Month: March 2017

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ардчилсан намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ц.Туваантай ярилцлаа.

-АН-ын шинэчлэл энэ цаг үед олны анхаарлыг татаж байгаа. Анхан шатныхаа үүрүүдээ сонсдог, бодлогын нам болно гэсэн. Энэ реформыг яаж хийж байгаа талаар намын өдөр тутмын гал тогоог хариуцаж яваа хүний хувьд танаас эхлээд асуумаар байна?

-Улс орон даяар АН-ын шинэчлэл эрчимтэй, үе шаттайгаар үргэлжилж байна. 2016 оны УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулийн дүн “АН-д ард түмэн итгэх итгэл бага болсон” гэдэг дүгнэлтэд хүргэсэн. Сонгууль бол улс төрийн намын дүн байдаг. Ингээд ард түмний АН-д өгсөн дүгнэлтэд анализ хийгээд бүхий л шатандаа эрс дорвитой шинэчлэлийг эхлүүлсэн. Энэ шинэчлэлийн амин сүнс нь нам бүх асуудлыг дээрээ хэдхэн хүний хүрээнд биш, гишүүдээ оруулж шийддэг, гишүүн төвтэй нам байя гэдэг концепцийг дэвшүүлсэн. Үүний эхлэл нь намын даргын сунгаа байв. АН бүх гишүүдээсээ сонгогдсон даргатай боллоо. Хоёрдугаар шат буюу намын даргаас доош сумын намын хороо, үүрийн тэргүүлэгч, намын хорооны гишүүдийг сонгох АН-ын дотоод сонгууль байгаа.

-Намын дүрмийн хувьд нэлээд хаалттай байдлаар явагдсан гэсэн шүүмж дагуулсан. Сая Улсын дээд шүүхээс АН-ын дүрмийн нэмэлт өөрчлөлтийг бүртгэж аваагүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор танай намын зарим гишүүн ҮЗХ, Гүйцэтгэх зөвлөлийг хуралдуулахыг шаардлаа. Тэдний шаардлагыг биелүүлэх боломжтой юу?

-Улс төрийн нам бол өөрсдийн дүрэмтэй. Энэ дүрмийнхээ дагуу үйл ажиллагаагаа явуулдаг. АН-ын эрх барих дээд байгууллага болох намын их хурлаар үндсэн дүрэмдээ хоёр удаа өөрчлөлт оруулсан. Зургаа болон долдугаар их хурлаар тус бүр нэг удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулж баталлаа.Тэрнээс АН-ын хуучин дүрэм байхгүй болоод шинээр дүрэм баталсан юм биш. Өмнөх дүрэм хэвээрээ байгаа. Намын VI их хурлаар тодорхой өөрчлөлт оруулсныг Улсын дээд шүүх бүртгээд авчихсан. Дараа нь VII их хурлаар оруулсан нэмэлт өөрчлөлтүүд, АН-ын шинээр сонгогдсон С.Эрдэнэ даргыг батламжлуулах хоёр асуудлыг Улсын дээд шүүхэд өгсөн. Улсын дээд шүүх тодорхойгүй шалтгааны улмаас батламжлах асуудал түр хойшлогдоод байгаа. Бид шүүхийг хүндэтгэх үүднээс тогтоолыг хүлээж байна. Ямар үндэслэлээр бүртгэх хугацааг хойшлуулсан нь тун удахгүй тодорхой болох байх. Үүнтэй холбоотойгоор манай намын нэр бүхий гишүүд намын дарга болон миний нэр дээр шаардлага ирүүлсэн. Тэд бол хуучин нэрээр ҮЗХ-ны, УИХ-ын гишүүн байсан түвшний хүмүүс байгаа. Манай Ардчилсан намын мөрдөгдөж байгаа дүрмээр ҮЗХ-ны гишүүн жил бүрийн гуравдугаар сарын 1-ний дотор татвар төлснөөр тухайн хүний саналын эрх нь үргэлжлэн баталгааждаг. Тэгвэл одоогоор дээрх хугацаанаас өмнө татвараа төлж баталгаажсан нэг ч ҮЗХ-ны гишүүн байхгүй. Тиймээс тэдний шаардлагыг намын удирдлагын зүгээс биелүүлэх боломжгүй. Бид ухрах гарцгүйгээр урагшаа хараад ажиллахаас өөр арга замгүй.

-Хэрэв тэдний шаардлагыг биелүүлэхгүй бол АН-ын зүгээс Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох боломжгүй мэтээр хүмүүст мессэж өгч байх юм?

-Манай намын үндсэн дүрмээр Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг мөрддөг заалтууд байгаа. Саяын хоёр их хурлаар энэ заалтад ямар ч өөрчлөлт ороогүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотой нэмэлт өөрчлөлт дүрэмд ороогүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотой асуудлыг АН-ын дотоод сонгуулийн хороо өөрийн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тусгай журам батлаад явдаг. Энэ журмаар л явна.

-АН-ын дотоод сонгуульд нэр дэвшигчдийн хураамж, дэнчингийн хэмжээг өндөр болголоо гэж зарим гишүүд эсэргүүцэж байсан. Зөвхөн Үндэсний бодлогын хорооны гишүүнд үзэж буй 511 хүний дэнчин, хураамж гэхэд гурван тэрбум төгрөг цугларсан байна. Ингэхэд дотоод сонгуульд нэр дэвшигчдээс босгосон мөнгийг юунд зарцуулах вэ?

-Мэдээж, улс төрийн намын үйл ажиллагаагаа явуулж, оршин тогтнох хэлбэр бол гишүүдээсээ авсан татвар, хандивын санхүүжилт байдаг. Хуучин нэрээр ҮЗХ-ийн гишүүд жил бүр нэг сая төгрөгийн татвар төлдөг байлаа. Энэ бол 17 жилийн өмнө баталсан дүн. Өнгөрсөн хугацаанд ам.долларын ханш ямар болсныг бүгд мэдэж байгаа. Энэ хэмжээний татвараар нам хэвийн үйл ажиллагаа явуулах, ялангуяа шинэчлэл хийхэд боломжгүй гэдгийг манай намын удирдлага, удирдах түвшний албан тушаалтнууд бүгд мэдэж байгаа учраас санал нэгдсэн. Дэнчин, татвар, сонгуулийн хураамжтай холбоотой асууддлыг намын их хурлаар байгуулагдсан Дотоод сонгуулийн хороо хариуцаад тогтоол шийдвэр гаргасан. Нэр дэвшигчдийн хураамжийн мөнгийг дотоод сонгуулийн үйл ажиллагааны зардалд зориулна.

-Дэнчинг бол сонгогдоогүй хүн нь буцаагаад авчихна биз дээ?

-Хэрэв нэр дэвшигч сонгуульд ялалт байгуулбал төлсөн дэнчин нь татвар болоод намын дансанд үлдэнэ. Сонгогдож чадаагүй хүмүүсийн мөнгө нь буцаад эзэндээ очно. Дээрээс нь манай намын гишүүд нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Сая их хурлаар батлагдсан шинэ дүрэмд намын лого өөрчлөгдсөн байгаа. Тэгэхээр бланк, тамга тэмдэгнүүд өөрчлөгдлөө. Шинэ сонгогдсон даргад шинэ тамгыг нь гардуулж өгнө. Энэ хүн шинэ тамгаараа дансаа үүсгээд нийслэлийнх нь татварыг нийслэл рүү, аймгийнхыг нь аймгууд руу шат шатных нь төлсөн татваруудыг орон нутгийн намууд руу явуулна. Энэ мөнгөөр нөгөө намууд маань үйл ажиллагаагаа явуулна. Дээрээс нь ҮБХ-ны гишүүдийн төлсөн татвараас 30 хувь нь орон нутгийн намын дансанд нь ороод тэндэхийн үйл ажиллагаанд зарцуулагдана. Саналын эрхээ үүсгэж байгаа гишүүний 1200 төгрөгийн татвар хүртэл бүгд анхан шатны намын данс руу автоматаар буцаж орно. Тэгэхээр намын шинэчлэл, өдөр тутмын үйл ажиллагаа явуулахад зайлшгүй санхүүгийн асуудал тулгарах учраас үүнийгээ шийдэх арга хэлбэр нь татвар.

-Зарцуулалтыг шилэн болгож болох уу?

-Манай намын зарим гишүүдээс ийм шаардлагууд тавьж байгаа. Гэхдээ улс төрийн нам гэдэг бол тодорхой дүрэм журамтай байгууллага. Гишүүдийнхээ татвар, хандиваар үйл ажиллагаа явуулдаг. Мөн улс төрийн намууд хоорондын өрсөлдөөн гэж байна. Хэрэв бүх намууд ярилцаад Улс төрийн намуудын тухай хуулинд дансаа шилэн байлгахаар тусгая гэвэл дагахаас өөр замгүй. Дээр нь АН-ын хувьд дансаа нууж хаагаад байх зүйлгүй.

-Нийслэлийн намын хорооны даргад нэр дэвшигчид 90 сая төгрөгийн хураамж төлж байгааг хэт өндөр байна хэмээн шүүмжилж байгаа. Мөн АН-ын намын даргад өрсөлдсөн хүмүүс 250 саяыг төлж байсан. Сонгогдоогүй нэр дэвшигчдэд энэ мөнгийг нь буцааж олгосон уу?

– АН-ын даргын сунгаанд нэр дэвшигчдээс 250 сая төгрөгийг авахад шударга бус байна, өндөр байна, мөнгөөр хаалаа гэдэг асуудал гарч байсан. Үнэндээ нэр дэвшигчид маань сунгаандаа яваад ирэхээр тэр мөнгө эргээд өөрсдийнх нь сонгуулийн үйл ажиллагааны зардалд зориулагдаж байгаа гэдгийг бүгд ойлгоод хүлээн зөвшөөрсөн. 21 аймаг, есөн дүүргээр явах сонгуулийн зардал, пиар, уулзалтыг зохион байгуулахад оролцож байгаа бүх хүмүүсийн хоол унаа, цалин гэх мэт зардал их гарсан.

-Нам эрх баригч болбол төр болж харагддаг. УИХ-ын сонгуулийн үеэр МАН-тай холбоотой 60 тэрбум төгрөгийн мэдээлэл албан тушаалыг мөнгөөр үнэлж байна гэсэн хандлагыг ард түмэнд төрүүлсэн. Гэтэл АН мөнгөний асуудлаа хэтэрхий ил тавиад буйд хүмүүсийн анхаарал яах аргагүй татагдаад байгаа бололтой?

-АН-ын хувьд аливаа бүх асуудал ялангуяа дотоод асуудал ил явдаг. Дотроо маш их шүүмжлэлтэй, бие биетэйгээ хатуу байдлаар зөрчилддөг. Ер нь нууц гэх юм багатай нам. Зарчмын зөрүүтэй асуудал дээр дотроо ч хамаагүй тэмцэлдэж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, ширүүн үзэлцдэг. Бусад намуудын тухайд бол хаалттай байдаг.

Бид намын шинэчлэл ярьж байгаа учраас шинэ залуу боловсон хүчнээс хэрэг эрхлэх аппаратаа бүрдүүлнэ. Дээрээс нь тодорхой зардлуудыг шууд аймаг, дүүргийн хэрэг эрхлэх газрын данс руу явуулна. Мөн төв намын хэрэг эрхлэх газраас 21 аймаг, есөн дүүргийн хэрэг эрхлэх газрын дарга нарын цалингийн асуудлыг шийдэх зэрэг зардлууд гардаг. Дээрээс нь ирэх жилийн татвар төлөлт хүртэл хүмүүсээ цалинжуулж, клендарчилсан арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах төсөв зайлшгүй шаардлагатай. Бас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчээ тодруулахыг оролцуулаад хагас жил орчмын дотор гурван удаа намын их хурлыг хийх онцлог жил болж байгаа. Тиймээс ҮБХ-ны гишүүдэд нэр дэвшигчдээс авч буй гурван сая төгрөгийн хураамжийн тухайд их мөнгө биш.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн бэлтгэл ажил ямар байна. Зардлаа яаж босгох вэ?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн зардлын тухайд урьд урьдын жишгээр явна. Эхлээд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч тодорно. Тодорсон хүн хувиасаа болон хандиваар үйл ажиллагааныхаа зардлыг олдог. Энэ бол төрийн сонгууль учраас бүх процесс нь хуулийн дагуу явагддаг. Намын тухайд бол нэр дэвшигчээ үндсэн намынхаа схемээр дэмжиж, бүх бүтэц боловсон хүчнээ дайчилж ажиллана.

-Хуучин аймаг, дүүргийн намын хорооны дарга байсан хүмүүсээ дэвшүүлсэнгүй. Энэ нь намын доторх фракц хоорондын дайн байв уу?

-АН фракцгүй нам байя гэдэг тал дээр бодлогоо илэрхийлээд явж байгаа. Гишүүдээсээ зөв мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлээд, тодорхой хэмжээний санхүүгийн шаардлага шалгуураа хангаад, олонхийн санал авч байсан хүмүүсээ аль фракцийн гаралтай гэлгүйгээр урагшаа хараад 2020 оны УИХ, 2017 оны ерөнхийлөгчийн сонгууль руугаа чиглэсэн байдлаар ажиллана. “Гишүүн төвтэй учраас гишүүдэд таалагд, тэдний саналыг авсан хүн нь сонгуульдаа оролц. Сонгуульдаа оролцоод зөв менежмент, зөв баг болж ажиллаж чадвал үргэлжлээд ажлаа хий. Чадахгүй бол шууд ажлаа өг” гэж байгаа. Тэрнээс заавал дарга байх ёстой гээд он удаан жил суугаад ялагдлууд хүлээгээд байх шаардлагагүй. Тэгэхээр шинэчлэлийн бодлогын гол нь энд байгаа.

Намын гишүүн гээд тэр намын үзэл баримтлалыг дагаж гишүүн болж орчихоод эргээд намаа шүүмжлээд, гутаагаад, дуртай үедээ намаасаа гараад, буцаад орж ирдэг ийм хариуцлагагүй байдлыг халж байгаа. Дээрээс нь дарга гэдэг бол бас хариуцлага гэсэн үгтэй уялдах ёстой. Хариуцлагаа хүлээгээд дараагийн хүндээ зайгаа тавьж өгөх ёстой. Энэ удаагийн сонгуулийн нэр дэвшүүлэлт дээр баримталсан зарчим бол ялагдсан намын дарга хариуцлагаа хүлээгээд нэр дэвшихгүй гэдгийг аль аль түвшиндээ баримталсан. Цаашид ч баримтална.

-С.Эрдэнэ намын дарга болохоор түүний хүмүүс намын аппаратад томилогдох уу. Таны хувьд дотоод сонгууль явагдсаны дараа албан тушаалаа үргэлжлүүлээд хаших боломжтой гэж бодож байна уу?

-Миний хувьд АН-ын том өрх айлын тогоонд ороод 20 гаруй жилийн нүүр үзэж байна. Намын анхан шатны үүрээс сонгогдоод, дүүргийн намын хороо, аймгийн намын хороонд ажиллаж байлаа. Тодорхой шалгууруудад унаж, босч өрсөлдөж байгаад ҮЗХ-ны гишүүн болсон. Намаас өгсөн үүрэг даалгавруудыг биелүүлж, нэлээд олон удаагийн сонгуульд менежер хийлээ. Энэ мэт олон шат шалгуурыг даваад өнөөдрийг хүртэл ажиллаж ирсэн. Өмнө МоАХ-ны гишүүн байсан. Сүүлд нь “Ардчисан хүчний холбоо” ТББ-ын гишүүнээр элсээд зүтгэж явж байлаа. Дээрээс нь МоАХ-ын партизанууд гээд бүх үеийн төлөөллүүдтэй ажиллаж байсан. Өөрийгөө АН-д тодорхой хэмжээгээр танигдсан хүн гэж үздэг. Намын генсек хэмээх хариуцлагатай хүнд ачаа ирсэн. Чадах чинээгээрээ оюун ухаан бүх чадлаа дайчлаад намынхаа журмын нөхдийн дэмжлэгтэйгээр хашихаар зүтгэнэ. Үнэхээр гишүүд маань дэмжээд үр дүн гарвал цаашаа ажиллаад явна. Хэрэв гарахгүй бол дараагийн ажиллаж чадах хүнд нь энэ албан тушаалыг өгөөд явахад бэлэн байгаа.

-АН-ын бодлого болсон “Сайн” хөтөлбөрүүдийн гол авторыг таныг гэх юм билээ. Хэдийгээр АН өнөөдөр төрийн эрх бариагүй ч цаашид энэ хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллах уу?

-Өнгөрсөн дөрвөн жил АН засгийн эрхийг авч ажилласан. Энэ хугацаанд Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн яам, Хүн амын хөгжил,нийгмийн хамгааллын яам, Нийгмийн халамжийн ерөнхий газарт тодорхой албан тушаалд төрийн даалгаврын дагуу ажилласан. Энэ хугацаанд “Сайн” хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх Засгийн газрын ажилд ард иргэдийнхээ төлөө гар бие оролцох хувь тохиол надад таарсан. Одоо ялсан нам бодлогоо хэрэгжүүлээд явах ёстой. Магадгүй 2020 онд АН ард түмнийхээ итгэлийг аваад сонгогдвол “Сайн” хөтөлбөрүүд маань шинэ бодлогуудаар баяжигдаад үргэлжлээд явна.

-АН-ын дотоод сонгууль бүх нийтийнх биш. Тэгэхээр саналаа өгөөгүй гишүүдэд хариуцлага тооцох механизм бий юу?

-Дөрөвдүгээр сарын 2-нд дотоод сонгууль намын гишүүдийн дунд явна. 1200 төгрөгөө төлөөд гишүүнчлэлийнхээ татварыг төлсөн саналын эрхтэй гишүүд сонгуульд оролцоно. Өрсөлдөөн ширүүн байгаа. Намынхаа гишүүдэд хандаад хэлэхэд, нэр дэвшигчдийнхээ мөрийн хөтөлбөртэй танилцаж саналаа өгөөрэй. Сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, намынхаа шинэчлэлийн үйл ажиллагаанд гишүүнийхээ хувиар идэвхтэй оролцохыг уриалъя.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сар шинийн өмнөхөн Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар хэмээх эрхэм алдрыг хүртсэн Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын малчин Г.Сампилтай ярилцлаа.

-Хөдөлмөрийн баатар болчихоод эргээд харахад юу бодогдох юм бэ. Оргилд хүрэхийн төлөө олон саад нугачааг давсан байж таарна?

-Хөдөлмөрийн баатар гэдэг энэ хүндтэй алдарт амар хялбар хүрчихдэггүй юм болов уу даа. Хөшүүргийн хүчийг зохистой ашиглахын тулд тулах цэг хэрэгтэй байдаг шиг Хөдөлмөрийн баатар болоход өөрийн гэсэн цэгтэй, орон зай, цаг хугацаа, шалгуур болзолтой юм гэж бодож сууна. Би ажил хөдөлмөр хийж эхлэснээс хойш 60 гаруй жил болж, үүний гуч гаруй жилийг мал маллаж, малын буян хишиг түшиж амьдарчээ. Өвөг дээдсийн арга ухаан, тэр дундаа бэлчээрийн мал аж ахуйг эрхэлдэг уламжлалт технологийн дагуу малаа маллах ажлыг голчилж хийсэн байна. Бас тодорхой үр дүнд хүрч, нутгийн өлчир омог хэвшлийн 4000 гаруй мал сүрэг бий болгожээ гэдгийг генетикийн лабораториор шинжлэх ухааны үүднээс тогтоосон. Бас тийм зөрчилгүй ч шийдэгдчихдэг биш юм байна л даа. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэхэд мал эмнэлгийн шинжлэх ухааны үүднээс олон шаардлага тавигддаг. Заримтай нь зам нийлдэг, магадгүй ихэнхид нь урсгал сөрж байлаа. Өлчир омог хэвшлийн мал сүрэг хүйтэн цаг агаарт тэсвэртэй, ашиг шим, төлөрхөг чанар өндөртэй. Өвчин эмгэг тусах нь бага байгааг амьдрал дээр тогтоохын тулд мал эрүүлжүүлэх мал эмнэлгийн төлөвлөгөөт арга хэмжээнүүдээс нэг хэсэг татгалзах хэрэгтэй болдог. Хавар бүр хийдэг угаалга, туулга, янз бүрийн өвчнөөс сэргийлэх олон төрлийн тарилгуудыг хийлгэдэггүй. Эхний арваад жил сумын малын эмч нар, удирдах хүмүүс таатай биш хүлээж авсан. Гажиг сожиг хүн гараад ирлээ, ингэж байгаад өвчин эмгэг дэлгэрвэл яах юм гээд аль аль талаас нь бодсон байх л даа. Хашаагүй технологиор, тэр дундаа талын задгай жавар салхинд маллаж байж л мал өлчиржнө дөө. Эрт төллүүлэх хэрэгтэй болно. Салхи жавар сөргүүлж маллана. Хамгийн энгийнээр хэлэхэд даардаггүй болгоно гэсэн үг шүү дээ.

-Өлчир омгийн мал нэг өдөр бий болчихоогүй байх. Ямар арга ухаанд үндэслэж ийм омгийн мал бий болгоё гэж шийдсэн бэ?

-Язгуур үндэс нь аав ижий, буурал дээдсийн маань арга ухаан. Би малын хөлийн тоосон дунд өссөн хүн. 1950-иад оны эхээр Дэлгэрхаан суманд бага сургуулийн дөрөвдүгээр ангийг төгсөөд, цаашаа сургуульд явалгүй аав, ижийнхээ дэргэд мал аж ахуй дээр гарсан. Манайх мал олонтой айл байлаа. Тэр олон малыг дулаан хашаа саравч, тэжээлээр хангаж, цагийн хатуу хөтүүг давна гэдэг үнэн хэрэгтээ 1950-иод онд шийдэх асуудал огт биш байсан. Аав, ээж маань малаа сайхан маллаж, маршал Х.Чойбалсангийн мянган малтны шагнал эрээн майхан, гурван мөнгөн бүслүүртэй агар зандан хувин гээд том шагнал, хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүмүүс. Мөн л мал, байгаль хоёрын шүтэлцээнд түшиглэсэн арга ухаанаар л өлчиржүүлж байсан. Хашаа саравчгүй задгай нөхцөлд малласан. Бага насанд сонссон аав ижий, буурал дээдэс, нутгийнхны яриа хөөрөө айхавтар хүчтэй хадгалагддаг юм билээ. Гэтэл социализмын үед дулаан хашаа хороо, хүрэлцээтэй тэжээл өвс, нөмөр газар байлгахаар мал аяндаа бээрэг, давжаа болж ирдэг юм байна. Үс ноосных нь гарц хүртэл багасдаг. Яагаад гэхээр байнга хашдаг ямааны ноолуур задгай салхи жаварт байдаг ямааны ноолуурын гарц өөр. Жишээ нь манай нэг эр ямаанаас 700-780 гр ноолуур гардаг. Дунджаар 500 гр байх жишээтэй. Харин орон нутгийн дундаж 300-350 гр байна л даа. Байгалийн хүйтнийг тэсч гарахын тулд мал их хэмжээний ноолуур үйлдвэрлэж гаргадаг. Хонины ноос ч өөрцгүй. Ингээд мал маань байгальтайгаа дасан зохицож, байгалийн өнгө араншин, хүйтэн хатуу хөтүүг давах нөхцлөө өөрөө бий болгодог. Энэ байгалийн шалгарал болж гарч ирсэн. Эндээс л эх авсан. Социализмын үед би хөдөө аж ахуйн нэгдэлд ширээ сандлын ард суудаг алба хашиж явлаа. Тэгэхэд урьдын арга ухааныг авч хэрэглэсэн бол ийм их зардал, чирэгдэл гаргахгүй байсан даа гэж санагдах үе байсан. Ардчиллын ач буянаар малыг малчинд гэдэг том бодлого хэрэгжүүлж, 60 гаруй толгой бог голдуу мал өмч хувьчлалаар манайд ногдсон юм. Надад хоёр зам байсан. Дулаан хашаа саравч шүтэх үү, аав ижий, дээдсийн арга ухаанаар явах уу гэдэг. Уламжлалт арга ухаанаар ажиллаад үзье гэж бодогдсон юм. 1996-2000 онд Монгол даяар нэг их сайхан зөөлөн уур амьсгалтай, дулаахан, өвс ургамалын гарц арвинтай жилүүд байлаа. Малаа олон болгохыг хүссэн. Аймгийн төвөөс баруун тийш Чандгана тал гэдэг газарт нутаглаж байв. Тэр дөрвөн жилд бог малаа жилд хоёр төллүүлж байлаа шүү дээ. Хавар нэг төллүүлээд, аравдугаар сарын арвантавдаар дахин төл хүлээж авдаг. Нэг хониноос хоёр хурга авч байгаа юм. Цаг агаар, бурхан тэнгэр ивээсэн дээ.

-Г.Сампил гуай, та өлчир омгийн мал өсгөх арга ухаанаа бусад малчдад өвлүүлэх, туршлага судлуулах ажил хийдэг үү. Дээхнэ үед Хөдөлмөрийн баатар, аварга малчдын арга туршлагыг их л сурталчилж түгээдэг байсан?

-Яриан байхгүй тийм байсан. Тэр бол орон нутаг, төр засгаас зохион байгуулдаг бодлого байж. Сургалт явуулдаг, туршлага судалдаг, хол ойрын хүмүүс багш, шавийн холбоо үүсгэдэг байлаа. Дээр нь илгээлтийн эзэн гээд янз бүрийн нэр хаягтай, мал аж ахуйд гарч ирсэн хүмүүсийг дагуулдаг байсан. Одоо бол орон нутагт тийм зохион байгуулалттай юм үнэндээ бага. Хүмүүс хараад дагаж дуурайгаад бие биенээсээ асууж сураад хамтарч ажиллаж байгаа юм өч төчнөөнөөрөө бий. Манай Хэнтий аймагт Хан Хэнтийн мянгат малчин холбоо гэж байдаг. Би тэр холбоог 1998 оноос эхлээд хариуцсан. Манай Хан Хэнтийн мянгат малчид гэвэл одоо мянга шахам малчин бий. Тэдний ихэнхи нь ялангуяа тал хээрийн бүс нутагт хамаарагддаг Хэрлэнгийн хойд урд, талын малчид тэжээл бордоог шүтэхгүйгээр бэлчээрийн нөхцөлд зун намартаа сайн тарга хүч авахуулж, задгай жавар салхинд дасгаж байгаад малаа өлчиржүүлэх аргыг хэрэглэдэг. Малд гал илч гэдэг юм бий. Биед нь, үсэнд нь байдаг. Хөгшид ярьдаг байсан даа. Үсний галыг нь бууруулчихаар мал турж, онд орох чадваргүй болоод, салхи шуурганы үзүүрээр уруудаад эхэлдэг. Үснийх нь галыг хадгалах хэрэгтэй гэдэг. Хашаатай нөхцөлд малын үс шарлаж, бөөгнөрч үлтэрээд эхэлдэг.

-Манайхан эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлнэ гэж ярьцгаадаг. Гэтэл тэжээлээр бордсон малын мах хүнд сөргөөр нөлөөлдөг тухай барууныхан ярьж эхэллээ. Жин ихэсгэдэг, эрүүл мэндэд муу гэнэ. Малыг байгалийн зөнгөөр нь бэлчээрийн аргаар маллах нь зөв юм байх аа. Харин монголчууд маань бэлчээрийн мал аж ахуйгаа сурталчилж чаддаггүй?

-Бэлчээрийн малаас гарч байгаа мах, сүү эрүүл, цэвэр. Хүний биед шингэц сайтай. Би бүх малчдыг төлөөлж чадахгүй. Гэхдээ миний амьдардаг хялганат, сайр хээрийн тал тэр дундаа манай Баян-Улааны хээр талд 40 гаруй төрлийн бэлчээрийн ургамал ургадаг гэдгийг ургамал судлаачид тогтоосон. Тэдний 16 төрөл нь эмийн ургамал. Шар дэгд, морин дэгд, хунчир, чихэр өвс гээд олон эмийн ургамал бий. Бэлчээрт байгаа эмийн ургамлуудыг хамгийн ашигтай үед нь мал олж идээд, мах сүүндээ нөөцөлчихдөг. Юугаар ч сольшгүй чанартай мах, сүү тэнд үйлдвэрлэгдэж байна. Тэжээл бордооны мал бол хэдхэн төрлийн тэжээл иднэ шүү дээ. Цөөхөн төрлийн тэжээлээр шахаж бордохоор мах сүү арвинтай ч хүний эрүүл мэндэд тустай байж чадах уу. Нэг дор тодорхой тооны малыг хөдөлгөөн хязгаарлаж, байнга тэжээхээр өвчлөмтгий болдог. Түүнийг нь дарж байхын тулд олон төрлийн вакцин, эм тариа шахах болно. Тэр нь мах сүүгээр дамжиж хүний биед шингэхээрээ эерэг сөрөг олон нөлөө үзүүлэх жишээтэй. Хөгжсөн орнуудад ч эрчимжсэн аж ахуйгаас татгалзаж, айхавтар хэт төвлөрлийг задлах, мал байгаль хоёрын шүтэлцээнд аж ахуй эрхлэх, эрүүл хүнс бэлтгэхээр ярьж байна. Нэг хэсэг тахиаг найман хөлтэй болгож ч үзлээ шүү дээ.

-Тухайлбал танай хотноос мах, сүү авдаг хэрэглэгчид байдаг уу. Малчин Г.Сампилын хотонд жинхэнэ органик хүнс үйлдвэрлэж байгааг хэр олон хүн мэдэрдэг бол?

-Хувийн журмаар идэш ууш авъя гэсэн захиалга ирдэг. Нэг их том аж ахуйн сүлжээнд ороод, гадаадаас, Улаанбаатарын өндөр зэрэглэлтэй буудал, зоогийн газраас захиалга өгдөг юм байдаггүй. Тэр ч яахав, хямдчилах сэтгэлгээ байна. 200 гаруй км давхиж очоод Г.Сампил гуайн хотноос мах авах, “Хүчит шонхор” зах дээрээс авах хоёр зардал чирэгдлийн хувьд ялгаатай л байх. Бид жилдээ хийдэг борлуултаа захын ченжүүдтэй ярьдаг. Манайх ийм учиртай гэдэг. Тэд ч ойлгодог, авах дуртай. АСЕМ-ын үеэр гадны зочдын хоол хүнсэнд хэрэглэх мах, сүүний захиалга авъя гээд өлчир хэвшлийн мал малладаг малчид УИХ-ын гишүүн энэ тэрээр дамжуулаад зохион байгуулах алба руу хэлж үзсэн л дээ. Бага хэмжээний захиалга авч нийлүүлсэн. Аятайхан болсон юм бий.

-Малын жаргалыг хөөх гэхээр хүн нь бас салхи, жавар сөрж явах нь байна шүү дээ. Малчны хөдөлмөрт сэлгээ байх уу?

-Миний гурван хүү, гурван айл өрх малаа маллаж байна. Дээр нь мал төллөх үе, ноос ноолуурын цагаар гэрээ түрээсээр ажилладаг малчид бий л дээ. Арай түрүүхэндээ нэг, хоёр жил ажиллаж, тодорхой тооны малтай болоод, гэр орноо сайжруулаад явсан хүмүүс бий. Сүүлийн жилүүдэд ингэж ажиллах хүн цөөрчээ. Ямаа самнах үеэр тав, зургуулаа ирээд, манай бэлтгэсэн гэрт байрлаж, нэг ямааг 3000-3500-гаар самнах маягаар хэсэг хүн ажиллаж байна. Ямаа самнах хөлсөнд сая гаруй төгрөг гаргах жишээтэй. Ялангуяа хүйтэн сэрүүний улиралд, мал төллөх үеэр өөрсдөө л дагнаж ажиллана. Үр хүүхэддээ мал маллах арга ухааныг өвлүүлэх учиртай. Бага хүү Амгаланбаяр маань хоёр жилийн өмнө аймгийн сайн малчин болсон.

-Ингэхэд гэргийдээ өгсөн хамгийн том бэлэг тань юу байв?

-Аятайхан дээлийн өнгө, хуруу, гар, чих толгойн гоёл чимэглэл мэтийн энгийн юм бэлэглэдэг. Ер нь л бидний амьдрал энгийн дээ. Нүүдэлчин хүмүүс шүү дээ. Нарны эрчим хүч нэвтрээд, хөдөлмөрийг нь хөнгөвчилсөн угаалгын машинтай болсон. Дээхнэ үед олон хүүхдийн хувцсыг яаж ч угааж байсан юм. Олон хүүхэд хүн болгоно, цаана нь олон малыг гардах тордох юм их гарна. Мал төллөх үед хөөрхий минь аргагүй л хүндийг нь үүрдэг дээ. Олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эх хүний агуу чанар ч юм уу гэж бодогддог. Эх нь гүйцэд хооллоогүй төлийг “Харангадчихаж мэднэ. Энийг угжих хэрэгтэй, жилбэ сайтай хонинд хөхүүлье” гээд чимхлүүр юм хийж явдаг хүн. Эрхбиш өглөөг үзчих байлгүй дээ гэмээр. Хурга, ишиг нэмж хөхүүлэх гээд шөнө дунд хүртэл хотон дотор явж байдаг хүн. Миний хань О.Бадам гэж эмэгтэй бий. Жаран жил айл болж амьдарч байна даа.

-Хөдөлмөрийн баатар болсон өглөө нар өөрөөр мандах юм уу?

-(инээв) Гэнэт сонсоход л амаргүй байсан. Юм бас их сонин. Би жараад жил шагай харваж байгаа хүн ш дээ. Шагай харвах гэж үндэсний том соёлын өв бий дээ. Миний хэдэн хүү бүгд шагай харвана. Ахмадын чөлөөт холбооны дэргэд Ахмад шагайчдын клуб ажилладаг юм. Үдээс хойш хэдэн өвгөн дээрээ ирээд мэнд ус мэдээд, шагай харваад сууж байтал гэнэт утас дуугараад Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас ярилаа. “Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарсан. Танд Хөдөлмөрийн баатар цол хүртээлээ” гэж байна. Гэнэт ийм мэдээ сонссон чинь дуугарч болдоггүй. “Баярлалаа” гэж эвтэйхэн хэлэх гэсэн чинь хоолой цэхэртчихээд дуу гарч өгдөггүй. Нөгөөдүүлээс бас жаахан зовж байгаа юм. Зайдуу сууж байгаад “Баярлалаа”-гаа хэлсэн байх. Шагнал хүртэх өглөө Багануураас ирсэн. Тэр өглөө тунгалаг сайхан байсан даа. Би ихэнхдээ нарнаас өмнө босдог. Нарандаа идээ цагаа өргөдөг, мөргөдөг. Нар, долоон бурхандаа залбирч явдаг хүн дээ.

Монгол Улсын Ардын багш, гавьяат дасгалжуулагч, Зууны манлай шүүгч, “Алтан шүгэл”ийн эзэн Адуучийн Басхүүтэй ярилцлаа.

-2016 оны Риогийн олимпод Монголын тамирчид дэндүү үхээнц, арай ч дээ гэмээр оролцсон. Хоёр алтан медаль, мөнгө, хүрэл нийлсэн тав зургаан медаль авах бүрэн боломжтой гэж хэн хүнгүй ярьж, бүгд л хөөрцөглөж байв. Ялангуяа, чөлөөт, жүдогийнхонд ихээхэн найдлага тавьж байсан. гэвч сумъяагийн мөнгөн медалийг эс тооцвол ганзага хоосон ирсэн. Яагаад ийм байдалд хүрэв гэдгийг танаас асуумаар байна. Та олимпоос хойш бараг л ам нээсэнгүй?

-Тийм ээ, би олимпоос хойш дуугараагүй байгаа. Одоо бол дуугарах цаг нь болсон гэж бодож байна. Риогийн олимпод манай баг тамирчдыг өндөр амжилт үзүүлнэ гэж Монголын төр, ард түмэн хүлээж байсан. Тэр бүх итгэл найдвар талаар болсон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Та бүхнээс их зүйл хүлээж байгаа шүү. Халаасандаа байгаа сүүлчийн мөнгөө та бүхэнд зориулж гаргаж өгч байна. Хоёр дахин илүү амжилт гаргаарай, олимпийн алтан медалийг авчрах ёстой” гэж баг тамирчдаа үдэхдээ захиж хэлсэн. Сүүлд М.Билэгтээс аваад Их хурлын гишүүд ч чуулганы танхимд айхтар үг хэлж байна лээ.

“Риогийн олимпод Монголын тамирчид ерэн оных руугаа эргээд ухарлаа” гэж хатуу мэдэгдсэн. “Сумын спартакиадад оролцох гэж байгаа юм шиг олимпод бэлдсэн нь харамсалтай” гэж танай сонин бичсэн. Энэ бүхний үр дүнг одоо бид хэлэлцэх ёстой. 2012-2015 оны хооронд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч байсны хувьд, Риогийн олимпод оролцох баг тамирчдыг олимпийн мөчлөгийн эхнээс удирдсаны хувьд учир байдлыг тайлбарлая. Миний бие 2012 оны Лондонгийн олимпийн дараа Монгол Улсын үндэсний шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагчаар томилогдсон. 2008 онд төрсөн олимпийн хоёр аваргаа бид дараагийн Лондонгийн олимпод алдсан, өмнөх амжилтаасаа ухарсан байв. “Бид гаргасан амжилтаа алдаад байна. Дахиад олимпийн аваргатай болохын тулд та ажиллах хэрэгтэй байна” гэж тухайн үеийн Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны харьяа Спортын бэлтгэлийн төвийн дарга Б.Наранбаатар шавь минь надад итгэл хүлээлгэсэн юм.

Мөн шинжлэх ухааны доктор Г.Лхагвасүрэн “Улсын шигшээ багийн голдрил алдагдсан шүү. Чи үүнийг хийх цаг нь болсон. Чамд бүх боломж нь байна. онолын талаасаа ч, практик талаасаа ч…” гэж зөвлөсөн. Ингээд би үндэсний шигшээ багийн дасгалжуулагчдын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх зорилго тавьж, онол арга зүйн хичээл зааснаар ажлаа эхэлсэн. Монголын спортын байгууллагын сор болсон шинжлэх ухааны эрдэмтдийг урьж сургалт семинар явуулсан. Гадны нэртэй эрдэмтдийг ч урьсан байгаа. Тавь гаруй жил хийгдээгүй сургалт, дасгалжуулалтын олимпийн циклийн төлөвлөлтийг багш нартайгаа боловсруулж хэрэгжүүлсэн. Олон улсын жишигт нийцүүлж хийхийг эрмэлзэж ажилласан. Гэвч олимпоос нэг жилийн өмнө энэ ажлыг маань таслан зогсоосон. Үндсэндээ намайг ажлаас минь чөлөөлсөн. Яамны дарга даамал хэн нэгнийг өөрчилж болно. Гэхдээ сургалт дасгалжуулалтын ажил гэдэг хэн дуртай нь ирээд хийчихдэг юм биш л дээ. Зөвхөн Басхүү гэж ганц хүнийг нухчин дарахын тулд Монгол Улсын эрх ашгийг умартсан. Хүн төрөлхтний их баяр олимпийн дэвжээнд эх орныхоо нэрийг өндөрт мандуулахаас илүүтэйгээр Басхүүг гарт нь орсон ажлаас нь салгаж, нэр бүхий нөхөд атаа жөтөө, өш хонзонгоо авах нь ашигтай юм байна гэдгийг нүдээр үзэж, биеэр амссан.

-Үндэсний шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагчаас таныг мулталж, сургалт онол зүйн аргыг удирдлагагүй болгосноор Монголын баг тамирчид Риогийн олимпод ийм арчаагүй байдалтай оролцлоо гэж та хэлээд байна. Танаас өөр хүн энэ ажлыг чинь үргэлжлүүлээд явж болоогүй юм уу. Ер нь яагаад таныг олимпийн өмнөхөн ажлаас чөлөөлсөн юм бол?

-Сургалт дасгалжуулалтын ажил гэдэг хэн дуртай нь хийчихдэг юм биш гэж би дээр хэлсэн. Тэр бол үйлдвэрлэл юм. Бүтээгдэхүүн нь тамирчин. Тэгэхээр бүтээгдэхүүнийг маш нарийн сайн боловсруулж, дэлхийн зах зээл буюу олимпийн дэвжээнд борлогдохыг нь харна. Үндсэндээ бүтээгдэхүүнийг дээд зэргийн шаардлагад нийцүүлсэн, брэнд болгох хэрэгтэй. Ийм л нарийн төлөвлөгөөг спортын төрөл бүр дээр боловсруулж, спортын шинжлэх ухааныг цогцоор авч үзэж байж, тэр бүгдийг нэг дор зангидаж байж бид ажлаа явуулж байлаа. Түүний үр дүн ч гарсан. 2013 оны дэлхийн аваргад манай жүдо, чөлөөтийн баг тамирчид ямар амжилт гаргасныг хүн бүр мэдэж байгаа. Жүдогоор М.Уранцэцэг алт, Д.Амартүвшин мөнгөн медаль авсан. Чөлөөтийн эмэгтэй баг таван медаль авч, багаараа хоёрт орсон. Өмнөх олимпийн дөрвөн жилийн циклд 30 дугаар байр хүртэл ухарч элгээрээ хэвтээд байсан чөлөөтийн эрэгтэй баг багаараа наймд орж, Г.Мандахнаран медаль авсан. Дараа жил нь буюу 2014 онд Риогийн олимпийн өнгийг тодорхойлох Азийн спортын наадамд манай баг тамирчид таван алтан медаль хүртсэн. Нийтдээ 12 медаль хүртсэн. Энэ бол түүхэн амжилт. Шигшээгийн дасгалуулагчидтайгаа хамтарч хийж буй бидний ажил зөв голдрилдоо орж эхэлснийг Азийн наадмын түүхэн амжилт харуулсан. Үнэхээр багш нар, маань хөдөлгөөнд орж эхэлсэн. 2015 онд дөчин жилийн өмнөх амжилтаа чөлөөтийн эрэгтэй багийн тамирчид давтаж, багаараа дөрөвдүгээр байрт шалгарсан. Ингэж чөлөөтийн улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч Ц.Цогтбаяр, дасгалжуулагч О.Пүрэвбаатар, Б.Баяраа, Л.Энхбаяр нарын удирдсан баг гурван медаль хүртэж бахдам амжилт гаргасан. Атаа жөтөө дагуулдаг спортын байгууллагыг цэл залуухан дарга Б.Наранбаатар тун чадварлаг удирдаж богино хугацаанд амжилт гаргасныг хэлэх ёстой.

-Үр дүн нь гарчээ. Гэхдээ хамгийн том үзүүлэлт болох олимпод манай тамирчид өрсөлдөгч бөхийнхөө гарыг ч нугалж чадалгүй унаж байсан нь үнэн биз дээ. Ингэхэд таныг яагаад ажлаас чөлөөлөв гэдгийг сонирхоод байна л даа?

-Олимпод улс орнууд нэгдсэн бодлоготой, баг тамирчдаа нэгдсэн удирдлагаар хангаж, зохион байгуулалттайгаар бэлддэг. Жүдо, чөлөөт, буудлагынхан мэдээж дор бүрнээ мэргэжлийнхээ бэлтгэл сургуулилтыг хийх нь ойлгомжтой. Харин онол арга зүйн талаас нь өөр өнцгөөс харж, алдаа дутагдлыг нь хэлж, засч залруулж явах учиртай. Энэ гол холбоос Риогийн олимпод алдагдсаныг би хэлээд байна. Үүнийг би гэнэт ухаан орсон юм шиг өнөөдөр хэлж байгаа юм биш. Хэн ч ингэж хэлж, айхтар шүүмжилж болно. Риогийн олимпод спортын төрөл бүр дээр тус тусад нь бэлдэж боловсруулсан олимпийн циклийн төлөвлөлтөө харахаар надад үнэндээ харамсах сэтгэгдэл төрдөг. Гол зангилааг удирдаж байсан таныг явчихаар бид дур дураараа л явсан. Таны шаарддаг, шахдаг, харамгүй юм хэлж өгдөг хүн байхгүй болсон гэж жүдогийн О.Балжинням, чөлөөтийн Ц.Цогтбаяр, буудлагын Л.Ундралбат, боксын Д.Батсүрэн гээд ахлах дасгалжуулагчид хэлж байв.Тэд намайг ажлаас чөлөөлөгдсөний дараа аргаа барахдаа тухайн үеийн Эрүүл мэнд, спортын сайд байсан Г.Шийлэгдамбад өргөх бичиг барьсан. Спортын төвийн дарга болсон Бат-Эрдэнэ гэж хүн намайг ажлаас чөлөөлснийхөө хоёр хоногийн дараа, “За би буруу юм хийжээ, энэ хүнийг ажилд нь буцаан томилох нь зөв юм байна” гээд томилох гэтэл өглөө нь шууд болиулсан байдаг.

-Хэн болиулсан байх уу. Нэр устай нь хэлчихэж болно биз дээ?

-Чөлөөт бөхийн холбоог удирдаж байсан Д.Дагвадорж, Д.Сумъяабазар хоёр болиулсан юм билээ. Миний бие их спортдоо эргэж ирээд элгээрээ хэвтэж байсан чөлөөтийн эрэгтэй багийн амжилтыг дахин сэргээсэн. Түүхэн амжилтад нь хүргэсэн. Үүний төлөө худлаа ч гэсэн надад “Баярлалаа” гээд хэлчихэж болно доо. Гэтэл энэ хүн яах аргагүй ажиллаад байна, татаж унагая гээд зүтгэсэн нь харамсмаар. Ийм байж болох уу, ийм төрийн түшээ гэж байх уу. Сумъяабазар энэ хэд надад дургүй байж болно. Цаана нь Монгол Улсын нэр хүнд гэж юугаар ч хэмжишгүй зүйл бий юмсан. Шийлэгдамба сайд хэрэгт орооцолдохынхоо урд өдөр Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газарт “Басхүү дасгалжуулагчийг ажилд нь буцааж тавина. Олимп хаяанд ирлээ. Гол судсыг нь атгаж байсан хүнийг бид явуулсан нь алдаа болжээ” гэж хэлсэн байна лээ. Сүүлд би сонссон. Даанч тэр орой Шийлэгдамба хэрэгт орооцолдсон. 2016 оны тавдугаар сарын сүүлчээр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг спортын ордонд ирж олимпийн бэлтгэл ажилтай танилцаж байхдаа Эрүүл мэнд, спортын сайд С.Ламбаа, Спортын хөгжлийн төвийн захирал Д.Жаргалсайхан нарт үүрэг болгосон. “Ерөнхий дасгалжуулагчийн асуудлыг шийд” гэсэн. Тэгэхэд шийдсэн бол үлдсэн хугацаанд нь би зангидчих бүрэн боломж байсан.

Ерөнхий сайд нь үүрэг өгчихсөн байхад Дагваа, Сумъяа хоёрын үгэнд ороод хулчийж суудаг ийм арчаагүй төрийн сайдтай байгаад яахав дээ гэж эрхгүй бодогдсон. Өмнө нь би С.Ламбаа сайдад “Миний гадаад явах, олимп үзэх хор арилчихсан. Мөн алдар цол хүртэх гэсэн хор ч арилсан. Ардын багшийг нь, гавьяат дасгалжуулагчийг нь авлаа, надад өөр зүйл хэрэггүй. Харин Риогийн олимпоос хоёр олимпийн аварга төрүүлнэ, 5-6 медальавна” гээд өнөө нарийн нягт төлөвлөгөөгөө үзүүлсэн. Тэгэхэд нэг айхтар том харснаа “Та үнэхээр мундаг, цогц төлөвлөлт гаргажээ” гэсэн. “2013-2015 оны улсын шигшээ багийн тогтвортой амжилтын эцсийн үр дүн Риод гарах ёстой. Монголын ард түмний хүсэн хүлээгээд байгаа энэ үр дүнг нь би гаргаад өгье. Танд хэрэгтэй, эх оронд минь хэрэгтэй” гэж дахин дахин хэлсэн, ойлгуулсан. Тэр бол 2016 оны гуравдугаар сард болсон явдал. Салбарын сайд нь ойлгосон хэрнээ, түүнийг хэрэгжүүлэхийг, олимпийн дэвжээнд Монголын тамирчид гялалзсан амжилт гаргахыг үнэндээ хүсээгүй нь гайхалтай. Уул нь Ламбаа сайд эхэлсэн ажлынхаа эцсийн үр дүнг үзье гэж хэлдэг хүн л дээ. Ингэж салбар хариуцсан сайд нь, спортын хөгжлийн төвийн захирал нь эх орноо бодоогүй. Риогийн олимпод ийм байдалтай оролцсон нь баг тамирчдаа нэгдсэн бодлогоор хангаж чадаагүй эрх мэдэлтнүүдийн арчаагүй байдлын үр дүн гэж би шууд хэлнэ. Түүнээс биш багш, дасгалжуулагч нар үнэндээ “бор зүрх”-ээрээ л зүтгэсэн. Тэдэнд буруу байхгүй.

-Монголын чөлөөт бөхийн холбоо, дэлхийн бөхийн холбоо руу бичиг явуулж таныг олимпийн зэрэглэл бууруулж, Лондонгийн олимпийн шүүгчээс хасуулж байсан. Бусад улс орнууд олимпийн зэрэглэлийн шүүгчтэй болох гэж зүтгэдэг бол манайх эсрэгээрээ таныг болиулах гэж дайрсан. Энэ ямар учиртай юм бэ. Тухайн үед та бас л тодорхой тайлбар өгөөгүй санагдана?

-Хувь хүнд өөрт нь ирүүлдэггүй нууцын зэрэглэлтэй материалыг дэлхийн бөхийн холбоо надад явуулж байсан. Намайг хасуулах тухай бичгийг шүү дээ. Манайхан олон улсын бөхийн холбоонд “Наад хүнийхээ зэргийг бууруулаад өгөөчээ” гэж явуулсан байдаг. Дэлхийн бөхийн холбоо гурван удаа “Болохгүй ээ” гэсэн хариу өгсөн байгаа юм. Тэгээд бүр сүүлдээ цөхрөнгөө бараад “Наад Адуучийн Басхүү гэдэг хүн чинь монгол хүн мөн үү” гэсэнтэй адил зүйл асуусан байдаг. Тодруулбал, “Басхүү Монголын шүүгч хэвээрээ юу гэдгийг та нар нотолж чадах уу. Үгүй гэх юм бол одоо яая гэхэв дээ” хэмээн асуусан байна. Түүний хариуг одоо хэр нь өгөөгүй байна. Дэлхийн бөхийн холбоонд явуулсан бичгийг үзсэн хүн “Басхүү минь чи яаж тэвчиж болоод байна” гэж асуудаг. Хэрвээ гучин долоон он байсан бол намайг шууд буудан хороох юм байна л даа. Гэхдээ намайг амьд мэнд байхад, миний ухамсарт амьдралаа зориулж ирсэн Монголын чөлөөт бөхийн холбоо, эх орныхоо нэр төрийг өндөрт өргөх гол үзүүлэлт болсон олимпийн зэрэглэлийг минь бууруулж өгөхийг хүссэн энэ үйлдлийг нүдээр үзсэн минь надад буудуулснаас хүнд, хэцүү туссан. Хэрвээ дэлхийн бөхийн холбоо тэрхүү бичгийг над руу явуулаагүй бол би амьдаараа хад мөргөх байсан. Учир нь чөлөөт бөхийн холбооныхон үнэнээ надад хэлэхгүй. Намайг ярихаар худлаа ярьж байна гээд хүлээж авахгүй, ийм л байх байсан. Би дэлхийн бөхийн холбооны тэргүүнээс “Ноён ерөнхийлөгч өө, та худлаа хэлээд байна уу, Монголын чөлөөт бөхийн холбооныхон худлаа хэлээд байна уу. Манайхан болохоор тийм бичиг явуулаагүй, бид таныг оролдоогүй” гээд байх юм гэж арга ядахдаа асуусан. Өөдөөс “Монголын чөлөөт бөхийн холбоо чинь галзуурчээ” гэж орилж чарлаад,над руу тэр бичгийг явуулсан. “Гацуурт”-ын Чинбат холбооны ерөнхийлөгч байх үед түүний гарын үсэг зурагдсан байдаг. Би Чинбатаас асуусан, аргагүйн эрхэнд би зурсан гэж хэлсэн. Чинбатыг шахаж шаардсан хүмүүс нь Д.Сумъяабазар, гавьяат тамирчин Буяндэлгэрийн Болд нар юм билээ. Энэ бол аймшигтай хэлмэгдүүлэлт. Энэ хэлмэгдүүлэлт надаар дуусаагүй. Миний дүү А.Баасанхүү дээр бас давтагдсан.

-Яаж тэр билээ?

-Миний дүү олон улсын шилэгдмэл шүүгч байсан. Дараа нь олон улсын нэгдүгээр зэрэглэлийн шүүгч болсон. Гэвч энэ бүхнээс дүүг минь ямар ч тайлбаргүйгээр, нууцаар хасуулсан нь аймшигтай. Одоо дүү маань гэртээ сууж байна. Ингэж ах дүүгээр нь хэлмэгдүүлж байна. Тэр ч бүү хэл талийгаач болсон дүүг минь хүртэл оролдон ясыг нь өндөлзүүлж, түүхэн амжилтыг нь баллуурдсан нь аймшигтай. Тодруулбал, миний дүү, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, улсын начин А.Баатархүүгийн амжилтыг үгүй болгосон.

Чөлөөт бөхийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга О.Баянмөнх чөлөөт бөхийн тавин жилийн ойн ном хийнэ гээд надаас ирж зурагнууд авсан. Надтай огт харилцдаггүй хүн чинь гэнэт хэрэг болохоор гэрт минь хүрээд ирсэн. Тавин жилийн ой юм даа гээд чөлөөт бөхдөө хайртай хувьд би тусалж 66 зургийг скайнердуулж хувилаад тус бүрт нь тайлбар бичээд файлаар өгсөн. Тухайн үед би ажилгүй, гудманд хөөгдөөд гарчихсан ч тэр бүгдэд мөнгө зарж, сэтгэл гаргаж Баянмөнхөд өгтөл тавин жилийн түүхэн номдоо миний дүү Баатархүүгийн зургийг ганцааранг нь оруулалгүй үлдээсэн байсан. 1979 онд Монголд болсон залуучуудын дэлхийн аваргад миний дүү Монголын ард түмний зүрхийг буцалтал баярлуулж байсан. Ганцаараа алтан медаль хүртэж дэлхийн залуучуудын аварга болсон. Хуучин ЗХУ-ын 22 орон орсон агуу тэмцээнд Баатархүү маань мөн л ганцаараа мөнгөн медаль хүртэж байсан. Гэтэл энэхүү түүхэн амжилтуудыг нь ялангуяа дэлхийн залуучуудын аварга болсныг 50 жилийнхээ түүхэн номонд оруулаагүй шууд хассан. Баатархүүгийн дараа, сүүлд хоёр хүн залуучуудын дэлхийн аварга болсон байдаг. Тэр хоёрыг нэртэй устай, зурагтай хөрөгтэй нь оруулаад, тэр ч бүү хэл, мөнгө, хүрэл медаль авсан тамирчдыг нь хүртэл оруулсан байгаа юм. Ганцхан миний дүүг л хассан. Үүнийг хараад би голоо тасартал гомдож байлаа. Энэ бол үнэндээ эмгэнэл, Баянмөнхийн хийсэн хамгийн аймшигтай яргалал юм.

-Чөлөөт бөхийн холбооныхон, нэр бүхий нөхдүүд яагаад таныг ингэж өстөн дайсан мэт боддог юм бэ. Дэлхийн тавцанд дэндүү их нэр хүндтэй, Дэлхийн бөхийн холбооны “Алдарын танхим”-д өргөмжлөгдсөн ганц хүн болохоор атаархаж үхэх гээд байдаг хэрэг үү. Эсвэл та тэдний зэвүү, дургүйг нь хүргээд байдаг юм уу, ойлгохгүй байна?

-Миний нутгийн ах, Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар надад хэлж билээ. Үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн Д.Данзан тэргүүтэй нөхөд миний тухай яг энэ сэдвээр ярилцаж байлаа л даа. Тэгэхэд Мягмар заан “Чамайг энэ холбоо үнэндээ баллаж дууслаа. Чи бусдаас дэндүү хол илүү ажиллаад, бусдаас илүү гараад байх юм. Тэр чинь л алдаа болоод гай болж байна” гэсэн. Олимпийн зэрэглэлийн шүүгчээс хасуулсан хэлмэгдүүлэлт, энэ бүх асуудлыг би удахгүй баримттайгаар дэлгэнэ. Би тэгж бусдад дарлуулаад, дуугүй сууж чадахгүй. Багагүй хугацаанд бие сэтгэлээ уруулж, хүн л юм болохоор тарчиллаа. Монголын чөлөөт бөхийн спортын төлөө бага балчраасаа хоёргүй сэтгэлээр зүтгээд өнөөдөр ийм байдалд орлоо. Одоо болсон, юманд хэмжээ гэж бий. Хүний жаргалд ч зовлонд ч хэмжээ байдаг. Гэхдээ би нэг ч хүнийг гүтгэхгүй. Бүх зүйлийг баримт нотолгоотой хэлнэ. Миний энэхүү үйлдэл дараа дараагийн үед хэрэгтэй. Өнөөдөр аргаа барахдаа зарим хүмүүс өөрийгөө шатаана гэж хүртэл хэлж байна. Аминдаа хайргүйдээ биш. Тийм л аргагүй байдалд чөлөөт бөхийн холбоо, нэр бүхий нөхөд хүргэж байна.

-Таныг ингэж айхтар зуух, тэгтлээ үзэн ядах зүйл яагаад Д.Дагвадорж, Д.Сумъяабазар хоёрт байдаг юм бол. Тэд Монгол төрийн түшээ, ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүмүүс. Үүнд бас хариулт өгөөч?

-Д.Сумъяабазар сонинд өгсөн ярилцлагадаа “1990 онд байгуулагдсан Залуучуудын улсын шигшээ багт орсноороо миний бөх болох замнал эхэлж, суурь тавигдсан” гэж хэлсэн байна лээ. Тэгж ярихдаа залуучуудын улсын шигшээ багийг байгуулсан хүн нь намайг гэж мань эр бодоогүй байх л даа. Залуучуудын шигшээ багийн тамирчид анх удаагаа цалинтай болж байсан. “Бөхийн ирээдүйг ингэж бэлдэхгүй бол болдоггүй юм” гэж тэр үеийн олимпийн хороог удирдаж байсан С.Болд даргаас аваад олон хүнтэй уулзаж, хөөцөлдөж байж энэ шигшээг миний бие байгуулж байсан түүхтэй. Дасгалжуулагчаар нь Ганбаатар гэж Сумъяабазарын унаган багшийг томилсон. Би тэгэхэд улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч байсан юм. Тэгээд Сумъябазар, Өсөхбаяр нарын багш болох “хар” Ганбааг дасгалжуулагчаар нь бусадтай маргаж байж тавьж байсан юм. Бусдыг нь орхиё, үүнийг хэлэхэд Сумъяабазар нэг юм бодох байх. Мөн түүнд миний дүү Баасанхүү мөн ч их тус болсон доо. Ингээд хэлчихэд цаад чинь сайн ойлгоно. Өөр бидний хооронд ямар ч асуудал байхгүй. Нэг түүх хэлэхэд, Сумъяабазар, Дагвадорж нарын аав Долгорсүрэн заан миний шавь юм. Насаар бол надаас арваад ах хүн. Би 1975 онд 22 настай “Замчин” нийгэмлэгийн дасгалжуулагчаар очсон. Улсын шигшээ багаас хорин хоёрхон настай дасгалжуулагч болсон хүн бол ганцхан би. Тэнд Долгорсүрэнтэй учирсан. Намайг очсоны дараа улсын аваргаас чөлөөт бөхөөр хүрэл медаль хүртсэн.

Миний гар дээр байхдаа самбо бөхийн улсын аварга болсон, спортын мастерын зэрэг хамгаалсан. Мастерын анкетыг нь би бөглөж өгч байлаа. Далан зургаан оны наадмаар ажлаас нь түр чөлөөлж, хоол байрыг нь бэлдээд Сонгинын амралтад “Замчин” нийгэмлэгийн бөхчүүдтэй хамт бэлтгэлд авч гарсан. Тэр жил Долгорсүрэн улсын заан цол хүртсэн. Миний ардын багш цолны хүндэтгэлийн цайллагын үеэр олны хүртээл болсон баримтат кинонд Долгорсүрэн заан ямар сайхан үг хэлэв. Намайг үнэхээр хүндэтгэдэг. Нэрээр минь дуудахгүй. “Багшаа” л гэдэг юм. Энэ бүгд бодит үнэн юм. Гэхдээ би яг нарийндаа Сумъяабазар, Дагвадорж нарт нэг их буруу өгөхгүй. Харин энэ залуучуудын дэргэд тулхтай, ноён нуруутай, зарчимтай хүн байсан бол ийм айхтар алдаа гаргахгүй байх байсан болов уу. Өнөөдөр чөлөөтийн холбоо ямар байдалтай байна. Ийм байхгүй байх байсан. Тэднийг дандаа хувийн өс хонзон өвөрлөсөн, атаа жөтөөний үүр уурхай болсон нөхөд хүрээлж байна. Б.Болд, Ч.Дамдиншарав нарыг хэлж байна. Ер нь чөлөөт бөхийн энэ их хагарал бутрал бол Ч.Дамдиншарав гэж хүний хийсэн гай юм. Сая чөлөөтийн хурал дээр гавьяат тамирчин, дасгалжуулагч Ц.Цогтбаяр Дамдиншаравт “Танаас болж чөлөөт бөхийн холбоо ийм хагаралд хүрлээ” гэж уйлж байгаад хэлсэн. Ахмадууд залуучууддаа зөв нөлөө үзүүлэх учиртай.

Би Д.Сумъяабазарт “Бөхөөр ярьвал би уначихсан хүн. Чөлөөтөөр бол дээшээ хараад хэвтчихсэн хүн. Гэтэл холбооныхон чинь надтай ноцолдоод байх юм” гэж хэлсэн. Ер нь тэгээд бодоход өнөөдөр чинь хувийн үзэл бодол дээр төрийн ажил явдаг болжээ. Улс орон ядуу буурай болсны гол зүйлийг би ямар ч удирдлагагүй, хууль хэрэгжихээ больж, дур дураараа ажлаа хийдэг болсонтой холбоотой гэж бодож байна. Гэр бүл, ах дүү, нутаг нуга, жалга довны үзэл хаана хаанаа хавтгайрсан нь Монголын нийгмийн аймшигтай хоцрогдол. Энэ бүхнээс ангижирч байж Монголын спорт хөгжинө. Монголын тамирчид дэлхийд мандана. Үүнийг хатуу хэлье.