Энэ талын зохион байгуулалтын бүх ажлыг “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Таван толгой” компанид өгөөд усны хоолой татах, авто зам, төмөр зам, цахилгаан станц барих гэх мэт эрхүүдийг нь өгөх хэрэгтэй гэж боддог. Асар их нүүрсний нөөцтэй Төрийн өмчит “Эрдэнэс таван толгой” ХХК шиг боломжтой компани байхгүй. Ийм компанидаа эрхийг нь өгч, ажил эхлүүлбэл манай эдийн засагт маш үр өгөөжтэй.

-Нүүрсний салбарт төрөөс ямар арга хэмжээ авбал та бүхэнд хамгийн сайн дэмжлэг болж чадах вэ?

-Агаар бохирдуулсны татвар гэж манай компаниас нэг тн нүүрс тутмаас 1000 төгрөг аваад хот руу татчихдаг. Манайх дөрвөн сая тонн нүүрс гаргалаа гэхэд дөрвөн тэрбум төгрөг татварт өгдөг. Тэр мөнгөөр юу хийсэн нь мэдэгддэггүй. Хотод зуух, яндан болоод тардаг юм уу, бүү мэд. Уг нь энд агаар бохирдуулсны татвар гэж авч байгаа болохоор энэ мөнгөний тодорхой хэсгийг уул уурхайн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр агаар нь бохирдож байгаа орон нутагт нь зарцуулбал зохимжтой гэж хэлмээр байна. Хоёрт, уул уурхай хөгжсөн орнуудад орон нутагтаа зам барих, мод тарих, нийтийн эзэмшлийн бүтээн байгуулалт хийвэл улсад татвар төлсөн гэж тооцдог юм байна. Иймэрхүү арга хэмжээг хэрэглэвэл яасан юм бэ. Тэгвэл уул уурхай бужигнаад байгаа орон нутагт зам тавигдаж, барилга байшин босч, соёл иргэншил бий болж нутгийн иргэдийн мөрөөдөл биелэх болно. Орон нутагт зориулж байгаа мөнгийг татвар төлсөн мэт тооцох татварын тогтолцоог хэрэгжүүлбэл орон нутаг хөгжнө. Аль аль талдаа хэрэгтэй. Монголын аймаг бүр алт, зэс, нефтийн баялаг бий. Үүнийг нь түшиглэн орон нутгийн өмчиийн оролцоотой манайх шиг компаниудыг байгуулбал Монгол Улс орон нутгаасаа хөгжих боломжтой гэж би боддог.

-Танайх нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд нэлээн олон ажил хийдэг. Өнөө жил говьд хөв цөөрөм байгуулахаар төлөвлөсөн гэсэн. Энэ талаараа мэдээлэл өгөөч?

-Говьд ирвэс, зээр, аргаль, янгир гэх мэт зэрлэг амьтад усгүйгээс хатаж харангадаж үхэж байна. Манай компани Өмнөговь аймгийн хилийн бүс, Номгон, Баян-Овоо, Цогтцэций суман дахь аргаль янгир, зээр гөрөөсийг хатаж үхэх аюулаас хамгаалахаар ажиллаж байна. Мөн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд Даланзадгадын айл өрхүүдийн нүүрсийг 100 км тээвэрлэж хүргэж өгдөг. Нэг тонныг нь тээврийн зардалтайгаа нийлээд 22 мянган төгрөгөөр өгдөг нь хаана ч байхгүй хямд үнэ. Энэ мэт аймаг орон нутаг, иргэдээ дэмжсэн орон нутгаас худалдан авалт хийхийг эрхэмлэсэн олон ажлыг нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ашиг харалгүй хийдэг.

-Сүүлийн өдрүүдэд шатахуун хомсдож, заримынх нь үнэ өслөө. Танай ажилд хэр нөлөөлж байна вэ?

-Маш их нөлөөлж байна. Шатахууны үнэ нэмэгдсэнээр туслан гүйцэтгэх компаниудад ачаалал маш их ирж байна. Ашиглалтын зардал нэмэгдэж байна л гэсэн үг. Цаашлаад нүүрсний олборлолтын зардалд шууд нөлөөлж байгаа зүйл.

“Петровис” компанийн гүйцэтгэх захирал асан, “Торгоны зам сан”-гийн захирал М.Халиунбаттай ярилцлаа.

---

-“Петровис”, “МТ”, “Тэс Петролиум” зэрэг нефть импортлогчид шатахуун өгөхөө болилоо. Өгч байгаа шатахуун түгээх станцууд картаар олгож байна. Үүний шалтгаан нь юу вэ?

-Шалтгаан нь ойлгомжтой шүү дээ. Ердөө л улс төрчид. Нийгэмд таалагдах гэсэн улс төрчдийн л хийдэг ажил юм. Энэ байдал аль 2008 оноос л эхлэлтэй. Намайг байх үед ч тэр “Шинэ жил болж байна үнээ нэмж болохгүй” гэнэ. Шинэ жил дуусангуут “Цагаан сар болох гэж байна, үнэ нэмж болохгүй” гэдэг. Шатахуун түгээнэ гэдэг худалдааны бизнес. Алдагдалтай ажиллаад байвал мөнгөн хөрөнгө нь багасна. Мөнгөн хөрөнгө багасвал түүхий эдээ бага хэмжээгэээр л худалдаж авна. Татаж авч байгаа хэмжээ нь сар тутам улам багасаад л байдаг. Ингэж явсаар л шатахуун тасалдахад хүргэдэг. Энэ удаад шатахууны үнийг аравдугаар сараас хойш барьсан юм билээ. Түүнээс хойш алдагдалтай ажилласан учир өнөөдөр нийлүүлэлтийн хомсдол үүсч байгаа юм.

-Гэхдээ Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газраас 40-өөд хоногийн нөөцтэй гэж мэдээлсэн. Тийм байтал шатахуун импортлогчид зохиомол хомсдол үүсгээд байна гэх хүмүүс цөөнгүй байна. Үнэхээр хомсдол үүссэн юм уу?

-Би их том түүхийн ард гарсан хүн шүү дээ. Намайг “Петровис” компанийн гүйцэтгэх захирал байхад 17 тэрбум төгрөгийн торгууль ШӨХТГ-аас тавьсан юм. Монгол Улсын түүхэнд хамгийн өндөр дүнгээр торгууль тавьсан. Ерөнхий сайд хүртэл Засгийн газрын тогтоол гаргаж нөхөр М.Халиунбатыг шийтгэхийг Хууль зүйн сайдад даалгаж байлаа. Тухайн үед нөхдүүд яг өнөөдрийнх шиг нөөцтэй хэрнээ үгсэн хуйвалдаж хязгаарлалт хийсэн гэх үндэслэлээр торгууль тавьсан юм. Тэдний хувьд 2011 оны нэгдүгээр сарын нөхцөл байдлыг ярихдаа 2010 оны аравдугаар сарын 31-ний нөөцийг авч ярьсан. Ингэж л шийдвэр гаргаж байлаа. Тэгэхээр хэзээний ямар нөөцийн тоог ашиглаж байна вэ гэдэг нь чухал. Одоо яригдаж байгаа 40 хоногийн нөөц нь хэзээний ч тоо юм. Нөөцийн мэдээллийг Засгийн газрын агентлагууд хэрхэн авдаг вэ гэдэг нь ч сонирхолтой. Миний мэдэхийн компаниуд руу бичиг илгээдэг. Компаниуд хариуд нь үзэмж байдлаар л мэдээллээ явуулдаг. Энэ байдал өөрчлөгдсөн гэж бодохгүй байна.

Мөн “Хилээр орж ирж байхад нь бид бүртгэж байгаа шүү дээ” гэж хэлдэг юм. Яг үнэндээ хилээр орж ирж байгаа бүтээгдэхүүнийг манай Монгол Улс бүрэн бүртгэж чаддаггүй. Тэр дундаа манай баруун хил цоорхой шанага шиг л болсон. Чанаргүй шатахуун орж ирэх нь ч бүр гаарсан. Нөхцөл байдал нь тийм байхад ямар тоо баримт гаргаад байгаа нь ойлгомжгүй.

Нөгөөтэйгүүр шатахуун импортлох тусгай зөвшөөрөл бүхий 90 гаруй компани бий. Эдгээрийн 90 гаруй хувь нь шатахуунаа борлуулахгүй байгаа юм билээ. Тэгэхээр үлдсэн хэдэн компаниуд дээр нь ачаалал үүснэ шүү дээ. Ачаалал их үүсэхээр нөөц нь хурдан шавхагдаж таарна. Нөөцтэй байж зарахгүй байна гэж иргэд бухимдаад байна. Уг нь чадлаараа л зарж байгаа болов уу. Гэсэн ч тэр дороо л дуусчихаад байх шиг байна. Үүнээс үзэхэд нөөц гэх ойлголт харьцангуй ойлголт. Үүнийг зөв тодорхойлох хэрэгтэй.

-Роснефтийг оруулж ирэх хэрэгтэй. Шатахуун импортлогчдыг дахин нэмье гэж яриад байгаа. Энэ хэр үр дүнтэй шийдэл юм бэ?

-Роснефть Монголын зах зээлийг судалж үзсэн шүү дээ. Гэсэн ч станцаа байгуулаагүй л гараад явчихсан. Хүмүүс үүнийг тэр бүр мэддэггүй байх. Хуулиар хориотой ч ямар нэгэн цоорхой байгаа учраас л орж ирж сонирхсон байж таараа. Монгол орон даяар 1100, нийслэлд 140-өөд шатахуун түгээх станц байдаг. Хангалттай шүү дээ. Үүний хаагуур нь яаж багтаж орж ирээд барих юм бэ. Шатахуун импортлогчдод айгаад ч байх юм алга. Гэхдээ жинхэнэ утгаараа монофоль бий болох нь гарцаагүй. Мөн хүмүүс төрийн мэдлийн шатахуун импортлогч компанитай болъё гэж байнга л хэлдэг юм. Алхам алхмаар бүхнийг төрд авснаар нэг л өдөр Венесуэл шиг болно. Идэх хоол битгий хэл ариун цэврийн цаас ч үгүй болсон л гэдэг юм.

Ямартай ч шатахуун импортлогчдыг нэмээд үзэх хэрэгтэй. Ер нь стандартад нийцэж байгаа бол дуртай нь л шатахуун оруулж ирдэг байсан шүү дээ. Харин импортын тусгай зөвшөөрөл гээчийг Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг оруулж ирсэн юмдаг. Намайг энэ салбарт ажиллаж байх үед буюу 2011, 2012 онд хоёр удаагийн хямрал болсон. Хоёулаа улстөрийн шалтгаантай. 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 6-ны өдөр орон нутгийн сонгууль болсон юм. Тиймдээ ч найман сараас эхлэн шатахууны үнийг нэмж болохгүй гэсэн л дээ. Гурван сарын турш үнэ барьсан учир нефть тасархаас өөр аргагүйд хүрсэн. Бүр яг сонгуулийнх нь өдөр 92 бензин тасарчихсан. Эрх баригчид санаатайгаар сонгуульд нөлөөлөх гэж ийм зүйл хийлээ гэж хардсан л даа. Н.Алтанхуяг шатахуун импортлогчдын үйл ажиллагааг зогсооё гэсэн огцом мэдэгдэл ч хийсэн юм. Харин үйл ажиллагааг зогсоох гэтэл тусгай зөвшөөрөл гэх зүйл бидэнд байгаагүй. Тиймдээ ч хураах зүйлтэй болгоё гээд импортын тусгай зөвшөөрлийг бий болгосон. Энэ бол цэвэр улстөрийн шийдэл байсан гэж боддог.

-Импортлогчид ОХУ-аас яг хэдэн төгрөгөөр шатахуунаа худалдаж авдаг юм бэ. Төрөөс татварын хувьд ихээр хөнгөлдөг байх аа?

-Шатахуун импортлогчдын татварыг тэглэсэн гэж ярьдаг. Үгүй шүү дээ. 2008 оны Засгийн газар шатахууны үнийг тогтвортой байлгахын тулд онцгой албан татвар гээчийг бодож олсон. Онцгой албан татвар буураад бизнес эрхлэгчдийн ашгийг нэмээд байгаа зүйл байхгүй. Тэр нь гадаад зах зээл дээр үнэ өсөх, ам.долларын ханш нэмэгдэх үед онцгой албан татвараараа зохицуулалт л хийдэг юм. Харамсалтай нь энэ механизм заримдаа ажилладаггүй. Гадаад зах зээлд нефтийн үнэ, долларын ханш маш их савалсан үед, эсвэл төрөөс шатахууны үнийг барьчихсан тохиолдолд үнийн зөрүү хуримтлагдсаар байгаад том дүнд хүрдэг. Энэ шокыг онцгой албан татварын хэмжээ зохицуулж чаддаггүй. Одоо ч гэсэн яг л ийм зүйл болчихоод байна. Өнөөдрийн байдлаар нэг тонн 92 бензинд гаалийн татвар 81 мянга, онцгой албан татварт 210 мянга, замын татварт 25700 төгрөг тус тус төлж байна. Нэг тонн тутмаас 317 мянган төгрөг татварт төлж байна. Энэ нь 30 гаруй хувь нь гэсэн үг. Дээрээс нь нэг литр тутмаас 148 төгрөг НӨАТ-д төлдөг. Татварыг бол хангалттай авч байгаа. Үүнийг л бууруулах гэлээ гэж шатахуун импортлогчдыг харддаг юм л даа.

-Шатахуун импортлогчид үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд багагүй ашигтай ажилладаг гэдэг. Энэ үнэн үү?

– Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг татаас гэж ойлгодог. Угтаа татаас биш юм аа. 2012 оны аравдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн энэ хөтөлбөрт манай компани анхнаасаа орохгүй гэсэн байр суурьтай байсан. Ганцаараа ч оролгүй үлдсэн. Тухайн үед эдийн засаг огцом шоконд ороод ам.доллар ч олдохоо байсан. Харин хөтөлбөрийн хүрээнд шатахуун импортлогчдод гурван сарын хугацаатай долларын зээл өгсөн юм. Энэ нь шатахуун импортлогчдын бизнест том дэмжлэг болсон нь ойлгомжтой. Аажмаар эдийн шокноос гарахад нь тусалсан. Өрсөлдөөн ширүүн учраас манай компани ч хөтөлбөрт хамрагдах зайлшгүй шаардлагатай болсон. Учир нь бусад импортлогчид долларын зээлийн тусламжтай бизнесээ хэвийн үргэлжлүүлж эхэлсэн юм. Манайх хагас жилийн хугацаанд явж үзсэн ч тун хүнд байдалд орсон. Алдагдал ч талийсан гэхэд болно. Ингээд “Петровис”-ийн 2500 ажилтанг бодохоос өөр аргагүйд хүрсэн л дээ. Бусад компанийн очиж ажиллахгүй байгаа сум орон нутагт ч “Петровис” байж л байдаг. Түүнийхээ төлөө ч дээрх хөтөлбөрт хамрагдахаас өөр аргагүйд хүрсэн. Гэхдээ нэг зүйлийг хариуцлагатай хэлэхэд энэ бол татаас биш. Зүгээр л зээл. Бүх компаниуд ч энэ зээлээ төлсөн.

-Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Шатахууны үнийг барьж чадахгүй” болсон талаар хэлсэн. Энэ нь шатахуун импортлогчдод өдөөлт боллоо гэж иргэд харж байна. Энэ тухайд?

– Тэр өндөр дээрээс нийт ард иргэдийн таалахгүй байгаа зүйлийг хэлнэ гэдэг мундаг л байна шүү дээ. Анх удаа зах зээлийн харилцаанд тууштай байх ёстой талаар хэлсэн Ерөнхий сайд байлаа.

-Нефтийн үйлдвэр барих нь шатахуун импортлогчдод ашиггүй гэлцдэг. Үүнд ямар байр суурьтай ханддаг вэ?

-Харддаг, хийрхдэг хүмүүс л нефтийн үйлдвэр барих нь шатахуун импортлогчдод ашиггүй гэж боддог. Шатахуун импортлогчид түгээдэг, борлуулдаг л суваг. “Номин”, “И март” шиг л дэлгүүр шүү дээ. Шатахуун түгээдэг л дэлгүүр байхгүй юу. Тэдэнд Роснефть эсвэл Монголын нефтийн үйлдвэр байна уу огт хамаагүй. Намайг ажилаа хүлээж авч байхад Монгол Улс зөвхөн Роснефть компаниас шатахуунаа импортолдог байлаа. Тэгэхэд би дэлхийн 16 улсаас нефтийн бүтээгдэхүүн импортолдог болгосон. Тэгэхэд Роснефтийн Монголын зах зээлд эзлэх хувь 40-өөд хувь хүртлээ буурсан байдаг. Үүнээс үзэхэд хэний бүтээгдэхүүн зарах нь тийм ч том асуудал биш гэдгийг харж болно байх. Гол нь бараа бүтээгдэхүүн тогтмол орж ирэн зарагдаж байх нь л чухал. Тэгэхээр үйлдвэр барих нь бидэнд муу зүйл биш ээ. Бидэнд дахиад нэг нийлүүлэгч нэмэгдэж байна л гэсэн үг.

-Одоогийн үүсээд буй шатахууны хомсдол, үнийн өөрчлөлт, оочер дараалал хэдийг хүртэл үргэлжлэх бол?

-Гаднаас нийлүүлж байгаа үнэ, ам.долларын ханш буурсан тохиолдолд л тогтворжино. Мэдээж бүхий л татваруудаа тэглэх байх л даа. Тэглээ ч төдийлөн үр дүн гарахгүй болов уу. Өдий болтол үнээ нэмэгдүүлэхгүй барьчихсан болохоор эцсийн дүндээ эерэг үр дүн муутай л байна байх.

-Ер нь олон улсын жишигт энэ байдлаас хэрхэн гарсан байдаг юм бэ. Гарц, шийдэл нь юу байна?

– Иргэд төр засагт болох, болохгүй шаардлага тавихаа больмоор байна. Зах зээлийн харилцааг нураах шаардлага тавихаа болих нь юу юунаас чухал. Би зах зээлийг нэг зүйл дээр хатуу өмөөрнө. Монгол Улсын эдийн засаг 1990 онд тухайн үеийн ханшаараа долоон зуун сая доллартай тэнцэх хэмжээний байсан. Өнөөдөр муу ч сайн ч 11 тэрбум доллартай тэнцэх хэмжээнд оччихсон байна. Энэ хэн нэгэн улстөрчийн гавьяа биш. Энэ цэвэр чөлөөт зах зээлийн гавьяа. Үүнийг хэн нэгэн хэзээ ч өмчилж чадахгүй. Гэтэл үүнийг бодохгүйгээр бүх зүйлийг төрийн мэдэлд оруулж, хуучин үерүүгээ л очих гээд байна. Үүнийгээ болиогүй цагт дээрх байдал үргэлжилсээр л байх болно.

Миний олж мэдсэн бяцхан туршлагаар шатахууны үнийг тогтвортой байлгах хамгийн сайн арга бол нөөцлөх. Манайхтай адил нефтийн нөөц байхгүй, 100 хувь импортоос хамааралтай Герман, Польш зэрэг улсуудын түүхийг судалсан. Тухайн үеийн Газрын тосны газар, Уул уурхайн яамны хүмүүстэй хамт европын орнуудаар явж туршлагыг судалсан л даа. Ердөөсөө нөөц л чухал юм билээ. Герман улс л гэхэд хоёр жилийн хэрэгцээтэйгээ тэнцэхүйц нөөцтэй. Тэрхүү нөөц нь үнийн савалгаа, нийлүүлэлтийн огцом тасалдал зэрэгт аврал нь болдог. Аажуухнаар үнийг нэмэх боломжийг өгдөг байх нь. Герман улс нөөцийн холбоо гэж байгуулсан. Тэр нь төрөөс огт хамааралгүй. Төрийн зүгээс зөвхөн санхүүгийн баталгаа гаргаж өгдөг. Санхүүгийн баталгааг нөөцийн холбоо ашиглан олон улсаас маш бага хүүтэй зээл авчихдаг. Тэрхүү зээлээрээ хоёр жилийнхээ нөөцийг бий болгодог. Зээлийн хүү, шатахуун хадгалах хөлс, хорогдол зэргийг литр тутамд нэгээс хоёр төгрөг нэмж борлуулан гаргаж авдаг. Нөөц байгаа учир зээлээ төлөхгүй байх боломжтой. Энэ нь аль алиндаа их эвтэйхэн хувилбар.

Уг нь үүнийг аль хэдийнэ бид хэрэгжүүлчихсэн байх ёстой. Гэтэл манайд Засгийн газар солигдлоо л бол дор нь ажиллаж байсан бүх хүн солигддог. Надтай хамт туршлага судалж явсан хүмүүсээс нэг нь ч тухайн салбартаа ажиллахгүй байна. Тэгэхээр төр засаг үүнийг мэдэж байгаа гэж хэлж болохгүй болчихоод байна. Манай шатахуун импортлогчдын хувьд чадлаараа нөөцөлдөг. Гэхдээ их хэмжээгээр нөөцлөнө гэдэг санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй. Хамгийн ихдээ хоёр сарын л нөөцтэй байх шиг байна.

-Үнэ чөлөөлөх нь зөв үү?

-Үнэ чөлөөлнө гэдэг нь төр оролцохоо болихыг л хэлж байгаа юм. Зах зээлийнхээ жамаараа л явна гэсэн үг. Угтаа зах зээлийн жамаараа явсан бол аравдугаар сараас эхлэн бага, багаар өссөөр байгаад өдийд нэмэгдчихсэн л байгаа. Хүмүүс хэлдэг л дээ “Дэлхийн зах зээл дээр нефтийн үнэ буурч байна. Гэтэл манай импортлогчид буулгахгүй л байх юм” гэдэг. Үнэхээр зах зээлийн жамаараа явсан бол бууж л таараа. Гэтэл буух үед нь төрөөс онцгой албан татвартаа авчихсан юм шүү дээ. Төр оролцдоггүй байсан бол, онцгой албан татвар өндөр тавиагүй бол шатахууны үнэ маш бага болох байсан. Бүр мянган төгрөгтэй ч ойртох байсан. Иргэд төрийн оролцоо хэрэггүй юм байна гэдэг энэ бодит үнэнийг л ойлгох хэрэгтэй байна. Бид 1990 онд Үндсэн хуулиараа зах зээлийн харилцаанд шилжинэ гээд зарлачихсан шүү дээ. Зах зээлийн харилцаанд орсон бол үүнийгээ л дагах хэрэгтэй. Тултал нь явж үзэх ёстой.

Евгения Медведева

“Пёнчан 2018” өвлийн олимпийн 23 дугаар их наадам эхлэхэд ердөө хоёр долоо хоногийн л хугацаа үлджээ. Энэ удаагийн олимпийн наадмыг тойроод ОХУ-ын тамирчдын допингийн асуудлаас болж оролцох эрхийг хассан, Умард Солонгосын баг тамирчид оролцохоор болсон зэрэг олон дуулиантай үйл явдлууд болж байгаа.

Гурав жилийн өмнө нийслэлчүүд чөлөөт цагаараа гулгах битүү мөсөн талбайтай болж “HUNNU MALL”-ыг зорих үйлчлүүлэгчдийн тоо эрс олширсон. Үүнийг дагаад ч тэрүү өвлийн олимпийн төрлүүдээс монголчууд уран гулгалтын спортыг илүү сонирхох болсон. Пёнчаны олимпийн уран гулгалтын төрлийн тэмцээн хоёрдугаар сарын 9-23-ны өдрүүдэд Солонгосын “Ганнам Айс Арена”-д үргэлжилнэ. Хоёрдугаар сарын 9-нд багийн төрлийн тэмцээн явагдах бол 12-нд холимог хос, 16-нд эрэгтэйчүүдийн ганцаарчилсан төрлийн тэмцээнээр үргэлжлэх хуваарьтай байна. Хамгийн сонирхолтой буюу эмэгтэйчүүдийн ганцаарчилсан төрлийн тэмцээн 21-ээс 23-ны өдрүүдэд үргэлжилж аваргуудаа шалгаруулах юм.

Энэ удаагийн олимпийн наадмын эмэгтэйчүүдийн уран гулгалтын ганцаарчилсан төрөлд шилдэг 30 тамирчин оролцохоор шалгараад байна. Юуны өмнө одоогоос дөрвөн жилийн өмнө Сочигийн олимпод ямар тамирчид медалийн тавцанд зогсож байсныг эргээд харъя. Эмэгтэйчүүдийн уран гулгалтын төрөлд Оросын Аделина Сотникова нутагтаа түрүүлж байсан бол “мөсний хатан” Солонгосын Ким Юу На хэл ам дагуулж мөнгөн медаль хүртэж, Италийн Коралин Костнер хүрэл медаль авч байв. Аделина Сотникова энэ удаагийн олимпийн эрхээ өвөртөлж чадаагүй бол Ким Юу На 2014 онд 24 настайдаа зодог тайлж буйгаа албан ёсоор зарласан билээ.

Пёнчаны мөсөн талбайгаас шар медаль хүртэх хамгийн өндөр магадлалтай тамирчнаар Олон улсын олимпийн хорооны нэр оролцож буй Оросын холбооны улсын тамирчин, дэлхийн чансааг тэргүүлэгч Евгения Арманова Медведева гэх 19 настай охиныг нэрлэж байна. Тэрээр 2016 болон 2017 оны уран гулгалтын дэлхийн аварга шалгаруурах тэмцээнд түрүүлжээ. Харин саяхан Оросын холбооны улсад зохиогдсон Европын аварга шалгаруулах тэмцээнд нутаг нэгт Алина Загитовад ялагдаж мөнгөн медаль зүүсэн. Иймээс дэлхийн чансааг тэргүүлэгч Медведева Загитовагаас “даагаа нэхэх”-ээр Пёнчаны мөсөн талбайд гарах биз.

Мөн медалийн тавцанд зогсох магадлал өндөртэй тамирчин нь Канадын Кетлин Осмонд. Канад бүсгүй 2014 оны олимпийн наадмын уран гулгалтын багийн төрөлд мөнгөн медаль хүртэж байсан туршлагатай. Харин энэ удаа ганцаарчилсан төрөлд хүч сорихоор болжээ. Түүний оргил амжилт нь 2017 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс 218.13 оноо авч мөнгөн медаль зүүсэн явдал юм.

Канадын өөр нэг тамирчин медалийн тааварт байгаа нь Габриел Делмэн. Сүүлийн үед ур чадвар нь хурдацтай ахиж буй Канад охин өнгөрсөн оны дэлхийн аварга шагаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль зүүж байсан. Мөн 2017 оны хоёрдугаар сард “Ганнам Айс Арена”-д явагдсан дөрвөн тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнд Японы Май Михарад л ялагдаж мөнгөн медаль хүртэж байсан түүхтэй. Тивийн аваргад авсан мөнгөн медалиа олимпийн наадамд алт болгоод зогсож мэдэх л тамирчин даа.

Энэ удаагийн олимпийн наадамд өндөр амжилт үзүүлж багийн дүнгээр зөвхөн тэргүүлэх зорилготой Пёнчанд газардах гүрэн бол Америкийн нэгдсэн улс. Тэд эмэгтэйчүүдийн уран гулгалтын ганцаарчилсан төрөлд Карен Чен, Бреди Тенел нарт итгэл хүлээлгэжээ. Америк иргэншилтэй Хятадад төрсөн Карен Чен 18 настай ч олимпийн наадамд амжилттай оролцох магадлал өндөр гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна.

Ази тивийн төлөөллүүдээс өвлийн олимпийн наадмаас медаль зулгаах магадлал хамгийн өндөртэй нь Японы тамирчин Сатоко Мияахара. Тэрээр 2015 онд дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртэж, 2016 онд Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль зүүж байжээ. Мөн чансаа өндөр шилдэг тамирчид оролцдог Марселийн гранпри тэмцээнээс 2016, 2017 онуудад дараалж мөнгөн медаль хүртжээ. Мияахара дэлхийн чансааны долоодугаарт эрэмбэлэгдэж байна. Харин олимпийн наадмын зохион байгуулагч солонгосчууд Чой Да Бин гэх 19-тэй охинд итгэл хүлээлгэж байна. Чой Да Бин 2017 онд Азийн өвлийн тоглолт Японы Саппарод болоход түрүүлсэн бол Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн Финландад зохиогдоход аравдугаар байр эзэлжээ.

Юзүрү Ханью

Пёнчаны олимпийн эрэгтэйчүүдийн уран гулгалтын төрөлд алтан медаль хүртэх тамирчнаар 2014 оны олимпийн аварга, 2015, 2017 оны дэлхийн аварга Юзүрү Ханью нэрлэгдэж байна. Дөрвөн жилийн өмнө 20 настай хүү Сочигийн олимпод анх удаагаа оролцоод л түрүүлж байсан бол хоёр дахь олимпдоо хэрхэх нь спорт сонирхогчдын анхаарлын төвд байгаа юм.

Юзүрү Ханьюгийн хүчтэй өрсөлдөгч нь Америкийн залуу авьяастан Натан Чен байх болно. Тэрээр өнгөрсөн жил “Ганнам арена”-д болсон дөрвөн тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн, энэ оны Нагоягийн гранпри зэрэг тэмцээнүүдээс алтан медаль хүртээд байгаа юм.

Мөн Пёнчанд алтан медаль хүртэх зорилготой очих өөр нэг тамирчин нь Хятадын Жин Ба Ен байх болно. Өнөө жил 21 настай Хятад залуу 2016 болон 2017 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнүүдээс дараалан хүрэл медаль зүүж байжээ. Түүнийг олимпийн наадмаас медаль хүртэх хамгийн өндөр магадлалтай тамирчнаар Америкийн Ice network.com ” сайт нэрлэсэн байна. Олон улсын олимпийн хорооны нэр дээрээс өрсөлдөх Михайл Коляда Пёнчаны мөсөн талбайд гялалзах оддын нэг нь байх болов уу. Европын аварга шалгаруулах тэмцээний хошой хүрэл медалтай тэрээр дэлхийн чансааны дөрөвдүгээрт бичигдэж байна. Михайл Коляда хамгийн сүүлд энэ оны Хятадын цомын тэмцээнээс алтан медаль хүртжээ.

О.ДАШНЯМ

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

Америкийн эдийн засагч Даниэл Еөргин газрын тосны тухай ном бичиж Пулицэрийн шагнал хүртжээ. Нэр нь “Шагнал” (Prize). Нэгдүгээр дайны үед Английн хөлөг онгоцуудыг нүүрсээр биш нефтиэр цэнэглэе гэдэг санал парламентад тавьж байхдаа Винстон Чөрчил газрын тосыг байгалийн шагнал гэж нэрлэснээс Еөргин номоо ингэж гарчигласан гэнэ. Энэ ном хэвлэгдсэн даруйдаа 14 хэлээр орчуулагдсан. Мөн 6 цагийн урт баримтат цуврал кино бүтээснийг зөвхөн АНУ-д гэхэд зурагтын анхны гаралтыг нь 20 сая хүн үзсэн гэнэ. Орос хэлээр хэвлэгдсэн ном “Добыча” нэртэй. Кино нь Ютюб дээр байна билээ. Номын бүтэн нэр нь “Шагнал: Нефть, мөнгө, эрх мэдлийн төлөөх дэлхийг хамарсан тэмцлийн түүх”. Эндээс нефтиэр дамжуулж юу юуг хөндсөн нь ойлгогдох байх. Бичлэгийн хэлбэр нь маш сонирхол татахуйц. Өөрөөр хэлбэл ямар ч томьёо тэгшитгэл байхгүй гэсэн үг.

Нефтиэр долларын тэрбумтан болсон анхны хүн Жан Пол Гэтти гэж байж. Тэтгэвэрт гарсан хойноо хувийн завиараа Газар дундын тэнгист хөвж явахдаа нэн марзан хийцтэй аварга усан онгоц харжээ. Дөрвөлжин хар авдар шиг юм уу даа. “Ямар тэнэг нь ийм алиа онгоц бүтээдэг байнаа, энүүгээр юу зөөх болж байна?” хэмээн шоолж инээтэл туслах нь “Таны бүх насаараа хийж баяжсан нефтийг ийм онгоцоор тээвэрлэдэг юм” гэсэн гэнэ. Эндээс үзэхүл газрын тосны бизнесийн бүхий л үйл ажиллагаа – хайх, төлөвлөх, олдворлох, боловсруулах, тээвэрлэх, борлуулах, түгээх нь цэвэр оюуны мэнэжмэнт аж.

Нефть нь олдворлолт дээрээ ихэнх ашгаа унагадаг, харин боловсруулалт нь унац муутай үйлдвэрлэл гэнэ. Иймээс боловсруулах үйлвэрийг нэгд – олдворлож буй газрын хажууд, хоёрт – дамжуулах хоолойн дэргэд, гуравт – далайн эрэг дээр байгуулж байж түүхий нефть тээвэрлэх асар өндөр өртөгтэй дарамтаас зайлсхийдэг юм байна. Нефть боловсруулахад бензин, керосин, дизел зэрэг түлшнээс гадна асар их органик бодис ялгардаг тул зэрэгцүүлэн химийн үйлдвэртэй хосолж байж ашигтай гарна. Хадгалах, түгээхийн тулд төмөр зам, танкер хэрэгтэй. Аль алин нь өртөг ихтэй учир энэ дэд бүтэц нь арвин мөнгө хөрөнгө шаарддаг бололтой.

Өнөө үед улс орон байтугай айл гэр бүр өдөр тутамдаа нефть, нефтийн бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг. Долоон тэрбум хүн рүү цаг тутамд энэ бүтээгдэхүүнийг хүргэж өгөх их ажил дэлхий даяар тасралтгүй ундарч буй. Гэтэл цөөн гэж хэлж болох орнууд л өөрийн нефтьтэй учраас борлуулалт түгээлт нь нүсэр том мэнэжмэнт болох нь ойлгомжтой. Дэлхийг бүрхсэн нэгдсэн сүлжээ энэ нүсэр ажиллагааны ихэнхийг нугална. Үүнийг ойлгомжтой тайлбарлахын тулд амраар нь Таван толгойн нүүрс дээр жишээлье. Япон, Солонгос улсууд ТТ нүүрс худалдаж авъя хэмээн таван жилийн турш манай Засгийн газрын үүдэн дээр царай алдан зогсоцгоосон. Тэд ТТ-оос тодорхой квот авах гэсэн болохоос яг Монголд ухаж гаргаж ирсэн ориг мов монгол нүүрсийг хэдэн мянган км-ын алс дахь Токиод аваачих гээгүй юм. Хятадын коксжих нүүрсний гол орд өмнө талын Юнань, Хунань мужид байдаг. Тэндээс усан онгоцоор Тэнжин боомт руу тээвэрлэн коксжуулах үйлдвэрт боловсруулаад дэлхийн хамгийн том металлургийн хот болох Бугат руу богооноор зөөнө. Ерөөсөө үндсэн схем нь ийм гэнээ. Япончуудын санал болохоор Юнаниас ориг хятад коксжих нүүрс Токио руу тээвэрлэнэ, энэ нь далайгаар болохоор тун хямд, хариуд нь Бугаттай маш ойр ориг монгол нүүрсийг худалдаж аваад төмөр замаар урагш нь зөөнө. Ердөө л тооцоо, солилцоо шүү дээ. Энэ нь Япон, Монгол, Хятад гурвууланд нь ашигтай тусах аж. Нефть түгээлтийн сүлжээ үүнтэй төстэй юм байна л даа. Ухаан нь бид далайн чанад дахь алс Вэнэсүэлиэс газрын тос худалдан авч болох ч тэрийгээ сүлжээгээр дамжуулан Шанхайд буулгачихаад, хэдийгээр Хятад нь газрын тос экспортлох хориотой ч мөнөөх вэнэсүэл тосныхоо оронд хажууханд байх Дачингийн үйлдвэрээс солилцооны үндсэн дээр ориг хятад бензин зөөх жишээтэй. Уг шатахуун аль улсаас гаралтайг нь автомашин мэддэггүй, мэдсэн ч тоодоггүй, октан хэмээх өөр хэмжүүрээр шалгуур тавьдаг юм байна л даа. Ингэхээр шатахууны бизнес хийдэг хэдэн арван мянган компаний асар өндөр барилгуудын хонтоорыг нягтлангууд дагнан дүүргэдэг гэнэ. Харьцуулахад манайхны бөөн хэрүүл амтайгаар Ангарскаас зөөдөг бензин бол сүлжээнд багтаагүй ядарсан ганзгын наймаа бололтой. Энэнээс ч болдог уу, Орос-Монголын худалдааны баланс нүд хальтрам, бид 1,5 тэрбум долларын импорт хийгээд ердөө 100 саяын экспорт гаргадаг.

Одоо Еөргиний шагналаас улбаалаад ориг монгол нефтийн талаар хэдэн үг хэлсү. Газрын хөрсөн дээр нэвчиж гарсан нефтийг монголоор барагшун гэдэг юм байна. Нүүдэлчид цайз хэрэм эзлэхдээ сум зэргээ барагшунаар норгоод гал тавин харавдаг байсан тухай түүхэн бичлэгт үлдсэн учир газрын тосыг дайны зориулалтаар ашигласан анхны дайчид нь монголчууд гэж үздэг гэнэ. Гэхдээ ерөөсөө анх ашигласан нь бид биш шүү, эртний Вавиланд барагшуныг ваар сав байшин барилга шавахад хэрэглэдэг байж.

Дайны дөнгөж дараахан Зүүнбаянд зөвлөлтүүд нефтийн орд олоод олзворлох үйлдвэр байгуулсан. Жараад оны үед Тюмэнд асар баялаг орд олж ашиглаж эхлэхтэй зэрэгцэн Зүүнбаянгийн үйлдвэр шатсан ч юм уу, дэлбэрсэн ч юм уу, юутай ч хаагдсан гэх. Ер нь тэндхийн нефть маш өтгөн учир өчүүхэн хувь нь шатахуун болж боловсрогдоно. Хажуудаа химийн үйлдвэргүй учир хаягдаж буй үлдэгдэл нь ил хаячихаар байгаль орчинд тун хортой. Яршиг зүгээр, дэлбэрсэн нь ч болсон юм уу даа.

1988 онд Америкийн алдарт нефтьчин Пэнтилла гэх эрдэмтэн Монголд ирлээ. Тэрээр Аляскийн асар их нөөцийг нээлцсэн нэгэн. Сансрын зургаас харахад Монголын хөрсөн дор 6 тэрбум баррелийн хөндий байна. Ийм хөндий нефть, ус, байгалийн хийн аль нэгийг агуулдаг. Гэхдээ хоосон хөндий ч байж болно гэж монгол дарга нарт учирлажээ. Манайхан шоолоод хөхөрч унав, учир нь зөвлөлтүүд танайд нефть угаасаа байхгүй гээд хэлчихсэн юмсанж. Харин ерэн оноос энэ асуудал руу сүрхий шохоорхон, тэр байтугай нефть олборлогчдын холбоо болох ОПЭК-т элсэх тухай ч яригдсан байх шүү. Юутай ч Монгол орны газар нутгийг нефтийн хайгуул хийхэд зориулж 22 бүс болгон газрын зураг дээр хуваасан юм. Зүүнбаянгийн ордыг голоод хэн ч сонирхсонгүй. Харин Дорнодын Тамсаг дахь 21, 22 дугаар бүс рүү Соко хэмээх АНУ-ын жуниор компани азаа үзэн хөрөнгө оруулсан. Тэд тэндээс ихээхэн хөрөнгө хаяж байж газрын тос олох нь олсон. Яагаав, Ерөнхийлөгч маань дээлээ будаагүй юу.

Хайгуулын талбайн төлбөрийг 2000 онд нэг амиар шууд 20 дахин өсгөснөөс болоод Соко хийсэн судалснаа Дачин компанид зарчихаад бушуухан бултсан. Удвал алуулах юм байна гэдгээ ёрлоо биз дээ, зайлуул. Хүн юм хийгээд эхлэнгүүт булааж авдаг нь моод биш дадал болоод байгаа шүү дээ. Тамсагийн нефтийг олзворлоход өртөг нь өндөр гэх юм билээ. Кувейтийн маш шингэн (энэ нь гарц сайтай гэсэн үг, боловсруулалгүйгээр шууд хэрэглэдэг техник хүртэл гарсан) тос гадаргад ойр учир бараг л худлаа ярьсан хүнд бол хүрздээд гаргаад ирдэг гэнэ. Гэтэл Тамсагийнх болохоор 2-3 мянган метрийн гүнд, тэгээд ч хөрс нь чулуурхаг учраас өртөг өндөртэй нь ийм учиртай гэх. Геологийн хувьд Дачингийн бассейнд багтдаг Тамсаг нь нефть бүхий том тогоогүй, тасархай судлуудаас тос олддог учир хайгуулын болон олзворлосныгоо цуглуулах өртөг нь найгүй гэж судалсан мэргэжилтэн нь ярьсан. Одоо нэг сая орчим тонныг жилд олзворлож байгаа, геологийн нөөц магадгүй 20 – 30 сая тонн байж болох аж. Хамгийн өндөр технологиор нөөцийн дөнгөж 70 хувийг олзворлож болдог гэнэ. Дачингийнхан өөрснөө технологийн шинэчлэл хийж буй учир Тамсагт хоцрогдсон техникээрээ ажилладаг гэсэн гомдол гарч л байсан. Хариуд нь цаадуул нь арвин биш орд дээр үнэтэй шинэ технологи ашиглавал өртөг талийна гэсэн гэх. Тэгээд ч геологийн нөөц рүүгээ бүрнээр орно гэдэг бол алс холын зорилт. Нефтийн чанараас хамаараад шатахуун болгон нэрэх гарц 20-70 хувь байдаг гэнэ. Тамсагийн гарцыг дундачлаад 40 хувь гэж бодохоор тэнд боловсруулах үйлдвэр барина гэвэл 400 мянган тонн ориг монгол бензинтэй болох нь. Энэ нь цаашид өсөн нэмэгдсээр буй манай шаардлагын өнөөгийн төвшний 25 хувийн хэрэгцээг хангахнээ дээ? Өнөөгийн хэрэгцээг хангахуйц түлш үйлдвэрлэе гэж бодоход Тамсаг дахь тооцоолсон геологийн нөөц зургаа долоон жилийн дараа дуусна. Нэгэнт үнэтэй үйлдвэр барьсан тул үйлдвэрлэлийг зогсоохгүйн тул нэмээд муухай дээр улцан гэгчээр гаднаас түүхий нефтийн хараат болно. Муу ёрлоогүй, зүгээр л хэдэн тоо нэмж хасаад үзэхээр ингэж гараад байх юм байна шүү дээ!

Химийн үйлдвэр зэрэгцүүлэхгүй бол хаягдал нь байгальд туйлын хортой. Хаягдлаа алсад химийн үйлдвэр рүү зөөнө гэхээр тэр нь хямдхан учир тээвэрлэлтээс болж алдагдалтай гардаг гэнээ. Хажуудаа химийн үйлдвэргүй бол боловсруулах үйлдвэр гарцаагүй алдагдалтай ажилладаг гэж Еөргин батлаад байгаа юм. Уг нь хаягдал нь дан органик бодис учир хувцас хунар сав суулга гээд бүрэн ашигладаг л юм байна л даа. Даанч муухай үнэтэй. Мэргэжлийн боловсон хүчин нь ч хаана байгаа юм!

Энэтхэгийн Ерөнхий сайд Моди Монголд айлчлаад нэг тэрбум долларын хөнгөлөлттэй зээл амлаад буцсан. Бэлэг биш зээл л дээ. Энэ их мөнгөөр яадаг юм билээ гэж манайд хурдан хурдан солигдох Засгийн газрууд гурван сая иргэдийнхээ хамтаар гурван жил бодоод нефть боловсруулах үйлдвэр сүндэрлүүлэхээр шийдэв бололтой. ТЭЗҮ байхгүй! Нэгэнт мөнгө нь бэлэн байгаа болохоор дэлхийн цөстэй нэртэй дөрөв таван компани гялс чанартай бариад өгье гэж булаацалдаж буй. Мөнгө нь байвал ийм төслийг гутал засварын цех ч сонирхоно. Эгийн голд усан цахилгаан станц барих төслийг Чехийн барилга засварын компани панаалдсаар байгаад авчихсан жишээ саяхных шүү дээ. Уг нь зээлийн тэрбум доллар нь чааваас боловсруулах үйлдвэрт арай хүрэхгүй юм билээ л дээ, гэхдээ яахав арга нь олдох байлгүй. Нэмээд жаахан зээл авчихгүй юу. Сүртэйшдээ!

Монголд алт ухаж нэлээд баяжсан Паушок гэх орос энд хэдэн жил бизнис хийсэн юм. Хэн нь ч хатгасан юм бүү мэд, мань хүн Партизаны сангийн аж ахуй байсны тэнд Гачуурт гэх газар нефть боловсруулах үйлдвэр барихаар шийджээ. Шийдэх юу байхав тоног төхөөрөмж авчирч босгоод эхэлсэн. Өндөр хүчдэл татсан, танкер зоосон. Оросын Ерөнхий сайд Фрадковыг 2006 онд Монголд айлчлахад Паушок өөрөө дуудсан юм байлгүй Газпромнефтийн хэдэн мэргэжилтэн дагалджээ. Даргадаа саймшрах гэсэн юм байлгүй мэргэжилтнүүдийг их бүтээн байгуулалт дээрээ аваачив. Мэргэжилтнүүд мань хүнийг тэнэг юм уу, буянтан юмуу (ядахнаа буян ч биш, бүр хорлон сүйтгэл, яагаад гэвэл бэлэн шатахуун зөөдөг байсан энэ орон нэмээд түүхий нефтийн хараат болно!) хэмээн шоололдож, алгын чинээ цаасан дээр бүдүүн бараг тооцоог нь гарган өөрт нь харуулж шараа болгосон гэх. Паушок бүрмөсөн буцсан, харин хэн дуртай нь түүний үлдээсэн дутуу бүтээн байгуулалтыг энүүхэн Партизаны сангийн аж ахуй ороод харж болно. Манай нэг хүүхэн-гишүүн Төв банкийг шалгачихаад “15 тэрбум доллар салхинд хийсгээд оргүй алга болгочихсон байна” хэмээн тайлагнаад алгаа дэлгээд байсан. Тэрэнтэй харьцуулахад хөөрхий Паушок их мөнгийг салхинд хийсгээгүй ядахнаа хэдэн цаасаар өгчиж болохуйц төмрийн хог үлдээсэн байна шүү дээ.

Уул нь манай Монгол сайн хайвал нефтьтэй юм шиг байгаа юм. Говийн Алтайн өмнө, дөнгөж хилийн зурвасын цаана дажгүй том нефть олзворлох үйлдвэр хятадууд ажиллуулж байгаа. Хилийн зурвасын наад талд арав хорин мазаалай байдаг учир Их говийн дархан газарт харьяалагддаг, гар хүрч болохгүй. Гиннесийн номонд бүртгэгдсэн мазаалайгаа хамгаалах хөдөлгөөн улс даяар пижигнэж байгааг хэн хүнгүй мэдэх байх. Их нууруудын хотгор гээд 1, 2 дугаар бүсд хуваасан арвин газар мөн л дархан цаазтай учир хүрз зээтүүтэй хүн ойртохыг хориглодог. Уул нь капитализм хэдэн улс дамнасан Сэрэнгэтигийн уудам дархан газартай гэж байгаль орчин хамгаалдагаараа гайхуулаад байхаар нь социализм тэрнээс ч томтой гэж харуулах гээд гадны үзэл суртлын тулгалтаар далаад оны үед хөөрхий Монголын баахан элстэй хоосон газрыг дархалчихсан юм билээ л дээ. Хөрсөн дор нь юу байгааг тэр үед мэдэж байсан биш, золигоор гар!

Хятадын хайгуулчид 1 дүгээр бүсэд арвин нефть байгаа гэсэн урьдчилсан геологийн таамаглал дэвшүүлжээ. Тэр нь тээврийн хэрэгслэлээр зөөх бололцоогүй их учир зөвхөн хоолойгоор зөөхүйц том нөөц гээд байгаа. Юутай ч гэсэн өөрснөөр нь хэдэн өрөм ухуулаад үзье, юм яаж мэдэх вэ гээд хариуцсан төрийн байгууллага нь хайгуулын зөвшөөрөл олгочиж. Очоод цооног ухаж эхэлсэн чинь Улаанбаатарынхаар бол есөн давхрын нэг орцны оршин суугчдын тооноос цөөн Зүүнговь, Тэс сумын хэдэн гар бараг зодоод хөөж явуулсан юм уу даа. Цаадуул нь энд зөндөө хөрөнгө үрсэн учир тэрийгээ Олон улсын арбитрын шүүхэд хандаж эргүүлж төлүүлнэ гэж занаад явсан гэх. Төвийн мэдээллийн хэрэгслэлээс олж авсан баримт шүү. Зураг хөрөг нь ч сайтад байсан. Монголын төр дорой шүү дээ, хутга шөвгөөр зэвсэглсэн ганц танхай шаар агсам тавихад л гөл.

Нүүдэлчид бэлчээрийн хүрэлцээнээс болоод биенээсээ алс суудаг. Ганц нэгүүлээ болохоор ойрын хэрэгцээний бүх юм айлд байхгүй бол горьгүй. Тэр байтугай гутлын колотоктой малчин айл ч мэр сэр байсан. Зарах гутал биш өөртөө ганц нэгийг хийхийн тулд шүү дээ. Алх хадаас сураглах гээд хөрш рүүгээ 50 км давхилтай нь биш. Бидний энэ сэтгэлгээ хүн амын 85 хувь нь суурин амьдралтай болсон өнөөгийн нөхцөлд ч тархи толгойд хадаатай хэвээр. Нөгөөтэйгүүр дундад зууны хоцрогдлоос ХХ зуунд морио унаж модоо тохож орж ирсэн болохоор хүний дор орохгүй юмсан гэсэн нэрэлхүү бардам бодол монгол хүн болгонд бий. Ерөөсөө бидний үндсэн философи “хүний дор орохгүй”. Ориг монгол бензин, ориг монгол ган, ориг монгол зурагт, ориг монгол компьютэр, ориг монгол цемент бол бидний бахархал. Ориг монгол автомашин нэг ширхэгийг хийснийг төрийн удирдлага баяр хөөртэй угтан авч төв талбайгаар унаж давхиж билээ. Машин хийж чадаж байна уу, чадаж байна. Монгол ухаан! Уг нь ч муу юм юу байхав дээ. Хавтгайрсан дэлхий дэх хөдөлмөрийн хуваарь уу, үхсэн тэр ямар хамаатай юм! Хүний дор орохгүй ээ, хөө!

2018.1.26