Month: April 2016

Санхүүгийн зохицуулах хорооны Хяналт шалгалтын газрын орлогч дарга Т.Жамбаажамцтай ярилцлаа.

-Таван толгойн хувьцаагаа зарах гэсэн хүмүүс Урт цагаан дээр бараг долоо хоночихлоо. Үнэхээр худалдаж авах боломжтой хувьцаа юу гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Товч бөгөөд тодорхой хариулахад “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн хувьцааг арилжаалах юм уу худалдан авах ямар ч бололцоогүй. Өнөөдрийн хууль эрх зүйн орчныг харахад ийм бололцоо байхгүй. Засгийн газраас 2010 онд иргэддээ Таван толгойн тодорхой хувьцааг олгох шийдвэр гаргасан. Хувьцаа олгосон тогтоолынхоо дараа шийдвэр гаргасан л даа. 350 дугаар тогтоол гэж гарч байлаа. Энэ тогтоолоор Таван толгойн хувьцаа Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаад, хоёр дахь зах зээлийн арилжаа эхэлсэн тохиолдолд эргэлтэд орохыг тодорхой заагаад өгчихсөн. Нэг үгээр хэлбэл Хөрөнгийн биржээр арилжаалагдаж эхлэх хүртэл ямар нэг хэлбэрээр бусдад шилжихгүй. Тэр хүртэл зөвхөн анх эзэмшүүлсэн хүмүүс дээрээ байна гэсэн шийдвэртэй. Засгийн газрын энэ тогтоол өнөөдрийг хүртэл хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Цаашдаа ч үйлчлээд явна. Хоёрдугаар гол асуудал гэвэл энэ хувьцаа цаашид хөрөнгийн биржээр арилжаалагдана. Өөрөөр хэлбэл гараас гар дамжин арилжаалагддаг таваар биш гэсэн үг. Зөвхөн Хөрөнгийн биржээр л арилжаалагдана гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Хөрөнгийн биржээс гадуур арилжаалагдах хувьцаа бол өв залгамжлал, бэлэглэл зэрэг хэлбэрээр бусдад шилжих бололцоотой. Гэхдээ энэ хувьцаа бол өөр. Засгийн газрын тогтоол шийдвэрээр хориглогдсон гэдгийг би сая тайлбарлалаа.

Дахин хэлэхэд биржээр арилжаалагдаагүй, хүмүүсийн нэр дээр бичилт хийчихсэн байгаа хувьцаа. Чөлөөтэй арилжигдаагүй хувьцаа учраас хувьцаа худалдаж аваад эхэлсэн гэдэг мэдээллийг тодорхой зорилготойгоор үүсгэж буй зохиомол сенсаци гэж харж байна. Үнэхээр мөнгөөр авч өгөлцсөн гэх баримт олдоогүй байгаа.

-Цагдаагийнхан шалгаад тогтоогоогүй байгаа хэрэг үү?

-Тийм, цагдаагийнхны шалгалтаар өнөөг хүртэл тогтоогдоогүй. Баримт олдохгүй байна. Мөнгө авсан хүн огт алга.

-Мөнгө авсан хүн байхгүй хэр нь хүмүүс яагаад өдөр бүр, шөнө болгон Урт цагаан дээр цуглаад байгаа юм бол?

-Ам дамжиж сонсоод л ирцгээгээд байх шиг байна.

-Танай байгууллагаас газар дээр нь очиж тайлбар хийсэн үү?

-Жишээ нь би өчигдөр (уржигдар) тэнд шөнийн 01:00 цаг хүртэл байж ажиглалт хийлээ. Цугласан хүмүүст учрыг нь тайлбарлахаар өөдөөс огт өөр юм ярьж, бухимдаад байна л даа. Тэгвэл яах гэж 500 төгрөг авч данс нээж өгөөд байгаа юм бэ гэх мэтээр уурлаж байна. Зөв мэдээлэл хүргэх гэхээр зориуд тасалж үймүүлэх хүмүүс ч байх шиг санагдсан. Цагдаагийнхан сүүлийн тав, зургаан өдөр шалгалт хийж байгаа юм билээ. Дам яриа л хүчтэй яваад байна. Чингэлтэй дүүргийн нутаг дэвсгэрт болж буй процесс учраас Чингэлтэйн цагдаа нар анхааралтай ажиглаж, ажиллаж байна. Биднийг очиж мэдээлэл хийсний дараа цугласан хүмүүсээс тавь гаруй нь явчихлаа гэх мэдээллийг цагдаагаас өгсөн.

-Байсхийгээд машинууд ирж хүн суулгаж яваад байна гэсэн яриа иргэдийн дунд байна. Хувьцаа худалдаж авах хууль эрх зүйн ямар ч үндэсгүй байхад яагаад ийм үйл явдал өрнөөд байгаа юм бол?

-Ямартай ч зохион байгуулалттайгаар ийм мэдээлэл тараагаад эхэлчихэж. Гэхдээ хэнд ашигтайг нь хэлж мэдэхгүй байна. Шалтгааныг нь цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа. Эрүүгийн цагдаагийн газар руу манайхаас мэдээлэл явуулсан. Холбогдох байгууллагууд нь анхааралдаа авсан гэж ойлгож болно. Хуулиар хориглогдсон үйл ажиллагаа учраас ийм мэдээлэл тарааж, хүмүүсийг дэвэргээд байгаа эзэн нь тодорвол хуулийн дагуу хариуцлага хүлээнэ.

-Хуулиар хувьцааг эрх шилжүүлэх юм уу, бэлэглэлийн журмаар өгч авалцах боломжтой юу?

-Хувьцаа бол хөрөнгө. Хөрөнгийг чөлөөтэй захиран зарцуулах эрхтэй.

-Тэгвэл “Эрдэнэс Таван толгой”-н 1072 хувьцааны тухайд хувьцаа гэдэг энэ ойлголтод багтах уу?

-Сая танд хэлсэн хувьцааны тодорхойлолт бол нэг дэх асуудал. “Эрдэнэс Таван толгой”-н хувьцааны хувьд өөр л дөө. Засгийн газраас иргэдэд бэлэглэхдээ “Энэ компани Хөрөнгийн биржээр хувьцаагаа чөлөөтэй арилжаалах ёстой. Тэгж байж жинхэнэ хувьцаа болно” гэсэн нөхцөл тавиад өгчихсөн.

“Эрдэнэс Таван толгой” бол хувьцаат компани. Хувьцаат компанийн хувьцаа Хөрөнгийн биржээр л арилжаалагдана. Дахин хэлэхэд “Эрдэнэс Таван толгой” хувьцаа гаргаж, Хөрөнгийн бирж дээр компанийнх нь хувьцаа арилжаалагдаж эхэлсний дараа иргэдэд хувьцаагаа зарах эрх үүснэ. Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж байгаа 200 орчим компанийн хувьцаатай яг адилхан гэж хэлэхэд хүндрэлтэй.

-Засгийн газар 1072 хувьцааг иргэддээ ямар ч үнэ нэхэлгүйгээр бэлэглэсэн. Тэгвэл буруу шийдвэр байжээ, бэлэглэхээ болилоо гэх эрсдэл бий юу. Иргэд ингэж болгоомжлоод байх шиг…?

-Засгийн газар нэгэнт шийдвэрээ гаргаад, хүмүүсийн өмчлөх эрх нь бүртгэгдчихсэн. Бүртгэлтэй байгаа хувьцааг буцаагаад хураагаад авах боломж, бололцоо хязгаарлагдмал. “Эрдэнэс Таван толгой” гэдэг компанийн хувьцааны 17 орчим хувийг хоёр сая 500 мянган хүн эзэмшиж байгаа. Гурван тэрбум ширхэг хувьцаа иргэдийн эзэмшилд байгаа гэсэн үг. “Эрдэнэс Таван толгой” бол зуун хувь төрийн өмчтэй компани. 17 хувийг нь иргэд эзэмшсэн, үлдсэн хувь нь төрийн өмчид байгаа гэж ойлгож болно. Төрд байгаа хувийн хориод хувийг Хөрөнгийн биржээр олон нийтэд зарах юм. Нэлээд боломжтой том хөрөнгө оруулагчдад худалдана гэсэн үг. Харин 50 орчим хувийг төр өөрөө эзэмшинэ. Засгийн газрын тогтоолоор бол ийм дүр зурагтай байгаа. Хувьцаа гаргахад их олон нөхцөл шаардлага хангагдсан байх ёстой. Энэ компанийн олборлолтын үйл ажиллагаа, зах зээлийн үнэлгээ, нүүрсний дэлхийн зах зээлийн ханш гээд маш олон зүйл нөлөөлнө.

Өнөөдрийнх шиг зах зээл таатай биш үед энэ компани хувьцаагаа гаргаж олон нийтэд арилжааллаа гэхэд хувьцааны үнэлгээ маш доогуур тогтох эрсдэлтэй. Засгийн газраас 1072 хувьцааны нийт үнэлгээг сая орчим төгрөг гээд тогтоочихсон. Засгаас ингэж тогтоосон ч хувьцаа гаргаад ирэхээр зах зээл үнэлгээ тогтоох зарчимтай.

-Засгийн газар иргэн бүрийнхээ нэр дээр хувьцааны бичилтийг нь хийгээд өгчихсөн. Сүүлийн өдрүүдэд иргэд дансаа заавал нээлгэх ёстой гэж яараад эхэллээ, ингэж яарах шаардлагатай юу?

-Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв дээр хоёр сая 500 мянган иргэний хувьцааны бүртгэл хийгдчихсэн. Үнэт цаасны дансыг яаран нээлгэх шаардлагагүй. Үнэт цаасны дансыг хувьцааны арилжаанд оролцохын тулд л нээлгэдэг.

-Оюутан, өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд хувьцаагаа мөнгө болгоод авчихсан байх аа?

-Тэгсэн. Нийтдээ 200 гаруй мянган иргэнд мөнгө олгосон байдаг. Зарим нь 1072 хувьцаагаа тэр чигт нь мөнгө болгоод авчихсан. Нөгөө хэсэг нь талыг нь мөнгө хэлбэрээр авсан гээд янз бүр байгаа. Талыг нь мөнгө болгосон хүмүүс хэдэн ширхэг хувьцааны үлдэгдэлтэйгээ харах боломжтой.

-Зарим хүмүүс хувьцаагаа мөнгө болгоё гэсэн хүсэлт гаргасан ч засаг мөнгөгүй гээд өнөөг хүртэл өгөөгүй. Тэр хүмүүсийн хувьцааны талаар мэдээлэл өгөөч?

-Засаг мөнгийг нь өгөх боломжгүй болсон учраас тэр хүмүүсийн хувьцаа нэр дээр нь байгаа. Хүсэлтийг нь хангах бололцоо өнөөдөр ч төсөвт байхгүй. Хүсэлт гаргасан хүмүүсийн хувьцааг засаг татсан байсан ч мөнгийг нь өгөөгүй гэсэн шалтгаанаар буцаагаад нэр дээр нь бичилт хийчихсэн.

Тэгэхээр мөнгөө авъя гэсэн хүсэлт гаргасан хүмүүсийн хувьцаа нэр дээр нь байгаа гэж ойлгож болно.

-Хэдэн оноос хойш төрсөн хүүхдүүд Таван толгойн хувьцаанд хамрагдахгүй билээ?

-2010 оны зургадугаар сарын 30-наас хойш төрсөн хүүхдүүд хамрагдахааргүй байгаа.

Монгол Улсын 25 дахь Ерөнхий сайд Санжийн Баяртай ярилцлаа. Энэ удаад улс төр гэлтгүй энгийн сайхан ярилцана гэж ярьж тохирсноор бидний яриа ийн өрнөв.

-Таныг сүүлийн үед улс төрийн биш, уран бүтээлийн хүрээнээс нийгэм харж байх шиг. “Өнөөдөр” сонинд гараад байгаа дурсамж нийтлэлүүдийг тань шимтэн уншиж, өөр хоорондоо ярьж байгаа хүмүүс олон таарлаа. Удахгүй ном болж гарах нь гэсэн хүлээлт ч үүссэн байна. Та номоо хэзээ гаргах вэ?

-Ном гаргана гэж шамдаад байгаа юм алга. Тиймээс төдийд өдийд гарна гэж хэлэх баримжаа ч бас алга байна. Хааяа үзэг, цаас нийлүүлж суудаг. Үзэг, цаас ч гэж дээ. Аяга кофе урдаа тавьж, тамхи татангаа компьютер тоншиж суудаг гэвэл илүү таарна. Үр дүнд нь “Өнөөдөр” сонинд нийтлэгдсэн тэр богино дурсамжууд гармар болдог. Энэ хэд нь эцэстээ нийлээд номын хэмжээнд бүрдвэл сайн л байна.

-Сонинд хэсэг хэсгээр нь нийтэлж байснаас нэг мөсөн ном болгоод гаргачих нь дээр биш үү?

-Сонинд ганц нэгээр нь нийтлээд байгаад учир бий. Би иймэрхүү юм урьд нь бичиж байгаагүй, бичнэ ч гэж бодож явсангүй. Гэтэл бичээд суух тэр агшиндаа дуртай болчихсон байна. Өөрөөр хэлбэл, одоохондоо үр дүнгээс нь биш үйл явцаас нь таашаал авч үзэж байх шиг. Эргэж дурсах, эргэцүүлэн бодох, эвлүүлж буулгах гэдэг бол завтай болсон мань мэтэд аятайхан зугаа. Гэхдээ өөрөө тэрүүхэндээ таашаал аваад суух нь нэг хэрэг. Өрөөл бусад нь үүнийг уншаад таашаах, эсэх нь өөр асуудал. Тиймээс бичсэн юмаа ганц нэгээр нь нийтэлж, олны ам хаашаа байх нь вэ гэдгийг тандаж байгаа санаатай.

-Та ч уг нь сэтгүүлч хүн. Уран бүтээлээ туурвих тэр үйл явцаас таашаал авч урьд нь үзсэн баймаар юм. Та одоо яг юунаас нь таашаал аваад байна гэж?

-Сэтгүүлчийн ажил нэг хэсэг хийж явсан. Гэхдээ би уг нь хуульч мэргэжилтэй. Чиний сая хэлсэн тэр “уран бүтээл”, “туурвих” энэ тэр гэсэн хүнд тусгалтай үгнээс би сүрддэг. “Миний уран бүтээл” гээд яриад сууж байгаа хүнийг харахаар өмнөөс нь ичдэг. Маргаангүй суут авьяастан байлаа ч хийснээ “уран бүтээл” гэж өөрөө өөрийгөө өргөмжлөх нь хаашаа юм.

Үнэхээр “бүтээл” мөн ч юм уу, тэр нь “уран” болж чадсан юм уу гэдгийг хөндлөнгөөс, эсвэл хойч үе тогтоох учиртай биз. Тэгээд ч миний тог, тог тоншоод суугаад байгаа юм сэтгүүлчийн ажилтай нэг их холбоогүй. Би өөрийн үзсэн харсан, дуулсан туулсан, бодсон ойлгосноо л буулгаж байгаа санаатай. Хүн мэддэг юмаа яривал сонин. Миний мэддэг юм бол миний амьдрал. Түүнийхээ л тухай бичиж байна. Өрөөл бусдад энэ нь хэрэгтэй эсэхийг би мэдэхгүй. Харин надад өөрт бол хэрэгтэй байна. Би бүхэл жарныг туулжээ. Гэхдээ хугацааны урт, богино нь тийм ч чухал биш. Юу чухал гэхээр би хоёр өөр нийгэм дамжиж амьдарч үзсэн хүмүүсийн нэг, тэр үеийн бие төлөөлөгч нь. Ухамсарт амьдрал маань ид өрнөж байх үед хоёр нийгэм, хоёр зуун солигдож таарсан. Олдсон нэг тийзээр хоёр өөр амьдрал үзлээ…

-Нэг тийзээр хоёр амьдрал үзнэ. Ямар гоё хэлэв ээ, та…

-Яг тийм байгаа биз дээ. Үүгээрээ бид азтай улс. Би л гэхэд олон юмны гэрч, нэлээд юмны оролцогч, хэдэн юмны буруутан, зарим юмны гавьяатан байж магадгүй. Энэ бүхнээ эргэн дурсахад сонин байна, сургамжтай байна, зугаатай байна. Үүнээсээ таашаал авч байна. Таашаал авдаг өөр нэгэн зүйл бол би суралцаж байна. Дурсамжаа бичиж сурч байна. Дурсамж бичих нийтийн заавар журам гэж байхгүй. Хэн ч гэлээ “эвдэрснийхээ” хэрээр дургиж болдог чөлөөтэй талбар. Өнгөрсний тухай замбараагүй олон бодол, санал, сэтгэгдэл, зураглал хүний тархинд хадгалагдаж байдаг. Үүнийгээ эргэн санах, эрэмбэлэн буулгах гэж оролдож байна. Дээр нь өөрийн гэсэн хэллэг, хэлбэр, хэмжээ, хэмнэл дөрвийгөө олох гэж хичээж байна. Болоод байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг, одоохондоо баримжаа алга.

-Тун сайн болж байгаа ш дээ. Таны бичлэг энгийн хэрнээ, адал явдалт кино үзүүлж байгаа мэт дүрслэл сайтай, уншууртай санагдсан шүү. Дурсамжийн өгүүллэг бүрийн хэмжээ нь урт удаан биш, хэт богино биш, сайхан таараад байгаа…

-Зөв хөө… Ингээд л сайхан магтаад өгвөл би гэдэг нөхөр хөөрөөд, урам ороод, дүрдээ итгээд, цааш нь бичээд байх бололтой шүү (инээв). Урам гэдэг маань магтаал иддэг, өөр хоол голдог ааштай амьтан. Т.Очирхүү гуайн “Урам хайрла” гэдэг алдарт шүлгийн үнэн гол, үнэ цэн үүндээ л байдаг байх. Хэдэн онд ч билээ дээ, тээр жил сэтгүүлч, зохиолчид нийлээд эндээс олуулаа Туркмен улс явж билээ. Тэгэхэд Т.Очирхүү гуай надад нэг шөнө халамцуухан байхдаа тэр шүлгээ уншиж өгч байсан. Тайзан дээрээс өндөр дуугаар уншдаг шигээ биш, нэгэндээ нууцаа аминчлан ярьж байгаа юм шиг аяархан өнгөөр уншсан. Надад тэр нь хамгийн зөв өнгө аяс санагдаж билээ.

-Таныг дурсамжаа нэлээд хэдэн жилийн өмнөөс бичиж эхэлсэн гэж дуулдаж байсан. Сонинд нийтлэгдсэнээс нь үзвэл таны бага нас, оюутан ахуй цаг, цэргийн албанд зүтгэж байсан жилүүд, элчин сайдаар ажиллаж байсан үе хүртэл орж байна. Хугацааны хувьд наашаа ойртоод л байна. Сүүлийн хорин таван жил, ялангуяа сүүлийн арван жил буюу “халуун улс төрийн амьдралын” тухай дурсамжууд бичигдэж бэлэн болсон уу. Тэр хэсэг нь хэзээ гарах бол гэж хүмүүс тэсэн ядан хүлээж байх шиг…

-Бэлэн болно гэдэг нь харьцангуй ойлголт. Тодорхой сэдвээр бичих санаа огт санаандгүй орж ирдэг. Тэрнийгээ амжвал тэмдэглээд авна. Хөг, хэмнэл нь олдоод, бичигдээд байвал бичээд л сууна. Үгүй бол тэр сэдвээ түр орхино. Дараа хэзээ ч юм сөхөж үзнэ. Хөгжөөд явчихмаар бол үргэлжлүүлж нухна. Хөшөөд, хөндөлсөөд байвал дахиад даршилна. Ийм байдлаар ноороглож орхисон овоо олон санаа хуримтлагдсан байна. Зуу орчим болсон байх. Дөнгөж эхлүүлээд орхисон санаа ч байна. Дөнгүүр болж уу ч гэмээр тэмдэглэл байна. Гэхдээ яг бэлэн болсон эсэхийг би эцэслэн хэлж мэдэхгүй явна. Учир нь, надаас үлдэх цорын ганц дурсамжаа бичиж байгаа санаатай тул ул суурьтай хандах ёстой, тодорхой хэдэн зарчим баримтлах хэрэгтэй гэж бодсон. Нэгд, бодит дурсамж учраас өгүүлж буй үйл явдал нь үнэн бодит байх ёстой. Тиймээс эргэж нягтлах хэрэгтэй. Хоёрт, зөвхөн өөрт бус, өрөөл бусдад ч сонин, сонирхолтой байх ёстой. Залхуутай юм бичиж хүний, өөрийн цаг зав барж яах билээ. Гуравт, үзсэн, учирсан болгоноо тоочоод байлгүй чухлыг нь онцлох хэрэгтэй биз. Энэ мэтийн энгийн хэдэн зарчим, шалгуур бий. Тиймээс тэмдэглээд, оролдоод орхисон хэдэн нооргоо эргэж байн байн нягтлах, засах хэрэг гараад байх бололтой юм.

-Элдэв засвар дараа нь оруулалгүйгээр эхний сэтгэдлээрээ бичсэн дурсамж үнэ цэнтэй биш гэж үү?

-Үгүй юм байна. Жишээ нь, би тав зургаан жилийн өмнө тэмдэглэж байснаа эргэн уншаад гуниг төрсөн. Тэр үед би баахан эмчилгээ хийлгээд бие, сэтгэл жаахан сэнсэрчихсэн байж. Тийм ч учраас бичсэн үг, өгүүлбэр болгоноос гуниг, гутрал ханхлаад байх шиг. Яах юм, тийм юм нийтэлж? Хэн ч гэлээ амьдралыг дан гунигтай, эсвэл дан өөдрөг нүдээр хардаггүй. Өрөөсгөл нүдээр, туйлширсан ганц өнцгөөс харснаа тэр чигээр нь буулгавал худлаа болно. Нөгөө бодит үнэн гэдэг нь алга болно. Амьдрал баян. Гунигтай инээдтэй, тэнэг ухаантай, тэнэмэл, зоримол юм юм зэрэгцээд, холилдоод л оршдог хойно энэ бүгд байх л ёстой.

-Инээдтэй юм гэснээс таны дурсамж гарч эхэлснээс хойш таныг хошин шогийн мундаг мэдрэмжтэй юм гэж ярьцгааж байхыг сонссон юм байна. Би ч санал нийлнэ. Та хүнийг ч, өөрийгөө ч чимхэж элэглэхдээ хайр найргүй бичдэг юм билээ. Жишээ нь, “Интоорын компоот” өгүүллэгдээ та “гахай Баяр, аймхай хулчгар” гээд л өөрийгөө хөөрхөн шоолсон байсан…

-Гоё ш дээ. Хүн шоолох. Өөрийгөө шоолох бүр гоё. Өөрийгөө шоолж байж л өснө. Өөрийгөө шоолдоггүй хүн өрөөлд шоолуулж дуусдаг. Өөрийгөө доош хийх хэрэггүй, гэхдээ өөртөө хэт их ач холбогдол өгөх утгагүй. Өөрийгөө сүрлэг хөшөө мэт болгоод сүндэрлүүлчихсэн, эсвэл чамин гоё эрвээхэй шиг болгоод хатаачихсан хүн байдаг. Хэзээ ч юм зохиосон дүрдээ ороод оршин суучихсан, хөшчихсөн ийм хүн өрөвдөлтэй харагддаг. Хатаасан эрвээхэй харсан биз дээ. Хоргондоо гоё харагддаг ч сүнс нь зайлсан хэврэг цогцос л юм шүү дээ. Хавар болж, байгаль сэрж, амьдрал ид буцалж байхад босгосон хөшөө, хатаасан эрвээхэй мэт байна гэдэг арай л харамсалтай.

-Нэг талдаа өөртөө итгэлтэй хүн л өөрийгөө шоолдог гэдэг…

-Тийм байх шүү. Би өөртөө итгэлтэй. Тэр “Интоорын компоот” идсэнээс хойш тийм итгэлтэй болчихсон байх (инээв).

-Сүүлийн хорин таван жилийнхээ дурсамжийг бичсэн үү, хэзээ гаргах вэ гэсэн асуултад минь та хариулсангүй?

-Би үечилж, он дараалал баримталж бичдэггүй. Бичих тодорхой санаа санаандгүй орж ирдэг гэж би түрүүн хэлсэн. Тэр нь бага залуугийн адал явдал ч байж магад, бүдүүн эр болсноос хойших үйл явдал, учрал ч байж мэднэ. Сүүлийн хорин таван жил гэдэг бол миний хувьд шийдвэр гаргах алба хашиж, орхиж байсан он жилүүд маань. Тэр тухай мэдээж бичдэг. Тойроод, орхиод өнгөрөх аргагүй он жилүүд. Гэхдээ шийдвэр гаргаж байсан он жилүүд юм гээд зарим нөхөд шиг тухайн үеийнхээ хурал, уулзалтын тэмдэглэл, тогтоол шийдвэрийн төсөл, баримт бичгээ шууд хуулж буулгаад байх нь утгагүй биз. Баримт чухал ч, бодол, сэтгэгдэл бүр ч чухал. Баримтыг архиваас татан үзэж болно, сэтгэгдлийг бол тэгэх аргагүй. Архивын ажилд тус болох гэж байгаа бол тэндхийн ажилтан болчихож болно ш дээ. Би архивын газар биш, Монголын улс төрд хүчээ үзэж байлаа.

-Би нэг зүйл ойлгодоггүй юм. Танаас асуумаар санагдаад байна. Манайд хүний мөсгүй жудаггүй үйлдлийг “улс төр юм чинь” гэж зөвтгөөд, урвалт шарвалт, үнэт зүйлээсээ ухардаг хүмүүсийг “улстөрч юм чинь” гэж цайруулах болж. Гэтэл тэр улстөрчид нь төрийн эрх мэдэлтнүүд болдог биз дээ. Төр нь өөрөө ийм мөн чанартай байж болох уу гэж гайхширах юм. Таны бодлоор яах ёстой юм бэ?

-Монголын ардчилал буруу төлөвшиж байгаагийн илрэл нь энэ. Хорин таван жилийн өмнө, ардчилсан реформын эхэн үед ийм байгаагүй. Эрийн жудагтай, эрхэмлэх зарчимтай улс төр бол байсан. Бид Улсын Бага хурлын үеэ дурсан санах дуртай байдгийн учир нь энэ. Ардчиллын “романтик” үе гэдэг дээ. Одоо юм их өөрчлөгдөж, муу аргаар бүхнийг шийдэх гэдэг болж. Тийм шийдвэр нь насгүй гэдгийг ч ойлгох ухаан алга. Бүр эвдэрчихээгүй, бүрэн архагшаагүй дээр нь уг нь засаад авах юмсан.

-Хэн үүнийг засах юм бэ, тэгээд?

-Бидний өмнөөс хэн нэгэн засаад өгнө гэж байхгүй. Бид өөрсдөө л засвал засна. Хүний мөсгүй, жудаггүй ийм улс төрийг хазаарлаж хэн чадах вэ. Бүхнийг муу аргаар шийдэх гэсэн тийм улстөрчдийг хэн цээрлүүлж чадах вэ. Монголын улс төрийг уламжлалт ёс зүй, зан суртахуун, хүн чанарт нийцүүлэн, үгүй дээ л гэхэд “Бид чинь дэндүү цөөхүүлээ ш дээ” гэсэн бодит үнэнд нийцүүлэн цэгцэлж хэн чадах вэ? Монголын нийгэм л чадна. Нийгэмд сайн, муу мэдээ хүргэж, орчноо дэнслэх үүрэгтэй сэтгүүлчид л чадна. Дөрвөн жилд нэг удаа сонгох эрхээ эдэлдэг сонгогчид л чадна. Өөр хэн ч чадахгүй. Гэтэл яаж байна. Бурууг жигших бус, улам өөгшүүлэх болж. Хийсэн нь буруутдаг, хийрхсэн нь манддаг болж. Зарчимтай нь хохирдог, зарчимгүй нь завшдаг болж. Яагаад тэр вэ. Нийгэм маань өнөөдөр үнэн бодит мэдээллээр гачигдаж байна. Тийм учраас харанхуй, харанхуй учраас дорой, дорой учраас мууд идүүлж байна. Яах ёстой вэ гэж чи надаас асуулаа. Чи сэтгүүлч шүү дээ. Үнэн бодит мэдээллээ нийгэмд өг л дөө. Гэрэл гэгээ нэмж харанхуйгаас нь гарга л даа. Буруу зөв, буян нүглийн тухай эгэл жирийн уламжлалт ойлголтоо сэргээхэд тусал л даа. Улс төрөө улс төр, эдийн засгаа эдийн засаг, сэтгүүл зүйгээ сэтгүүл зүй болгоход хүчин зүтгэ л дээ.

-Сэтгүүлч бид ийм үүрэгтэй юм байж. Харин улстөрч та нар тэгвэл яах ёстой, ямар үүрэгтэй юм бэ?

-Улстөрчид шийдвэр гаргах үүрэгтэй. Улс төр гэдэг бол эцсийн дүндээ тодорхой шийдвэр л юм. Өөр юу ч биш. “Сүүлийн хорин таван жилийн тухай бичиж байгаа юу” гэж чи надаас асуугаад байна. Би харин энэ тухай л бичих гэж оролдож байгаа. Сүүлийн хорин таван жилд олон том шийдвэр гарсан байдаг.

Зарим нь оносон, зарим нь оноогүй байж мэднэ. Аливаа шийдвэр сэтгэлээр дамжиж, тархинд боловсордог. Гэхдээ нэг шийдвэр өөр хүмүүст өөр, өөрөөр тусна. Адил тусна гэж байхгүй. Тийм ч учраас маргаан дагуулдаг. Маргахад буруу байхгүй. Маргаанаас л үнэн төрдөг. Миний байр суурь бол миний л байр суурь. Зөв ч байж болно, буруу ч байж мэднэ. С.Баяр гэдэг хүний хувьд аль нэгэн шийдвэр тухайн үедээ яаж туссан, шийдвэр гаргах тэр үйл явц надад яаж харагдаж, яаж мэдрэгдсэн, шийдвэр гаргах тэр орчин тойронд юу болж байсан тухай миний сэтгэгдэл сонин байж мэднэ. Асуудал шийдэж байж амьдрал өрнөдөг, улс орон хөгждөг. Тэрнээс юу ч шийдэхгүй, юу ч хийхгүй орон тоо бөглөж суугаа нэг, хоёр, гурван… бүр гучин этгээдийн хоорондын хувийн харьцаа бол ёстой сонин биш.

-Өнгөрсөн үеийн гол гол шийдвэр, үйл явдлыг та юу гэж дүгнээ бол гэж бодохоос сонин байна шүү

-Тэр дүгнэх гэдэг бол амаргүй. Нэгд, үйл явдлууд өрнөөд удаагүй, тоос нь ч замхраагүй байна. Хорь байтугай хоёр зуун жилийн өмнөхөө ч дүгнэхээс бэрхшээдэг. “18 дугаар зууны Францын их хувьсгалын талаар таны дүгнэлт юу вэ” гэж Мао Зэ Дун даргаас асуухад, тэрээр “Үүнийг дүгнэж ярих арай л эрт байна” гэсэн гэдэг. Тиймээс халуун мөрөөр нь дүгнэхэд “Бүр ч эрт байна” гэмээр. Гэтэл хувийн дүгнэлтгүй дурсамж бол давсгүй хоолтой адил. Яалтай ч билээ. Хоёрт, би эзгүй хээр ганцаараа яваад байсан биш дээ, аль нэгэн үйл явдалтай холбож аль нэг хүн, хүмүүсийн тухай заавал бичиж таардаг. Бичих бичихдээ үнэн бодитоор нь, гоёж чимэлгүй, муулж харлуулалгүй бичих хэрэгтэй. Энэ бол бүр хэцүү. “Дурсамжинд чинь дурдагдсан хүн чамд өсөрхөнө гэдгийг сана. Дурдагдаагүй хүн бол бүр их өсөрхөнө гэдгийг бүр сайн сана” гэж нэг суутан хэлсэн гэдэг. Хэн билээ дээ, нэрийг нь мартаж орхиж.

-Нээрээ л илүү өсөрхөх байх даа. Таны дурсамжинд ямар, ямар хүмүүс дурдагдах бол гэдгийг гадарлаж л байна. Хорь гаруй жилийн хугацаанд уулзаж учирч, хамтран зүтгэж, өрсөлдөн тэмцэлдэж явсан хүмүүсийг болон өөрийгөө хэрхэн хөөрхөн элэглэж, хошигнох бол доо…

-Битгий шордоод бай, Энэрэл ээ. Би эрхбиш бичиж байгаа юмныхаа төрөл жанрын онцлогийг муухан ч гэлээ ойлгож байгаа. Хошин шогийн мэдрэмжтэй гэж намайг магтсан учраас шог хошин гарааны эх зохиол шиг юм халтарлаад суухгүй нь ойлгомжтой. Элэглэхийн тулд элэглэнэ гэдэг бол утгагүй. Гэтэл элэглэх шалтаг, шалтгаан нь байсаар байтал зүгээр илээд өнгөрвөл бүр утгагүй. Үнэн юм үнэнээрээ л үлдэх нь чухал. Дурсамж бичиж буйн тухайгаа миний хэлэх зүйл ингээд шавхагдлаа. Чи бид хоёр энэ тухай л ярилцана гэж эхнээсээ тохирсон байх аа?

-Тийм нь ч тийм л дээ. Та урсгал улс төрийн тухай ярихгүй гэсэн. Өөр юм асууя л даа. Та дурсамжаа бичихээс гадна уран зохиолын орчуулганд оролцоод байгааг мэдээнээс харсан. Ц.Гомбосүрэн гуайн “Үйлтэй байшин” гэх орчуулгын шинэ номыг нь та ариутган шүүсэн байсан. Яагаад энэ ажилд оролцох болсон юм бэ?

-“Ариутган шүүсэн” гэнэ ээ. Наадах чинь ямар сүртэй хэллэг вэ. Зүгээр л “редактор хийсэн” л гэнэ биз дээ. Тэгэхгүй бол нэг их бохир заваан юм байсныг нь би ариутгаад л, буруу зөв нь олдохгүй байсныг нь шүүгээд л байсан шиг ойлгогдохоор байна. Тэгээд ч Ц.Гомбосүрэн гуайн нэгэнт орчуулаад, гараасаа гаргасныг нь засна, янзална гэвэл ёстой нөгөө “ариун” юманд “бузар” хүргэхтэй адил болно. Ц.Гомбосүрэн гуай өргөн мэдлэгтэйгээс гадна онцгой мэдрэмжтэй орчуулагч. Орчуулж буй зохиолынхоо агуулга, хэлбэрийг бүү хэл, амин сүнсийг нь хадгалан буулгаж чаддаг ховор уран бүтээлч гэж би боддог. Достоевскийн болон Ильф, Петровын хэдэн ланжгар бүтээлийг нь монголчилсон хүн шүү дээ. Бусдыг нь энд би дурдсангүй. Жишээ нь, Достоевскийн хэл, хэллэг бол орчуулах байтугай уншихад үнэн ярвигтай. Утга санаа нь үгнээс гэхээсээ үг хоорондын зай, зангилаанаас нь төрдөг гэмээр маш хүнд хэцүү бичвэртэй зохиолч.

-Гэтэл та Достоевскийнхийг биш өөр нэг орос зохиолчийн бүтээл орчуулсныг нь редактор хийсэн. Яагаад энэ зохиолыг сонгох болсон талаар номын өмнөх үгэнд дурдсан байснаас үзвэл сонголтыг Ц.Гомбосүрэн гуай биш та хийсэн бололтой анзаарагдсан?

-Юу орчуулахаа орчуулагч өөрөө л шийднэ. Харин гарах шийдвэрт нь нөлөөлж бас болдог юм байна. Юрий Трифонов монгол хэлээр гарч байгаагүй. Гэтэл Трифоновыг ХХ зууны Достоевский гэдэг. 1980-аад онд дэлхийд хамгийн олон орчуулагдсан орос зохиолчдын айргийн тавд орж байсан том зохиолч. Түүний “Үйлтэй байшин”, “Холио солио”, “Ондоо амьдрал” гэх гурван туужийн тухайд бол миний бага залуугаасаа дурласан зохиолууд. Би цагтаа орчуулах гэж үйлээ үзээд бараагүй. “Давах тавилангүй даваа гэж байдаг нь энэ аж” гэж өөртөө хэлж байсан санагддаг. Гэхдээ монголоор гарсныг нь уншиж үзэх юмсан гэсэн бодлоо орхиогүй явж байгаад хожим хойно Ц.Гомбосүрэн гуайд санал болгосон. “Трифоновыг та л ойлгоно, та л орчуулж дөнгөнө” гэж түүнийг хэдэн жил гуйж, шахсаар байгаад, өөр бусад ажлыг нь хойш тавиулж байгаад хийлгэсэн ийм түүхтэй.

-Тэр дуртай гээд байгаа Трифоновоо та өөрөө орос хэлээр нь зөндөө л уншаа биз дээ. Монголоор заавал унших гэж зүтгэх, өөр хүнийг гуйж, шахах ямар шаардлага байдаг байна аа?

-Шаардлага байна. Нэг нь нийгмийн, нөгөө нь хувийн. Нийгмийн шаардлагын хувьд гэвэл, миний уншиж үзсэнийг бусад маань бас уншаад үзэг л дээ. 1970-аад онд Москва ямар байсныг, тэр үеийн орос хүмүүс юунд тэмүүлж, юунд шаналдаг байсныг, бодит социализмын онцлог, хор холбогдол, хуурамч чанар нь чухам юундаа байсныг уншаад мэдэг л дээ. Социализмын ач тус, хор холбогдол нь нийтлэг. Тэр үеийн ЗХУ ч бай, БНМАУ ч бай хаалттай нийгмийн зовлон, жаргал нь ерөнхийдөө ижил. Зохиолд “Москва, оросууд” гэж гараад байгаа ч мань мэтэд бол “Улаанбаатар, монголчууд” гэж уншигддаг л байсан үе.

Хоёрт, миний хувийн сонирхол бас байлаа. Ц.Гомбосүрэн гуайн орчуулга гарснаар би бэлэн гарын авлагатай болоод авсан. Нөгөө миний давж чадахгүй тулаад, буцаад байсан олон гүвээ, давааг яаж өлхөн давж болдгийг яруу тод харуулсан бэлэн сурах бичиг миний өмнө дэлгээстэй байна. Би энэ номын редактор хийж байна гэж хэдэн сар ноцолдсон. Засч нягтлаад удаад байсан юм биш. Эх зохиолтой нь үг, өгүүлбэрээр нь тулган үзэж орчуулгаа урласан техник, технологиос нь суралцаад, нөгөө суралцахын жаргалыг эдлээд, удаад байсан хэрэг.

-Ц.Гомбосүрэн гуайн орчуулсан номын нээлт дээр таныг Н.Энхбаяр даргатай холбоотой сонин үг хэлсэн гэж дуулдаж байсан. Тэр нь ямар утгатай үг байсан юм бэ?

-Сонинсоод байх юу байх вэ дээ. Уран зохиолын номын нээлт дээр би гэнэт улс төрийн сэдвээр цуурч тэнэгтээгүй нь ойлгомжтой. Трифоновыг орчуулна гэж залуудаа бүдүүн зүрх гаргаад бараагүй тухайгаа ярьсан. Би яагаад ч юм утга зохиолын орчуулга сонирхдог, тэрүүхэндээ оролддог болчихсон байж билээ. Тэр үед Энхбаяр, Мэргэн, Нарантуяа, Нарангэрэл гэх дөрвөн залуу орчуулагч Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийг төгсөөд дөнгөж ирсэн байсан. Тэдэнтэй нийлж Монголын зохиолчдын өгүүллэгийн түүвэр орос хэлээр гаргах ажилд оролцож явлаа. Тэд бол мэргэжлийн орчуулагчид, миний хувьд бол “бөөн дурын урансайханч” л байж. Гэтэл дуртай Трифоновоо орчуулчихмаар санагдаад бариад авлаа. Гурван сар ноцолдоод гурван хуудас ч гарсангүй. Арай ойр таньдаг тул Энхбаяр, Мэргэн хоёртой зөвлөсөн чинь “Трифонов бол олон салаа утга шингээж бичдэг хэцүү автор. Түүнийг монгол хэлээр адекват буулгасан байхад жинхэнэ орчуулагч боллоо л гэсэн үг. Үзээд алд” гэж билээ. Би үзээд дийлээгүй, алдсан. Ийм л юм болсон. Бага байхад зодолдоод бардаггүй зүггүй хүүхдийг ахдаа ховлодог шиг Трифоновыг Ц.Гомбосүрэн гуайд ховлож байж сая “зодуулан” бах таваа хангах шив дээ (инээв).

-Уучлаарай, тан шиг ийм улстөрчтэй уулзаад улс төрийн сэдвээр ганц ч асуулт тавихгүй ярилцлагаа өндөрлөх дэндүү харамсмаар байна. Ядаж ганц асуулт асууя. Асуулт ч гэж дээ, тодруулга төдий л юм. Таныг улс төрд эргэж ирнэ гэж дахин ярих болжээ. Дурсамжаа бичээд байгаа нь үүний нотолгоо ч гэх шиг. Гэтэл сая таныг энэ талаар фэйсбүүк хуудсаараа дамжуулж тайлбар хийсэн гэж зарим сайтаар мэдээлсэн байсан…

-Би фэйсбүүк, твиттер зэргийг мэдэхгүй. Үүнээс хол явдаг, ямар нэгэн хуудас энэ тэр хөтөлдөггүй. Тэр байгаа гэдэг хэд нь надад огт хамаагүй. Миний өмнөөс хэн нь цаг заваа бараад байгааг би бас мэдэхгүй. Хүн мэдэхгүй юмныхаа дайсан гэдэг утгаараа эд бол миний дайснууд. Мэддэг болоод хэзээ нэгэн цагт найзлахыг гэхдээ үгүйсгэхгүй. Эргэж ирэх энэ тэрийн талаар би урьд нь хэлсэн, хэлсэндээ байдаг. Бас тэр дурсамжаа бичиж буцах замаа засдаг гэж би л лав сонсоогүй ноу-хау байна. Дурсамж бол явсны нотолгоо мөн гэж харин сонсож байсан. Ийм л байна.

-Тэгвэл та бид хоёрын дараагийн ярилцлага тэр дундаа улс төрөөр ярилцах ярилцлага маань хэдийд байх вэ. Би яг таг хугацаа тохирмоор байна…

-Яг таг хугацаа гэнэ ээ. Бүсгүй хүн болзоогоо товлоё гээд шахаад байхад би яаж татгалзах билээ. Гэхдээ улс төрөөр ярилцах хатуу болзол тулгагдаж байна. Улс төрийг ч уг нь ярьдаг биш хийдэг л дээ. Тэгээд ч улс төр дээр олон зүйл тодорхойгүй байна. Олон икстэй тэгшитгэл гэдэг шиг X, Y, Z дэндүү шигүү байхад тодорхой юм ярих, тодорхой гаргалгаа гаргахад бэрх. Тиймээс юм жаахан тодорхой болог. Тэгээд уулзъя. Тэгэх үү.