-Олон жил морь унасан хүүхэд үргүйдэх аюултай гэнэ-
Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгээс энэ жил “Хурдан морины хаврын уралдаан дахь хүүхдийн эрх” нэртэй судалгааг унаач хүүхэд, тэдний эцэг эх, уяач, багш, эмнэлгийн ажилтны дунд явуулжээ. Судалгааны тайлан мэдээллийг өчигдөр танилцуулж, холбогдох албаныхны дунд энэхүү судалгааны талаар хэлэлцүүлэг явууллаа.
Хурдан морины өвлийн уралдаан нь унаач хүүхдүүдийн эрхийг ноцтой зөрчиж, тэдний эрүүл мэнд амь насанд сөргөөр нөлөөлж буй хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөр болох талаар манай сонин өмнө нь удаа дараа бичиж байсан билээ. Үүний үр дүнд хуулийн болон хүүхдийн эрхийг хамгаалах байгууллага, мэргэжлийн холбооны зүгээс эл асуудлыг анхааралдаа авах болсон. Мөн өвлийн цагаар бага насны хүүхдээр хурдан морь унуулах нь хүүхдийн аюултай хөдөлмөр эрхлэлт гэж үзэн өвлийн уралдаанд хязгаарлалт тавих болсон билээ. Гэвч олон улсын болон үндэсний хууль тогтоомжоор яг хурдан морины унаач хүүхдүүдэд хандсан тусгайлсан эрх зүйн зохицуулалт байдаггүй. Түүнчлэн манай улс 1990 онд НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцид, 2001 онд Олон улсын хүүхдийн байгууллагын Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийг устгах тухай конвенцид нэгдэн орсон хэдий ч төр засгаас хүлээсэн үүргээ хангалттай хэрэгжүүлж чадахгүй байгаагийн улмаас өвөл, хаврын хахирган цагаар хүүхдээр хурдны морь унуулж, тэдний эрхийг ноцтойгоор зөрчиж байгаа жишээнээс харж болно. Мөн энэ чиглэлийн нэгдсэн судалгаа ч өдгөө хүртэл байдаггүй аж.
“Хурдан морины хаврын уралдаан дахь хүүхдийн эрх” судалгааны тайлан
Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн судалгааны багийн ажилтнууд энэхүү судалгаагаа хурдан морины уралдаан хамгийн их болдог Төв аймгийн Зуунмод Зүүндэлгэр, ХУД-ийн Өлзийт хороолол, Налайх хот, Булган, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудийн морь унаач хүүхдүүд, уяач, эцэг эх, эмч, багш нарын дунд явуулжээ.
Судалгаанд 529 хүүхэд, 120 уяач, уяач хүүхдүүдийн эцэг эхийн төлөөлөл болж 67 хүн, 15 эмч, эмнэлгийн ажилтан 85 багш нийгмийн ажилтан болон энгийн иргэд оролцсон байна. Үүнээс хурдны морь унаач хүүхдүүдээс авсан судалгаан дээр үндэслэн дараах ьмэдээллийг танилцуулсан юм.
Судалгаагаар хурдны морь унадаг хүүхдүүдийн дийлэнх хувь нь 10-17 насны хүүхэд байдаг бөгөөд 64 хувь нь 10-15 настай аж. Үүнээс 95,6 хувь нь эрэгтэй хүүхэд юм. Тэдний 68.4 хувь нь 5-7 наснаасаа хурдан морь унаж эхэлсэн хэмээн хариулсан байна. Уралдаан болон бэлтгэлийн үед хаана байдаг вэ гэсэн асуултад дийлэнх нь хамаатан садан болон уяачийндаа байдаг хэмээн хариулсан бол хэний морийг унадаг вэ гэсэн асуултад хамаатан садны болон уяачдынхаа морийг унадаг хэмээн ихэнх хэсэг нь хариулжээ. Судалгаанаас аав, ээж хамаатан садныхаа морийг унаж байгаа хүүхэд цалин, шан харамж авдаггүй бол уяачдын морийг унаж байгаа хүүхдүүд тодорхой хэмжээний мөнгө авдаг гэжээ. Ихэвчлэн төвийн бүсэд хүүхдүүдийг мөнгөөр морь унуулдаг аж.
Харин багш, нийгмийн ажилчдаас авсан судалгаанаас үзэхэд унаач хүүхдүүдийн дийлэнх нь ар гэрийн байдал дунд буюу дундаас доогуур, хүүхдэдээ зориулах анхаарал халамж тааруу айлуудын хүүхдүүд байгаа нь харагдсан байна. Тэдгээр хүүхдүүд сургууль завсардсан тохиолдол бага хэдий ч ихэнх нь хичээлийн хоцрогдолд орж, “С”-ээс доогуур үнэлгээтэй суралцан, үеийнхнээсээ сэтгэхүйгээрээ муу байгаа нь багш нарын өгсөн судалгааны хариултаас ажиглагджээ. Сэтгэлзүйн хувьд уралдаан бэлтгэл сунгааны үеэр хамаатан садан тэр дундаа уяачийндаа байсан хүүхдүүд нь сэтгэлийн дарамттай, өөртөө итгэлгүй, дур мэдэн шийдвэр гаргах эрхгүй болсон байдаг аж. Харин гэртээ байсан унаач хүүхдүүд нь харьцангуй өөртөө итгэлтэй, морь унадгаараа бахархдаг, өөрийгөө өндрөөр үнэлдэг болохыг сэтгэл судлаачид мэдэгджээ.
Улирлын тухайд судалгаанд хамрагдсан 529 хүүхдээс 299 нь зөвхөн зун уралдах гоё гэсэн хариулт өгчээ. Уралдахад хамгийн хэцүү нь өвөл, хаврын улирал гэж хүүхдүүд хариулсан байна.
Харин хамгаалалтын хувцас, хэрэглэл өмсдөг үү гэсэн асуултад уралдаан болон бэлтгэл сунгааны аль алинд өмсдөг гэж 178 хүүхэд хариулсан бол, зөвхөн уралдааны үеэр өмсдөг гэж 367 хүүхэд хариулт өгчээ. Уралдаан болон бэлтгэлийн үеэр бэртэж байсан эсэхийг тодруулахад 331 хүүхэд бэртэж байгаагүй гэсэн бол үлдсэн хэсэг нь тодорхой хэмжээнд бэртэл авч байсан ч ялимгүй гэмтэл байсан учраас тэр бүр эмнэлгийн байгууллагад хандаж байгаагүй гэсэн байна. Тэд ихэвчлэн толгой тархиа доргиох, хөл гараа бэртээх, хацраа хайруулах, шалбалах зэрэг бэртэл авдаг аж.
Замын халтиргаа, гулгаа, уралдааны тоосноос зам харагдахгүй байх, нүх рүү мориных нь хөл орох зэрэг шалтгаанаас хүүхдүүд унаж бэртдэг байна.
Эмч нарын өгсөн судалгаанаас зургаагаас наймдугаар сард хамгийн их хүүхэд бэртэж ирсэн гэжээ. Энэ нь тухайн уралдааны цар хүрээнээс болдог байна. Харин иргэдийн дийлэнх хэсэг нь өвөл, хаврын морин уралдаан бол хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөр мөн гэж хариулсан бол хурдан морь унах насны тухайд 7-9 нас хамгийн тохиромжтой гэжээ. Хавар морь уралдуулах нь зохимжгүй гэдэгтэй иргэдийн 71 хувь санал нэгджээ.
“Хурдан морины хаврын уралдаан дахь хүүхдийн эрх” судалгаанаас өвөл болон хаврын улиралд хүүхдээр морь унуулах нь олон сөрөг үр дагавартай юм гэдэг нь ийн харагдаж байна.
Судалгааг гаргаад байгаа ч нэгдсэн тайланг хараахан боловсруулж, ажил хэрэг болгоогүй байна гэдгийг албаны хүмүүс онцолж байв.
Монголын хуульчдын холбооны ерөнхийлөгч Б.Гүнбилэг иргэд, уяачид хаврын морин уралдааныг үндэсний соёл, ёс уламжлал нэрээр их халхавчилдаг. Гэвч Монгол Улсын Үндэсний архивын газар хадгалагдсан мэдээгээр хавар уралдаан зохион байгуулж байсан уламжлал байгаагүй гэдэг нь харагдаж байна. Иймээс ерөнхий хаврын уралдааныг бүр мөсөн болиулах нь зүйтэй юм гэдгийг хэлж байлаа.
УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа “Уламжлалаа үргэлжлүүлэх нь чухал хэдий ч хүүхдийн эрхийг зөрчихгүйгээр хэрхэн хуульд тусгавал зөв зүйтэй талаар хэлэлцэж байна. Ялангуяа өвөл, хаврын уралдааныг явуулахгүй байх хэрэгтэй гэдэгт УИХ-ын гишүүд болон морь уяач холбооны гишүүд санал нэгтэй байгаа” гэв.
Манай улсын хүүхдийг морь уралдуулах нь тэвчишгүй хөдөлмөр мөн юм гэсэн зүйл заалт байхгүй хэдий ч Засгийн газрын 2011 оны 303 дугаар тогтоолын хавсралтаар хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийг устгах үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулан баталсан байдаг. Энэ нь Монгол Улсад хурдан морь унахыг хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэр гэж хүлээн зөвшөөрч байгаа илрэл хэмээн албаныхан мэдэгдэж байв.
Олон жил морь уралдсанаар хүүхдэд ямар хор хөнөөлтэй талаар Анагаахын шинжлэх ухааны тэнхимийн эрхлэгч, дотрын эмч доктор н.Баясгалан ярьсан юм. Тэрбээр “Морь унаснаар механик гэмтлээс гадна, дотор эрхтэн, арьс нүүрэнд хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар нэгдсэн судалгаа байдаггүй. Хэдий тийм ч бага насандаа уралдааны морь унаж байсан гэх бөөр, давсагны өвчлөлтэй хэд хэдэн хүн хандаж байсан. Хүүхэд олон жил морь унаснаар бөөр унжих, шээсний сувагт механик гэмтэл үүсч, мөн төмсөгт бичил судасны хагарал үүсч яваандаа үргүйдэлд хүрэх аюултай. Ганцхан хамгаалалтын хувцас хэрэглэл өмссөнөөр эдгээр өвчнөөс урьдчилан сэргийлж чадна гэсэн баталгаа байхгүй” гэж байв.
Хэлэлцүүлгийн үеэр манай оронд унаач хүүхдүүдийн бэртэл, эндэгдэл хэр их байгаа талаар мөн мэдээлэл өгсөн юм. ГССҮТ-өөс өгсөн мэдээллээр 2012-2014 оны хооронд ойролцоогоор жил бүр хоёр хүүхэд мориноос унасны улмаас амиа алддаг аж. Мөн жилд дунджаар 300-320 гаруй хүүхэд мориноос унаж бэртэн, түүнээс 180-220 гаруй хүүхэд нь хүнд хэлбэрийн бэртэл авч, эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлдэг байна. Бэртэж гэмтсэн хүүхдүүдийн 36-48 нь эрэгтэй хүүхэд бөгөөд санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж ч чадахгүй долоо хүртэлх насны балчир хүүхэд 67 байжээ. Ийм балчир хүүхдүүдийг адгуус амьтны нуруун дээр суулгачихаад бэртээж байгаа нь яах аргагүй томчуудын буруу юм. Эдгээр гэмтэж бэртсэн хүүхдүүд нь зөвхөн Төв, Булган зэрэг нийслэл хоттой ойрхон аймгуудаас ирсэн хүүхдүүд болохыг ГССҮТ-ийн эмч нар хэлж байв. Бусад аймаг, сумдад хичнээн тооны хүүхэд ийм шалтгаанаар бэртэж байгаа нь тодорхойгүй аж.
Хэлэлцүүлгийн үеэр нэгдүгээрт хаврын уралдааныг хориглох, уралдааны хүүхдийн насыг дор хаяж 12-оос дээш болгох мөн уралдааны замыг стандартын болгож өгөх нь чухал юм байна гэсэн асуудлуудыг дэвшүүлэн хэлэлцлээ. Мөн энэхүү судалгаан дээр үндэслэн тодорхой зөвлөмж, тогтоомж гаргах нь нэн даруй шийдэх асуудал мөн гэж байв.
Уул уурхайн яамнаас сар бүр зохион байгуулдаг “Ил тод уул уурхай” хэвлэлийн бага хурал өчигдөр боллоо. Тэд эхлээд Гацууртын ордын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг УИХ-аар хэлэлцүүлэхээр болсныг дуулгав. Мянга орчим ажлын байр бий болгох Гацууртын ордын баталгаат нөөц нь 50 тонн бөгөөд ашиглалтад ороход бэлэн болсон төсөл юм. Гацууртын алтны үндсэн ордын төрийн хувь хэмжээг 34 хувь байхаар, ашигт малтмалын нөөц ашигласны тусгай төлбөрийг гурван хувь байхаар тохирчээ. Алтны үнээс хамаарч гурван хувийн татвар өөрчлөгдөж болох гэнэ. Өөрчлөхөөр бол Засгийн газар шийдвэр гаргах юм байна. Анхны санхүүжилтийн дээд хэмжээ 350 сая ам.доллар байсныг 230 сая болгож буулгаснаа яамны зүгээс мэдээллээ.
ОХУ-ын 200
УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга, Өршөөлийн хуулийг зохион байгуулах комиссын дарга Д.Ганбатаас дараахь тодруулгыг авлаа.
Нийтийн тээврээр зорчих дамжин суултын эхний 30 минутыг үнэгүй болгох шийдвэрийг нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын ээлжит бус хуралдаанаас гаргасан билээ. “Улаанбаатар смарт карт” компанийн зүгээс ирэх сарын 7-ны өдрөөс эхлэн 30 минут доторх дамжин суултыг үнэгүй болгож эхлэх боломжтой гэсэн саналыг нийслэлийн Тээврийн газарт хүргүүлсэн. Ингэхдээ дамжин суултад хязгаар тавихгүй. Өдөрт нэг иргэн хэдэн ч удаа дамжин сууж болно. Гэхдээ нэг чиглэлийн автобуснаас буугаад 30 минутын дотор энэ чиглэлдээ суух юм бол хөнгөлөлт үйлчлэхгүй гэдгийг “Улаанбаатар смарт карт” компаниас анхааруулав. Жишээлбэл, “Таван шар-Офицеруудын ордон” чиглэлийн автобусаас буугаад 30 минутын дараа энэ чиглэлийн автобусандаа эргэн суувал дамжин суултын хөнгөлөлт эдлэхгүй аж. Эхний автобусаас буусан, дараагийн автобусанд суусан хугацаагаар дамжин суултын 30 минутыг тооцох учир зорчигчид яг буухдаа картаа уншуулах шаардлагатай. Харин гурав дахь автобусанд мөнгө төлж, дөрөв дахь автобусандаа өмнөх автобусаас бууснаас хойших 30 минут дотор амжин суувал үнэгүй явна.
“Өгөх нь авахаасаа илүү” уриатай Үндэсний өгөх өдөр маргааш болно. Энэ өдөрт зориулсан “Энэ бол би” Миний дуртай зүйлсийн үзэсгэлэн Занабазарын музейд өнөөдөр дэлгэгдлээ. Тус үзэсгэлэнд С.Намуунцэцэг, Ч.Энхсайхан, А.Хүдэрбат, А.Дөлгөөн, Б.Мөнхтулга нарын саажилттай хүүхдүүд өөрсдийн цуглуулсан зүйлсээрээ оролцож байгаа бөгөөд үүнээс гадна УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа орон, орны хүүхэлдэйн цуглуулгаа дэлгэжээ.
Налайх хотын замыг ирэх оны хавар төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд шинэчлэхээр болсон байна. Ингэхдээ зургаан эгнээтэй болгон өргөтгөж засахаар болжээ. Тус замыг 60 гаруй жилийн өмнө тавьж байсан бөгөөд түүнээс хойш хэсэгчилж засвар хийж байсан аж. Түүнчлэн автозамын зорчих хэсэг нарийнхан учраас аваар, осол их гардаг байна. Тиймээс энэ замыг өргөтгөн, шинэчлэх ажлыг хийх гэж байгаа аж.
УИХ-ын 75 дугаар тогтоол өнгөрсөн долоодугаар сард УИХ-аар батлагдсан. Үүнийг хэрэгжүүлэх шийдвэрийг Засгийн газрын зүгээс ХХААЯ, Аж үйлдвэрийн яам, Хууль зүйн яаманд даалгасан.
Хямрал гэдэг нь өөрчлөлт гэсэн грек үгнээс гаралтай гэнэ. Хүмүүс олноороо хамтран амьдрах болсноос хойш хямрал дагалдсаар иржээ. Орчин цагийн утгаараа бол эдийн засгийн тогтвортой өсөлт алдагдаад зогсохгүй уналт үүссэн нөхцөлийг хямрал гэж нэрлэж байна. Эдийн засагчдын үзэж буйгаар том, бага хэмжээгээр эдийн засаг байнга хямарч байдаг. Хямралын хамгийн жижиг хувилбар бол инфляци. Өндөр хөгжилтэй орнуудын инфляци 1-3 хувьтай байдаг. Харин эдийн засгийн өсөлт нь 2-5 хувь. Сүүлийн 100-гаад жил дэлхийн хэмжээний арваад хямрал тохиожээ. Дэлхийн I дайны дараа 1914 онд болсон хямрал нь дайны зардлаас үүсэлтэй. Англи, АНУ, Франц ба Германы Засгийн газрууд дайныг санхүүжүүлэхээр их хэмжээний үнэт цаас, бонд, өрийн бичиг гаргажээ. Энэ хямрал Оросын эзэнт гүрнийг сүйрүүлж коммунизмыг төрүүлсэн гэж үздэг. Харин 1929 онд болсон хямрал Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржээс үүдэлтэй. Тухайн үед үнэт цаасны ханш 70 гаруй хувиар унаж АНУ-ын санхүүгийн ертөнцтэй холбоотой орнуудын үй олон үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барьжээ. Энэ хямрал 1933 он хүртэл үргэлжилж Герман фашизм төрсөн гэж үздэг. 1973 онд АНУ-д нефтийн хямрал болж, нефть экспортлогч гол орнууд нефтийн үнээ буулгаж, олборлолтоо багасгаад зогсохгүй, үнийг зохиомлоор хөөрөгдөх оролдлого хийгээд үр дүнд хүрээгүй гэдэг. 1990-ээд онд Мексикт болсон хямрал нь гадаадын хөрөнгө оруулалтаас үүдэлтэй. Тухайн үед Мексикийн Засгийн газар асар их хэмжээний гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж чаджээ. Харамсалтай нь эхний хөрөнгө оруулалт буцаж, төсөл хэрэгжиж дуусахад эдийн засаг хүчтэй хямарч эхэлжээ. Гадаадын хөрөнгө оруулагч нар буцаж гарахдаа тухайн улсын их хэмжээний баялгийг хамж гарчээ. Азид болсон 1997 оны хямрал нь дэлхийн II дайны дараахь хамгийн том хямралд тооцогдоно. Энэ хямрал Азийн орнуудаар зогсохгүй дэлхийн нийт ДНБ-ийг ихээхэн хэмжээгээр буурахад хүргэжээ. ОХУ-д 1998 онд болсон хямрал нь их хэмжээний Засгийн газрын өрөөс үүдэлтэй бөгөөд хямралын улмаас ОХУ дэлхийн олон бүсэд хүчирхэг байсан нөлөөгөө алджээ. Хамгийн сүүлийн томоохон хямрал бол АНУ-аас үүсэлтэй орон сууцны урт хугацааны зээлээс эхлэлтэй. Тухайн үед Засгийн газрын баталгаагаар 20 гаруй сая иргэн ямар ч барьцаагүйгээр орон сууцны зээл олгосон гэдэг. Иргэд эхнээсээ зээлээ төлж чадахаа болиход даатгалын компаниуд сүйрч, улмаар банкуудаа аюулд оруулжээ. Хэдийгээр хямрал олон зовлон үүсгэдэг боловч аливаа хямралын дараа эдийн засаг илүү хүчирхэгжиж, илүү гарцуудтай болсон байдаг нь нотлогджээ. Хямрал олон шинэ боломжууд түүн дотроо техник технологи, түүхий эдийн хэмнэлт, үйлдвэрлэлийн цар хүрээг өөрчилдөг давуу талтай. Жишээлбэл өнөөгийн Хятадаас үүдэлтэй хямралын шинж тэмдгүүд уул уурхайн түүхий эдийн үнийг унагаж байна. Энэ нь түүхий эдгүй орнуудад асар их хямрал авчирна. Дэлхийн I дайны дараахь хямрал Лениний засгийг хөл дээр нь босгоод зогсохгүй ГОЭЛРО хэмээх Орос орныг цахилгаанжуулах төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэжээ. Тухайн үед АНУ-д их хямрал гарч зээл, тариа будаа маш хямдхан байсан нь Орос руу цутгасан байна. Энэ урсгалаас АНУ-д найман тэрбумтан төрсөн гэдэг. Монголчууд дэлхийн эдийн засагтай багахан хэмжээний уул уурхайн бүтээгдэхүүнээр холбогддог тул өртөх нь маш бага. 1990 онд ЗХУ задрахад зээл тусламж зогссон учраас жаахан бэрхшээл үүссэн.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж шүүгчээр томилогдсон зарим хүмүүст өнөөдөр үнэмлэх гардууллаа. Өнөөдөр Д.Бүрнээ, Ц.Байгалмаа, Ц.Одмаа, Ц.Мөнхзул, Л.Өлзийсайхан, Б.Батаа, Ц.Мөнх-Эрдэнэ, Н.Баярмаа нарын зэрэг 37 шүүгч Төрийн тэргүүнээс үнэмлэхээ гардан авсан юм.
