Month: August 2017

МУГЖ, дуучин “Завханы” С.Батсүхтэй уулзаж ийн ярилцлаа.

-Сүүлийн үеийн сонин сайхан юу байна, ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Яагаад ч юм энэ жил ая хийгээд өгөөч гэж надад олон ханийн тухай дуу орж ирлээ. Ая хийгээд өгчихөөр, чи өөрөө дуулаад өгчихөөч гэж гуйх юм. Тэгээд “Хань минь”, “Ихэр заяа” гэх зэрэг ханийн тухай дуунууд төрлөө. Хөгжмийн зохиолч Туяагийн, “Хөсөгтөн” хамтлагийн Ариунболд гэж залуугийн “Ханийн тухай дуу” хүртэл байх жишээний. Данзангийн Нямаагийн шүлэг “Асуугаарай” гээд хайрын тухай дуу гэх зэрэг энэ жил шинэ уран бүтээл нэлээд хийлээ. Ойрын хэдэн жил залуучуудтайгаа ажиллаад, өөрөө шинэ, гоё дуу гаргаагүй байсан юм. Зундаа Завхан, Өмнөговь зэрэг хөдөө орон нутгуудаар их явлаа. Б.Бат-Энэрэл хүүтэйгээ хамтдаа “Өөртэйгөө ярилцахуй” гэж клипийг хийж байгаа, дуугаа сайхан байгальд дүрсжүүлсэн. Одоо монтажийг нь хийгээд гүйцээж байна. Ирэх сарын 10-20-ны үеэр олон нийтэд хүргэхээр төлөвлөж байгаа. Бат-Энэрэлтэйгээ хамтдаа “Цамбагарав”, “Орчлонг хайрлаарай”, “Монголын тэнгэр” зэрэг дуунд ая хийсэн. Энэ жил уран бүтээлийн жил байлаа.

-Б.Бат-Энэрэл хүү одоо хаана байгаа вэ. Эмчилгээ нь юу болсон?

-Эмчилгээний хандивынх нь аян зургадугаар сард албан ёсоор хаагдаж, цугласан бүх мөнгө нь эмээгийнх нь дансанд орсон. Нийтдээ 70-аад сая төгрөг цугласан байна лээ. Монголчууд тав, зургаан сая, Өмнөдмонголчууд 17,18 сая төгрөг өгсөн. Бусад нь хандивын тоглолтоос орсон мөнгө. Харин хүүгийн нүднийх нь шинжилгээний онош Монголд ч, Хятадад ч адилхан гарсан байна. Нүдний уг нь гэмтэлтэй, төрөлхийн байж магадгүй гэсэн байгаа. Тиймээс одоогоор, аппаратанд оруулаад, голын ус харуулдаг зэрэг янз бүрийн эмчилгээний дасгалууд хийж байна. Өөр бусад оронд очиж, үзүүлвэл ийм л онош гарч мэднэ, нэг явахад арав гаруй сая төгрөг орох учраас хий яваад, хандиваар цугласан мөнгө нь дуусчихаж магадгүй гэж бодоод эмээтэй нь зөвлөлдөөд мөнгөөр нь хоёр өрөө байр авахуулчихсан. Уг нь эмээ нь Энэтхэг, Герман зэрэг орон руу явж үзүүлнэ гээд байсан. Байрыг нь Б.Бат-Энэрэлийн сургуулийнх нь хажууд авахуулсан байгаа. Шинэ орон сууц, байрандаа ороход нь хэвлэлийнхнийг дуудна. Жилийн 12 сая төгрөгийн төлбөртэй “Глобал” гэж олон улсын сургуульд 12 дугаар анги төгстөлөө үнэ төлбөргүй сурах урилга олгуулсан. Энэ сургуулийн захирал нь манай “Алдархааны” С.Батсүх гэж надтай адилхан нэртэй эмэгтэй ингэж дэмжсэн юм. Дасгалаа сайн хийж байгаа учраас нүднийх нь хараа нааштай болж байгаа, хэрэв цаашид эмчлүүлнэ гэвэл байраа зараад явчихаж ч болно шүү дээ. Дансанд байвал үрэгдээд дуусах магадлалтай учраас байр авахуулсан юм.

-Б.Бат-Энэрэл ер нь ямар хүүхэд юм бэ. Мэдэх, мэдэхгүй хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Зарим нь жижигхэн хүүхэд байж, том хүн шиг гэж шүүмжилдэг?

-Заримдаа янз янзын юм ярина, заримдаа тэгж ярихгүй. Их өөр хүүхэд. Би ч эхлээд ойлгохгүй байсан сүүлдээ ойлгосон. Өмнөдмонголчууд энэ хүүгээс адис авах гэж ирж байна. Багшлаад сургаад байгаа юм биш, өөрөө л шууд дуулчихдаг, төрмөл авьяастай, ер бусын хүүхэд. За энэ дууг чи өрөвдөж дуулах ёстой, үүнийг санан дурсаж дуулна гэх зэргээр зөвлөдөг. Тэгэхэд л үзэгчдийг бүгдийг нь уйлуулаад, бүгдийг нь инээлгээд л дуулж байна. 19 цагаас тоглоод, 21 цагаас дахин тоглоход хүмүүс дахиад л тоглолтыг нь үзэж байгаа юм. Манай студид орж ирэхээрээ заримдаа хоёрхон дуулаад гарна, заримдаа огт дуулахгүй, тэр хүүхдийн дотор нь өөр хүн байгаа ч юм шиг санагддаг. Эрдэнэт, Дарханд тоглолтоор хамт явсан. Дуулуулах, дуулуулахгүй, хэзээ дуулахыг нь би шийддэг. Харин мөнгөнд нь огт ойртдоггүй, хэдээр дуулахыг нь эмээ нь мэднэ. Түүний ээжийнх нь эгч буюу “эмээ” гэж дууддаг хүн нь өөрийгөө хоёрт тавиад тэр хүүхдийг нэгт тавиад явж байгаа юм. Гадаадад сургууль төгссөн, зэрэг хамгаалсан хоёр ч гадаад хэлтэй нэлээд боловсролтой эмэгтэй юм билээ. Манай томоохон төрийн байгууллага ажилд авна гэдэг ч энэ хүүхдийн төлөө өөрийгөө зольж яваа. Тиймээс цаашид төрийн бус байгууллага байгуулаад өгчихвөл аваад, явчих юм байна гэж бодож байна.

-Б.Бат-Энэрэл хүүгийн дуулж байгаа нь бусдыг хайрлах, байгаль эх орноо хайрлах, уул усаа шүтэх сэдэвтэй байдаг. Энэ нь их учиртай юу?

-Тоглолтыг нь хийгээд, байгаль, уул усны тухай дуулуулаад байгаа нь дутагдлыг нь засаад, өөрийг нь зөөллөөд байгаа юм. Мөн ийм дуу дуулснаараа их ач холбогдолтой. Цэцэрлэгийн хүүхдүүд хүртэл түүний дууг дуурайн дуулж, эх оронч болоход суралцаж байна. Тэр хүүхдийн дотор ширүүн, билиг танхай хүн байгаа ч юм шиг байдаг. Жинхэнэ том ламын шавь болгоод, эсвэл бясалгалын багштай болгох юмсан гэж бодож байгаа. Аравдугаар сараас өмнө тоглолтыг нь хийж өгөөд, орлогоос нь төрийн бус байгууллага байгуулаад, дансанд нь хийлгэчихье гэсэн бодол байна. Зун Завхан руу 15 хоног явахдаа дөрвөн газар дуулаад, орлогоор нь эмээ нь машин авчихсан. Машинтайгаа тэр хоёр хөдөө байгальд очиж, амраад, нүдний дасгалаа хийгээд байгаа. Эмээг нь дэмжмээр юм шиг санагддаг. Гэтэл хүүгийн төрсөн ээж, эгч, ээжийнх нь ээж, ах дүү нар нь гэж олон хүмүүс байдаг гэсэн. Нэг нь ч бидэнд харагддаггүй юм. Хэдхэн сарын дотор орох орон, унах унаагаа хүртэл өөрөө олж байгаа энэ хүү ах дүүгээ өөд нь татах гэж ирсэн ч юм шиг.

-Анх та энэ хүүтэй хэрхэн холбогдож, яаж хүлээж авч байсан бэ. Анхнаасаа л шууд ойлгоод, дэмжсэн үү?

-Баахан ажил ярьсан нэлээд хэдэн хүн манай студид ирж, надтай уулзсан юм. Би ч Америк явах гэж байгаа, хамтарч хандивын тоглолтонд оролцож чадахгүй гэж хэлээд гаргатал нэг эмэгтэй танаас юм асуух гэсэн юм гээд суугаад үлдсэн. Сошиалаар дуулаад байгаа Энэрэл гэж хүүгийн эмээ нь би байгаа юм. Манай хүү таны дууг дуулах дуртай, тантай уулзуулмаар байна гэхээр нь хүүхдээ аваад ир ээ, надтай уулзуулаадах л гэлээ. Дагуулаад ирсэн чинь нэг л сонин яриатай хүүхэд. Эмээ нь үг зааж өгөөд байгаа ч юм уу, яагаад байгаа юм, ямар сонин хүүхэд вэ гэж бодсон. Айхтар, айхтар үг хэлж, ярьж байгаа юм чинь. Хамтдаа уран бүтээлээ хийгээд их ойлгож байгаа. Одоо болохоор зарим үзэгчид намайг үг зааж өгөөд байгаа юм уу гэдэг. Үгүй шүү дээ. Өөрөө тэгж ярьдаг, тийм сонин, сонин үйлдэл хийдэг хүүхэд. Дуугаа өөрийнхөөрөө дуулдаг, тиймдээ ч тоглолт нь гоё болдог, хүмүүс сонсохыг харахыг хүсч маш олноороо тоглолтыг нь үзэж байна. “Өөртэйгөө ярилцахуй” гээд гоё бүтээл гаргаж байгаа бид. Энэ хүүхдийн эхнийх нь дуулсныг авахад л болчихдог. “За чи ингээд дуулчихаарай, ингээтэх” гээд хэлээд, албадаад заахаар нэг л худлаа болчихоод байдаг. Б.Бат-Энэрэлийг Бээжинд онгоцноос буухад нь хүн болгон хараад таньж байна. Өмнөдмонголоос асар их урилга ирж байна. “Одон” телевизийн Отгонсод гэж алдартай сэтгүүлч залуу ирээд, нэвтрүүлэгт оролцуулъя гэж дахин, дахин гуйгаад оруулахаар болсон. Энэ сарын 25-нд эмээтэйгээ явахаар болсон байгаа. Яахав уралдаан биш алдартай нэвтрүүлэг юм байна гээд зөвшөөрсөн. Өмнөд монголоос, Тувагаас, Буриадаас асар олон хүн ярьж байна. Энэ чинь зүгээр нэг дуулаад байдаг хүүхэд биш байхгүй юу. Зрителийг уйлуулж, инээлгэж уярааж байна. Өөрөө дуулаад, өөрөө рекламандаа тоглоод, ийм айхтар байна. Би олон залуучууд, дуучидтай хамтарч ажилласан, олон хүнийг дуулуулсан. Тэгэхэд ингэж тултал нь дуулж чаддаг хүүхэд, залуус монголд байхгүй шүү. За залбирч байгаад сайхан дуулна шүү гэж хэлчихээд, маргааш нь дуулуулахад тултал дуулаал ороод ирдэг. Эмээ нь санал болгодог байх, багшаа би таны ийм дууг дуулъя гэдэг, дуул, дуул гэхээр бүгдийг нь дуулж чадна.

-Балчир хүүхдийг дуулуулж, хөдөлмөрлүүлж, өөрөөр нь мөнгө олох нь харгис. Хүүхэд өөрөө эмчилгээний мөнгөө олох ёсгүй гэх хүн байна лээ. Үүнд та ямар хариулт өгөх вэ?

-Манай монголчууд тэгээд л байдаг юм. Өөрөө дуулаад л, өөрийнхөө төлөө зүтгээд байна. Хамгийн гол нь өөрөө дуундаа их дуртай, дуулж байхдаа аз жаргалтай байна. Ерөөсөө дуундаа түүртэж, цуцдаггүй, их хүч байгаа мэт, тэнгэртэй холбогдсон юм уу ч гэмээр дуулдаг. Дуулж байж эрүүл болох гээд байна шүү дээ. Зарим хүмүүс хандив, тоглолтынх нь мөнгө яасан бэ, хагалгаанд оруулсан уу гээд л асуугаад байгаа юм. Хагалгаанд орох шаардлага гарвал байраа зараад явна биз. Шинжилгээнд нааш, цааш яваад байвал мөнгө нь юу ч болохгүй дуусна. Шилжилтийн насны хүүхэд шиг сэтгэхүйтэй том хүн шиг чадалтай, 20 настай хүн шиг сэтгэдэг хүүхэд шүү дээ. Болохгүй талаас нь яриад яахав. Өөрт нь хэрэгтэй шүү.

-С.Батсүх гавьяат хүүхдээр бизнес хийж байна гэх яриа ч гарсан?

-Бид насаараа дуулаад, өөрсдийн үзэгчтэй болчихсон. Жижигхэн хүүхдээр бизнес хийнэ гэж юу байхав. Нэг ч төгрөг авдаггүй. Харин би өөрөөсөө бүх фонограммыг нь бичүүлээд явж байгаа.

-Танай студиэр сонин сайхан юу байна. Эндээс олон дуучид төрөн гарч байна уу?

-Энэ студиэс сүүлийн үеийн олон сайн дуучин залуус гарсан. Олон залуус СУИС төгсөөд л орж ирээд эндээ бэлтгэлээ хийдэг.Студи бараадаад л яваад байх юм. Ихэнх нь дуучин болж амжихгүй шүү дээ. Жилдээ 100 гаруй залуус дуучин гэх мэргэжил эзэмшиж байна. Одоо толгой нь ажилласан, толгойгоороо дуулсан дуучид гарч ирдэг цаг. Баахан хүүхэд урлагийн сургууль төгсгөөд л байдаг. СУИС уг нь сайн төгсгөдөг. Гэхдээ бүтээлч болох эсэх нь өөрсдөөс нь шалтгаалж байна. Жишээлбэл, энэ жижигхэн хүүхдийн сэтгэл нь үнэн учраас хүнд хүрээд, хүмүүс хүлээж аваад байгаа юм. Болдбаатар, Намсрайноров зэрэг зах зээлд амжилттай явж байгаа хэсэг дуучид байна. Хүн хөөж оруулах шаардлагагүй, үзэгчид нь өөрсдөө ирээд үзчихдэг дуучид л амьдарч байна. Бат-Энэрэл хүү тийм. Энэ хүүг Өмнөдмонголын малчид хүртэл зорьж ирж үзэж байна, тэд ч нэлээд мөнгө өгдөг юм шиг байна лээ. Бат-Энэрэлд өгөх гэсэн юм гээд ярихаар нь эмээд нь өгөөрэй гэдэг. Тэд баримтжуулаад, нээлттэй тэндээ “WE CHAT”-аар тавьдаг гэсэн. Эмчилгээний хандив цуглуулахад Өмнөдмонголд 24 цагийн дотор 17,18 сая төгрөг цугласан шүү дээ. Онош нь гараагүй байхад нь ингэж их хандив цуглуулж болохгүй гээд бид хандивыг нь шууд зогсоосон шүү дээ.

-Ямар онцлогтой, ямар хүүхдүүдийг та дуучин болох нь зөв гэж хэлэх вэ?

-Ер нь дуулаачид сонсголтой, хөгжим тоглодог, авьяастай хүүхдүүдийг шалгаж аваад Хөгжим бүжгийн коллежид сургаад, тэндээс нь СУИС руу аваасай гэж боддог. Зөвхөн гадны уралдаанд оролцох хүүхдүүдэд бакал тавих нь зөв. Бүгдэд нь бакал тавьчихаар, ард түмэн хүрэхгүй шүү дээ. Одоо залуусыг би урлаг хатуу, хэцүү өөр мэргэжилтэй бол гэж хэлдэг. Заримыг нь ч өрөвдөх юм. Хоёр том намыг дагаад л уйлаад гүйгээд байх юм. Энэ муу, энэ сайн гэж сонгуульд, хүмүүсийн сонголтонд нөлөөлж болохгүй. Би сонгуульд явдаггүй, спонсор гэж надад анхнаасаа байгаагүй. Өөрөө өөрийгөө аваад л өдий зэрэгт хүрсэн. Зарим хамтлагууд гурван хүнтэй, гурван өөр намд явж байх юм. Уг нь урлагийн хүмүүс ингэхгүй, арай өөр байх ёстой болов уу гэж боддог. Миний тоглолт зарлагдахаар хүмүүс ирээд л үздэг, ямарч спонсоргүй ингэж билетээрээ амьдардаг. Бүх газар очиж, дуулаад, бүх юмыг дагаж, бүгдэд ил байх нь урлагийн хүн үнэгүйднэ. Дэмий. Би ийм менежменттэй, Бат-Энэрэлийг ч энэ менежментээрээ явуулж байгаа. Эхлээд үзэгчид сонир-хоно, үнэлнэ. Ховор байхгүй бол залхана. Хуриманд ч дуулуулахгүй байгаа.

Нэг өвгөн хөөрхөн хүү гээд тэврээд авсан чинь Б.Бат-Энэрэл “Та удахгүй бурхны оронд явах юм байна. Гэхдээ сайн хүмүүс эрт бурхны оронд очдог. Бурхны орон сайхан шүү дээ” гэж хэлж гонсойлгосон байгаа юм. Тийм л сонин ер бусын хүүхэд. Энэ орчлон ч тамтай юм аа бурхны орондоо очих юмсан гээд заримдаа ганцаараа үглэж байдаг.

-Үзэгчид таныг дуугаа эхлүүлэхэд л бүгдээрээ дагаад дуулдаг. Ингэж хүнд хүрсэн нууц нь юу вэ. Та их хөдөлмөрлөсөн үү?

-Үзэгчид дагаад л дуулцгаадаг. Хүнд ойрхон байдаг юм байлгүй дээ. Би их олон дуу дуулсандаа. Одоо нэг их олон тоглолт хийхгүй. Арай өөр бизнес хийж байгаа. Энэ жаахан хүүхдийг эвтэйхэн чиглүүлээд өгчихье гэсэн хүсэлтэй байна.

-Хэтэрхий багаасаа дуулах муу гэх хүн байх юм. Хүүхэд, хүүхдээсээ шалтгаалах уу?

-Гайгүй л байдаг юм. Хүүхдүүд дуулаад л байна шүү дээ. Б.Бат-Энэрэл ядардаггүй, цаанаасаа тэнгэртэй уяатай юм шиг дуулдаг хүүхэд байхгүй юу. Би ямар ч байсан сургуультай болголоо эхлэлийг нь тавиад л өглөө. Жаахан хүүхэд юм болохоор их хөөрхөн, энерги нь гоё. Хотоос хүмүүс дагаад, тоглолтуудыг нь үзээд явчихдаг юм байна лээ. Оросын зөн билигтэн уулзах гэж ирсэн байсан. Би уулзуулаагүй, хүүхдийн энерги сорчихдог юм гэж дуулсан.

QMC группийн захирал М.Дагватай ярилцлаа.

---

-Хөрөнгө оруулалт харзнасан хүлээзнэсэн байдалтай болчихлоо. Хөрөнгө оруулалт татрахад нөлөөлөхөөр шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Сүүлийн хэдэн жил дотооддоо болон гадаадад хөрөнгө оруулалт татах чиглэлээр зохион байгуулагдсан арга хэмжээнүүдэд цөөнгүй оролцож, хүмүүстэй уулзаж ярилцаж, заримд нь өөрөө олны өмнө ч гарч санаа оноо ярьж явсан байх юм. Одоо ингээд анзаарч байхад бидний сэтгэхүйд нэг асуудал байна. Хөрөнгө оруулагчийг урина, урамшуулна гэж олон жилийн өмнө ярьж байснаа л өнөөдөр ч давтсаар л. Хөрөнгө оруулагч гэдэг жаахан урамшуулчихаар баярлаад хөөрөөд гүйгээд ирдэг гэсэн байдлаар ханддаг, түүнээс цаашхи ажлууд руу ордоггүй нэг тийм “залхуу” сэтгэхүй байна.

Хөрөнгө оруулагч гэдэг бүр багаар бодоход л хөрөнгөтэй болсон компани юм уу бизнесмэн, цаашилвал хөрөнгө оруулалтаар мэргэшсэн банк, сан байна биз дээ. Бизнесийн урт зам туулж байж хөрөнгөтэй болсон байж таараа. Бодол санаагаа удирдаж суртлаа мөнгө удирдах талаар санаад хэрэггүй гэж варрен Баффет гуай хэлсэн байдаг юм билээ. Тэгэхээр хөрөнгө оруулагчийг нэг шөнө бодож олсон схем дээр хөөрөөд ороод ирэх юм шиг санаж, тэр хавийн хэдэн арга хэмжээг нэг авч, нэг больж суугаадаа дүгнэлт хийх ёстой гэж бодож байгаа.

Адаглаад л хөрөнгө оруулагч гэж хэн бэ, сэтгэл нь юунд хөдөлдөг, юунаас болгоомжилдог юм бол гэдгийг судлах, цаашилвал хөрөнгө оруулалтын орчин бүрдүүлэх чиглэлээр юу хийх талаар нэгдсэн байр суурьтай болж авмаар санагдаж байгаа. Ингээд энэ асуудлыг сонирхоод ирэхээр надад ойлгомжтой болж ирж байгаа, хамгийн чухал зүйл нь юм байна гэж анзаарагдаж байгаа зүйл бол дэлхийн бүх улс орон хөрөнгө оруулалт татах чиглэлээр өрсөлдөж байгаа тул хөрөнгө оруулалт татах өрсөлдөөн дэх Монгол улсын давуу талыг бид яаж товойлгож гаргаж ирэх вэ гэдэг л юм билээ.

Гарцаагүй хэлэх ёстой өөр нэг зүйл бол буруу шийдвэр гаргаснаар хөрөнгө оруулалт үргэлээ гэж ярьдаг нь бас бидний нэг алдаа юм байна.Өнгөц харахад үнэхээр төрөл бүрийн буруу шийдвэр гаргаж хөрөнгө оруулах гэж ирсэнийг байтугайг нь үргээж л байна л даа. Гэхдээ энэхүү хэн нэгэн буруу шийдвэр гаргачихлаа, үргээчихлээ, харин би гарч ирээд засчихлаа гэх маягийн хандлага маань асуудал цөөхөн хэдэн хүнээс болоод байгаа мэт ойлголтыг бидэнд төрүүлээд, биднийг гол замаас маань хазайлгаад байна.

-Бодохоор өнцөг байна шүү. Яг энүүхэндээ гэж хэлэхэд бид мундаг мөнгөтэй хүнийг сайхан юм ярьж байгаад уриад авчрах түвшинд л хөрөнгө оруулагчийг хараад байгаа…?

-Ер нь тийм, тэгэж л харагдаад байна. Хөрөнгө оруулалт татахын тулд улс орнуудын хэрэгжүүлдэг арга хэмжээнүүдээс янз бүрээр туршиж үзээд л суугаад байгаа. Гэтэл харамсалтай нь өнөөдрийн цаг үед энэ нь хангалттай биш болсон шиг байна. Хөрөнгө оруулалт татах өрсөлдөөнд оролцох стратегитайгаа холбож, өрсөлдөж буй улсуудын авч байгаа арга хэмжээтэй уялдуулж, нягт, тууштай хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд л урт хугацааны дараах том үр дүнд хүргэнэ. Өнөөдрийн авч байгаа арга хэмжээний үр дүнд хөрөнгө оруулагчид бидэн рүү бөөнөөрөө нүүж ирэхгүй нь тодорхой байгаа тул бид тэдэн рүү нүүж очоод тэднийг таньж мэдээд, дагуулж авчрах чиглэлд ажиллах цаг болж.

-Хөрөнгө оруулагчдыг уншдаг мэдэрдэг хүн манайд байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын онцлогийг мэддэг мэдэрдэг, мундаг хөрөнгө оруулагч найзтай, хөрөнгө оруулагчийн хажууд тухайн хүнээ бүрэн танихаар урт хугацаанд хамт амьдарч, ажилласан монгол хүмүүс эхнээсээ бий болж л байгаа байх. Гэхдээ хувь хүн хийхэд ахадсан ажил юм биш үү. Том институцийн хийх ажил байх. Манай улсын хувьд хөрөнгө оруулалтын агентлаг гээд төрийн институци байгуулж ажиллуулж үзсэн.

-Миний хувьд Хөрөнгө оруулалтын агентлагийн үр дүн гараагүй гэж боддог. Таны хувьд ямар бодолтой байна вэ?

-Сонгуулийн циклээс шалтгаалан тогтвортой ажиллаж чадаагүй, стра-теги судалгааны хүчтэй байгууллагатай уясан тогтолцоо бий болгоогүй гэх мэт шалтгаанууд байсан учраас хангалттай үр дүн гараагүй гэж хардаг. Миний хувьд хөрөнгө оруулагчийг судалж ойлгоод, Монгол руу ороод ирж болохоор хэсгийг нь олж хараад, тэдэн рүү чиглэсэн ажил хийе гэвэл арай өөр институци байх ёстой гэж боддог.

-Хэн нэг хүчтэй хувь хүн биш хувийн институт ажиллавал хөрөнгө оруулалтыг наашлуулж чадна гэж ойлголоо…?

-Өргөн хүрээтэй ажлыг урт хугацаанд тууштай хийж байж хөрөнгө оруулалтыг бага багаар наашлуулах болов уу. Таны хэлснээр Аса аварга шиг хэн нэг хүчтэй,нэр хүндтэй хүн ганц, хоёр хөрөнгө оруулагчийг чирээд ирэх нь ирэх л байх. Гэхдээ нэр хүндтэй хувь хүмүүсээ хөрөнгө оруулалт татах том ажлын нэг хэсэг болгож ашиглахаас биш тэдэндээ бүрэн дулдуйдаж зүтгээд өрсөлдөөнд ялна гэж байхгүй.

-Хөрөнгө оруулагчдын сонирхож байгаа салбар дээр улстөрчид уул уурхай, хөдөө аж ахуй гэж ирээд талцдаг. Таныхаар хөрөнгө оруулалт татах боломжтой салбар юу вэ?

-Хөрөнгө оруулалт татах боломж бүх салбарт бий гэж харах нь зөв санагдаж эхэлж байна. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд хэзээ вэ гэдэгт асуудлын гол нь байгаа юм. Хүн ам ихтэй, дундаж цалин багатай Энэтхэг мэтийн улс шиг хөдөлмөр оролцоо ихтэй үйлдвэрлэлийн салбаруудыг хөгжүүлж, тэдгээрт хөрөнгө оруулалт татна гэж зүтгэхгүй нь мэдээж. Хөрөнгө оруулалт татах өрсөлдөөнд давуу тал үүсгэж болдог түгээмэл 10 гаруй хүчин зүйлээс манайд заяагдмал нь коммодити гэгддэг зүйл, түүн дотроо байгалийн эрдэс баялаг. Гэхдээ уул уурхайг хөрөнгө оруулалт татахад бэлэн салбар гэж хүмүүс ойлгоод байгаа бол наанатай цаанатай асуудлууд бий шүү гэж хэлмээр байна.

-Яагаад? Хөрөнгө оруулалт татах хамгийн бодитой салбар гэж бүгдээрээ харж байгаа биз дээ.

Том хөрөнгө оруулагч авдартай мөнгө ачиж орж ирээд за яг хаана хөрөнгө оруулах вэ алив уурхай байгуулаадахъя гэхэд бид сандрахаар байна шүү. Үгүй ээ энд нэг бололцооны юм байгаа юм, гэхдээ хайх, үзэх, судлах хэрэгтэй байна гээд л дуу нь сулраад явчихна байх даа. Ирээдүйд төсвөөсөө мөнгө өгнө гээд дэд бүтэц дээр хөрөнгө оруулалт татах асуудлыг яриагүй шүү. Хөрөнгө оруулагч орж ирээд цоо шинэ бизнес бий болгож, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд гадагшаа экспортолж, тэр нь эдийн засагт нөлөөгөө үзүүлдэг, Монголд илүү тулгамдаад байгаа тэр хөрөнгө оруулалтын тухайд ингэж хэлж байна. Энэ талаасаа уул уурхай боломжтой салбар. Монголд хоёр удаа доллар оруулж ирэх боломжтой салбар л даа. Эхлээд бэлэн мөнгөө барьж ирээд уурхай байгуулж хөрөнгө оруулалт хийдэг. Дараа нь экспорт хийж татвар зэрэг хэлбэрүүдээр төсөвт шинэ цус сэлбэдэг. Өмнө нь байгаагүй мөнгө цоо шинээр нэмэгдэж орж ирэх хөрөнгө оруулалт л бидэнд чухал.

-Уул уурхайд ер нь ямар төрлийн хөрөнгө оруулагчид мөнгөө хийдэг юм бол?

-Уул уурхайн салбарт 2 шаттайгаар хөрөнгө оруулалт хийгддэг гэж харвал асуудал арай цэгцтэй болж ирнэ. Уул уурхай дахь хөрөнгө оруулалтын экосистем илүү ойлгогдоно. Юм олдох олдохгүй нь мэдэгдэхгүй үед хөрөнгө оруулдаг хүмүүс байна. Тодорхой хэлбэл биржээс мөнгө босгоод азаа үздэг хөрөнгө оруулагчид. Тус бүрд нь салгаад харвал 5-10 сая доллар орчим мөнгийг тухайн улсад хөрөнгө оруулалт байдлаар авч ирж байдаг ч нийлүүлээд үзвэл том дүн гардаг. Энэ бол уул уурхайн салбарт хөрөнгө ордог эхний шат бөгөөд олон жижиг компани хэдэн жил бужигнаж байж ганц нэг том орд нээгдэнэ. Бидний хувьд эдгээр азаа үздэг нөхөдтэй харилцдаг харилцаа системгүй байна л даа. Нэг уриад, нэг хөөгөөд, дахиж уриад, тэгснээ эсэргүүцэж жагсаад өнөөг хүрчихлээ.

Нээгдсэн том ордод нь түшиглэж том хэмжээний хөрөнгө оруулалт орж ирдэг нь хөрөнгө оруулалтын хоёр дахь шат. Ингэж харах юм бол уул уурхайд хөрөнгө оруулалт татах ажил бараг 30 жилийн хөдөлмөр болох ёстой гэдэг нь харагдах байх. Уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалт татахын тулд энэ үе шатууд зайлшгүй байх ёстой гэдгийг нийгмээрээ ойлгож хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй байна.

-Хайгуулын компаниудыг эсэргүүцдэг хандлага хаа сайгүй байгаа. Тэгэхээр бид хөрөнгө оруулалтын сууриа тавьж чадахгүй л яваа юм байна. Хөрөнгө оруулалтын орчныг бүрдүүлэхийн тулд одоо яах ёстой вэ?

-Цахиурын хөндийд баахан компани бужигнаж байдаг. Их мөнгөтэй нөхөр очоод гэнэтхэн хөрөнгө оруулалт хийнэ гэхээсээ илүү ингэвэл, тэгвэл яах бол гэсэн санаа тээж, аз эз горилсон мөнгөтэй мөнгөгүй түмэн амьтан бужигнаж байж ямар нэгэн аятай санаа гардаг. Нэлээд хэдэн жилийн дараа ийм орчноос “Тесла” гэж том компани төрчихсөн байх жишээний. Түүнээс биш Элон Маск тэнд Өмнөд Африкаас тэрбум ам.доллар халаасалж очоогүй. Тэгэхээр сайн муу нийлээд бужигнаж байдаг, аль нэг нь цойлоход дэлхийд бизнес болж гарч ирдэг зүйлийг л хөрөнгө оруулалтын орчин гэж нэрлэж байгаа. Энэ өнцгөөс харахад манайд ямар ч хөрөнгө оруулалтын орчин байхгүй. Тодруулж хэлбэл бүгд бужигнаж байдаг орчин алга. Аль нь Элон Маск болохыг бид шалгаруулж тодруулна гэх маягийн л орчин байна.

-Татвар хөнгөлж, стандарт шаардлагыг нь намсгавал хөрөнгө оруулалт татах боломж хэр байдаг юм бол?

-Бусдын стандарт өндөр бол бид шалгуураа багасгаж байгаад хөрөнгө оруулалт татъя гэдэг аргыг аль дөч тавиад жилийн өмнөөс хэрэглэж байсан бололтой юм. Хөрөнгө оруулалт хаашаа илүү явж байгаа талаарх судалгаануудыг харахаар сул стандарт тавьж өгсөн газар руу хөрөнгө оруулалт урсдаг гэх ойлголт сүүлийн үед гээгдэх тал руугаа болж. Урт настай бизнес харж буй хүчирхэг хөрөнгө оруулагчид ийм сул орчин руу явдаггүй юм байна. Хятад улс эхлээд нөхцөл, шаардлагаа сул байлгаж хөрөнгө оруулалт татчихаад яваандаа стандартаа чангалж байна гэсэн тайлбар дуулддаг. Гэтэл урд хөршид мөнгөө хийсэн хөрөнгө оруулагчид бизнес хөгжих боломжтой том зах зээл гэдгийг нь хамгийн түрүүнд харж сонголтоо хийсэн байдаг. Тиймээс хялбархан өгөөшөөр хөрөнгө оруулагч татна гэдэг бол хэтэрхий гэнэн хандлага. Хялбар өгөөшинд хариуцлага муутай, мөнгө багатай хөрөнгө оруулагчид л орж ирнэ.

-Хөрөнгө оруулагчдын хамгийн их айдаг зүйл нь юу юм бол?

-Миний бодлоор хөрөнгө оруулагч юунаас ч айдаггүй. Харин эрсдлийн үнэлгээ хийнэ. Эрсдлээс нь давсан ашиг харагдахгүй бол сонголтоо хийдэггүй.

-Улс төрийн эрсдэл том шалтгаан биш үү?

-Түрүүний онцолсончлон эрсдлээс давсан ашиг байвал асуудалгүй ч харамсалтай нь улс төрийн тогтворгүй байдал, эдийн засгийн хямрал зэргийг үл ойшоон орж ирдэг хөрөнгө оруулалтууд эргэлзээтэй, нийтийн ашиг сонирхолд нийцэхээргүй хөрөнгө оруулалт талдаа байна. Ялангуяа улс төрийн тогтворгүй байдал нь тухайн улсын институциудэд итгэх итгэл, хуулийн хэрэгжилтэд итгэх итгэлийг бууруулдаг гэж үздэг юм байна.

Дотоодын зах зээл нь хэтэрхий жижиг учраас том хөрөнгө оруулагчид Монголыг сонирхдоггүй. Газар зүйн давуу талыг нь ашиглаад Орос, Хятад руу гарч болох уу үгүй юу гэж харж болох. Гэтэл хоёр хөрш маань юм хийх гэж байгаа бол манай нутагт орж ирээд хий гэсэн хүчирхэг бодлого хэрэгжүүлдэг. Тэр том бодлогын эсрэг “Манайд үйлдвэр барьчих, тэгвэл илүү ашигтай” гэж хэлээд итгүүлтэл асар хол зай байгаа. Хөрөнгө оруулагчид дөрөв, таван шалгуурыг харж хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг юм билээ. Технологийн асар том давуу тал байна уу гэдгийг хардаг. Технологийн давуу талыг харж хөрөнгө оруулалт хийдэг хүмүүс Монголыг сонгохгүй нь ойлгомжтой. Асар том зах зээл байгаа эсэхийг хардаг. Бидэнд тийм давуу тал байхгүй. Энэ мэтээр шалгууруудыг жагсаагаад харахаар бид нэг л шалгуурт нь тэнцэж байгаа юм. Байгалийн баялагтай гэдэг шалгуур дээр нь л тогтдог.

Зөрчлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга өнгөрсөн долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн билээ. Уг хуульд 1600 орчим зөрчлийг зохицуулахаар тусгасан. Тэгвэл иргэдийн дунд Зөрчлийн хуультай холбоотой ташаа мэдээлэл цацагдах болсон билээ. Тиймээс Зөрчлийн хуулийн тухай таны мэдэж байх ёстой онцлох заалтуудыг дахин хүргэж байна. Энэхүү хуулинд хулгай хийсэн, олон нийтийн газар танхайрсан, гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн зэрэг тохиолдлуудад баривчлах шийтгэл ногдуулах бол бусад тохиолдолд торгох шийтгэл ногдуулж байгаа юм. Ингэхдээ баривчлах хугацаа 7-30 хоног бол шалган шийдвэрлэх хугацаа 14 хоног байгаа. Зөрчлийн хуулиар хамгийн бага торгууль нь арван мянган төгрөг бол хамгийн дээд торгуулийн мөнгөн дүн нь 100 сая төгрөг байгаа юм.

1. Олон нийтийн газар, автозам, орон сууцны орчны газар, гудамж талбайд бие зассан, нус, цэр, тамхины иш, хог хаясан бол арван мянган төгрөгөөр торгоно.

2. Биедээ хутга, эсхүл хүний биед гэмтэл учруулж болох тусгайлан бэлтгэсэн зэвсгийн чанартай зүйл авч явсан бол зэвсэг, хэрэгслийг хурааж 25 мянган төгрөгөөр торгоно.

3. Хүний биед хохирол учруулахгүйгээр халдаж зодсон бол 100 мянган төгрөгөөр торгоно.

4. Иргэний үнэмлэх, энгийн гадаад паспорт, улсын бүртгэлийн гэрчилгээг барьцаалсан, барьцаалуулсан, зориуд гэмтээсэн бол 25 мянган төгрөг, хуулийн этгээдийг 250 мянган төгрөгөөр торгоно.

5. Аз туршиж тоглодог мөрийтэй тоглоом зохион байгуулсан бол 50 мянган төгрөгөөр торгоно.

6. Хог хаягдлыг зориулалтын цэгээс бусад газарт хаясан бол нөхөн төлбөрийг гаргуулж 30 мянган төгрөг, хуулийн этгэээдийг 300 мянган төгрөгөөр торгоно.

7. Төрийн бэлгэ тэмдгийг үйлдэх, дүрслэхдээ хуульд заасан хэмжээ, харьцааг алдагдуулсан бол 20 мянган төгрөг, хуулийн этгээдийг 200 мянган төгрөгөөр торгоно.

8. Хүний нэр төр, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндийг гутаан доромжилсон худал мэдээллийг нийтэд дэлгэсэн бол хоёр сая төгрөг, хуулийн этгээдийг 20 сая төгрөгөөр торгоно.

9. Нийтийн зориулалттай орон сууцанд шөнийн цагаар бусад оршин суугчдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан бол хувь хүнийг арван мянга, хуулийн этгээдийг нэг сая төгрөгөөр торгоно.

10. Тээврийн хэрэгсэл жолоодох үед гар утас хэрэглэсэн бол жолоочийг арван мянган төгрөгөөр торгоно.

11. Замын хөдөлгөөний дүрэмд зааснаар тээврийн хэрэгслийн жолооч, эсхүл зорчигч хамгаалах бүс хэрэглээгүй бол хүнийг арван мянган төгрөгөөр торгоно.

12. Зам дээр автомашин угаах, худалдаа наймаа хийж замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлсөн бол 50 мянган төгрөг, хуулийн этгээдийг 500 мянган төгрөгөөр торгоно.

13. Улсын бүртгэлийн хуурамч дугаар бүхий тээврийн хэрэгслээр замын хөдөлгөөнд оролцсон бол гурван сарын хугацаагаар жолоодох эрхийг хасаж, 50 мянган төгрөг, хуулийн этгээдийг 500 мянган төгрөгөөр торгоно.

14. Зарлан дуудах хуудас авсан иргэн тогтоосон өдөр, цагт цэрэг татлагын байр, товлосон газарт хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй бол 100 мянган төгрөгөөр торгох гэх мэтчилэн заалтууд хэрэгжиж эхэлсэн.

15. Согтууруулах ундаагаар шагнаж урамшуулсан, эсхүл цалин хөлс орлуулж олгосон, эсхүл төрийн өмчит, эсхүл төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж, улсын, эсхүл орон нутгийн төсвөөс санхүүждэг байгууллагын хөрөнгөөр согтууруулах ундаа худалдан авсан бол зөрчил үйлдэхэд ашигласан эд зүйл, хэрэгсэл, хууль бусаар олсон хөрөнгө, орлогыг хурааж хүнийг 20 мянган төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг 200 мянган төгрөгөөр торгоно.

16. Мотоцикль, мопедын жолооч, эсхүл зорчигч хамгаалалтын малгай өмсөөгүй бол хүнийг арван мянган төгрөгөөр торгоно.

17. Төмөр замын гарамгүй хэсгээр нэвтэрсэн, эсхүл төмөр замын гарам нэвтрэх журам зөрчсөн бол 25 мянган төгрөгөөр торгох.