Month: April 2014

АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Оюундарьтай
ярилцлаа.
 
-Эрх баригч хүчин сүүлийн үед хамгийн
их асуудалтай байна. Улс орны дутуу, хатуу бүхнийг үүрэхийн зэрэгцээ гишүүнээ хөөх,
сайдаа огцруулах, Засгийн газраа хэрхэх вэ гэх мэтээр. Энэ бүхэнд АН ямар байр суурьтай
байгаа бол?

-Улс орны эдийн засаг сайнгүй байгаа. Дэлхийн эдийн засгийн
хямрал болж, урд хөрш худалдан авалтаа багасгасан байна. Дээрээс нь тавьсан өрийн
тухай гээд олон асуудал бий. Эндээс дүгнэхэд эдийн засгийнхаа эрх ашгийг бодвол
Засгийн газар тогтвортой байх нь хамгийн чухал. Сүүлийн 24 жилийг аваад үзэхэд дөрвөн
жилийн хугацаанд тогтвортой ажилласан Засгийн газар байдаггүй. МАН-ын үед ч тэр
манай үед ч тэр. Засгийн газар тогтворгүй байдалд яагаад ордог вэ гэвэл эдийн засаг
тогтворгүй болохоор хүмүүс буруутанг хайж эхэлдэг юм байна. Буруутан нь удирдаж
буй хүмүүс болж таарна. Учир нь хүмүүс бүх зүйлийг хурдан хийхийг  шаардаж, хүлээлт үүсгэдэг. Харин эдийн засгийн
өөрчлөлт удаан хугацаанд явагдаж мөн хэмжээний стратеги, төлөвлөлт, түүнд хүрэх
амаргүй даваагаар хэмжигддэг. Тэгэхээр энэ утгаараа дөрвөн жил байтугай урт хугацааны
тогтвортой байдал шаардлагатай. Дээр нь удирдаж байгаа хүмүүсийнх нь үзэл бодол,
ааш авир, харилцаа гээд бүхэн нь тогтвортой байх ёстой. Гэтэл эдийн засгийн үндсэн
асуудлыг хариуцаж байгаа хүмүүс нь бодлого нь, ааш авир нь тогтворгүй байгаа хэрнээ
гаднаа тогтвортой мэтээр харагдуулж байгаа нь үл итгэлийг төрүүлээд байгаа юм. Тэгэхээр
эдийн засгийн асуудлыг тогтвортой авч явах бодлоготон хэрэгтэй байна. Үүнийг дотроо
ч тэр, гаднаас ч ярьж байна. Эдийн засгийн хүндрэлийг эмчлэхгүй, заслаа хийхгүй
бол хувь хүнтэй нь ярихаас аргагүй.

-Баасан гаригт АН-ын Хяналтын хороо хуралдаж
шийдвэрээ гаргасан байна. хяналтын хорооныхоо саналтай та нэгдэж байгаа юу. Намын
удирдлагууд тань асуудалд яаж хандаж байгаа юм бол?

-Эсрэг санал өгсөн гишүүдийн цаад санаа нь миний саяын ярьсантай
утга нэг. Эдийн засагт санаа зовсон хүмүүс л байгаа. Ерөнхий сайд ганцаараа зүтгэж
бүх зүйлд оролцоод яваад байна. Гэхдээ гол тулгуур болж байгаа хүмүүсээ, баганаа
сайжруулахгүйгээр энэ том ачааг дийлэхгүй. Тиймээс хүчээ сэлбэе гэж асуудлыг эрүүл
саруулаар харж байгаа хүмүүс яриад байгаа юм. Ерөнхийлөгч ч сая ярилцлагадаа хэллээ.
Хамгийн гол нь хүчээ тэнцүүлж явна гэдэг дээр санал нэгдэх ёстой. Харин баасан гаригт
хуралдсан Гүйцэтгэх зөвлөл, хяналтын хорооны хурал ойлгомжтой. Гүйцэтгэх зөвлөл
Хууль зүйн сайдын асуудлыг авч хэлэлцээд хамгаалж үлдэх ёстой гэсэн байр суурьт
нэгдсэн. Хяналтын хороо Р.Бурмаа гишүүний асуудлыг мөн хэлэлцлээ. Хяналтын хороо
нь намын Их хурлаар байгуулагддаг намын дарга хийгээд хэрэг эрхлэх газарт хамааралгүй
бие даасан байгууллага. Энэ хороо өргөдлийн дагуу асуудлыг хэлэлцдэг журамтай. Санал
хураалт явагдсанаас хойш орон нутгийнхан асар их эмзэгээр хүлээж авсан байна. Ингээд
1996 оны алдаа давтагдах вий гэсэн эмзэглэлээр 13 аймгаас “Р.Бурмаа гишүүнд хариуцлага
тооцох ёстой” гэсэн өргөдөл ирсэн. Хэлэлцээд намаас хасах ёстой гэж үзсэн нь Р.Бурмаа
хувиараа бус намд өгсөн саналаар УИХ-д орж ирснийх. Дүрмээр намын шийдвэрийг зөрчин
сонгож байгуулсан Засгийн газрыг огцруулахад дэмжлэг болбол намаас хасна гэсэн заалттай.
Гэхдээ гишүүнийг хасах асуудлыг тийм хурдан гаргаж болохгүй. Хяналтын хорооны шийдвэрийг
ҮЗХ-гоор хэлэлцүүлж дэмжвэл тухайн хүнийг гишүүнчлэлээс хасна гэдэг. Тэгэхээр Р.Бурмаа
гишүүнд үнэхээр хариуцлага тооцох ёстой гэж үзэж байвал ҮЗХ хуралдана.

-Асуудал эрчээ авчихлаа. ҮЗХ хэзээ хуралдаж
энэ бүхэндээ хэзээ цэг тавих юм бол?

-Саяын хэлдгээр асуудлыг шийдье гэсэн чин хүсэлтэй хүмүүс
байвал ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны нэгээс доошгүй нь гарын үсэг зурж хурлаа хуралдуулъя
гэсэн зарыг тавих ёстой. Мөн намын дарга тийм хүсэлтэй байвал хурлыг зарлаж болно.
Ингэж ҮЗХ хуралдаад олонхи нь дэмжвэл намаас хасна гэсэн үг.

-Эсрэг санал өгсөн гурван гишүүн ард
нь бий. Тэд тойргоос сонгогдсон ч АН-ын нэрээр УИХ-д сууж байгаа шүү дээ?

-Улс төрийн намуудын дотоод асуудлыг зохицуулах хууль нь
2005 онд гарсан. Хуулийг баталж байх үед манай улс мажоритар системээр сонгуулиа
явуулдаг байсан. Гэтэл 2012 оны сонгуулиар холимог систем үйлчлэх болсон. Холимог
тогтолцоогоор явж байгаа энэ тохиолдолд намын харьяаллыг яах вэ гэдэг зохицуулалт
байхгүй. Тойрогт нэр дэвшигчид хэдийгээр намын нэрээр явж байгаа ч тухайн хүнд нь
итгэж саналаа өгдөг. Тэгэхээр тухайн тойргийн иргэдийн асуудал болж байгаа юм. Ерөнхийлөгч
сонгож явуулсан иргэд нь гишүүндээ хариуцлага тооцдог болох заалтыг оруулъя гээд
байгаа нь ийм утгатай. Энэ бол намаас хамаарах асуудал биш. Гэхдээ намын дүрэмд
Засгийн газрыг огцруулахад санал нэмсэн бол гэж заасан байдаг. Харин Р.Бурмаа гишүүнийг
намаас хасах асуудал нь намын дүрэмд заасан томъёолол биш байсан. Үүнийг хяналтын
хороо шууд утгаар нь авч үзсэн нь эргэлзээтэй байгаа.

-Гэхдээ л утга нэг биз дээ?

-Хуулийн заалтууд нь өөр. Засгийн газрын 50 хувь нь огцорсон
тохиолдолд бас Ерөнхий сайд огцорсон тохиолдолд кабинет тэр чигээрээ огцордог. Ийм
заалтуд огт байгаагүй. Үүнийг ялгаж салгах ёстой байсан байх.

-Засгийн газрын тулгуур баганаас сольж,
хүч сэлбэе гэж та дээр хэлсэн. Тэгэхээр яг хэн хэнийг явуулах нь зүйтэй гэж үзэж
байгаа юм?

-Хөрөнгө оруулагч тэр улсын тогтвортой байдлыг харна. Хэрэгжүүлж
байгаа хүн нь хэр итгэл үнэмшилтэй хүн бэ гэдгийг харна. Мөн яриа хөөрөө хийхэд
боломжийн, бизнес сэтгэлгээтэй хүн байна уу гэдгийг нь бас харна. Энэ бүгд шалгуурт
эдийн засгийн бодлогыг авч яваа яам тэнцэхгүй байна. Бодлого алга, хөгжлийн стратегиа
боловсруулахгүй байна. Өөрийнх нь өнгөрсөн хугацаанд санаачилж, кноп дарж байсан
бүх санал нь дандаа эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын эсрэг байсан. 68 хувийн татварын
асуудлаас эхлээд. Энэ тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид бодно биз дээ. Банк зээл өгөхдөө
баталгаа шаарддаг шиг. Яг л түүнтэй ижил. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид ч гэсэн бүх
үйлдлээ зогсоочихоод байгаа юм.

-Хамгийн түрүүнд Д.Ганхуяг, Н.Батбаяр
сайд солигдоно гэсэн үг үү?

-Солигдох, солигдохгүй дээ асуудлын гол нь биш. Энэ хүмүүстээ
шаардлага тавьж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нам дотроо бүхнийг ярья.
Болж байгаа юм уу, үгүй юм уу. Энэ чигээрээ явахад хөрөнгө оруулагчид 2016 он гэхэд
ирэх үү. 2016 оноос наана хөрөнгө оруулагчид ирж эдийн засгийг эрүүлжүүлэхэд туслах
уу ийм л асуудалд хариулт авах хэрэгтэй байгаа байхгүй юу.

-АН төрийн эрхэнд хоёр жил ажиллахад
хамгийн муу нөлөө үзүүлсэн хүмүүсээ ярилгүйгээр явуулах ёстой юм биш үү?

-Үр дүн хурдан харагддаггүй учраас бид хүлээсэн. Өнөөдөр хүлээх
цаг зогсч шахаж шаардах, ярих, хариуцлага тооцох цаг хөдөлсөн гэж харж байна. Эхний
үр дүн харагдах хугацаа өнгөрлөө гээд эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн хөтөлбөрийг
гаргалаа. Энэ хүмүүс хийхгүй байгаа учраас УИХ, бүлэг, нам идэвхийлэн орж байна.

-Засгийн газрын кабинет, төрийн бодлогод
ойрын хугацаанд салхи орох юм байна гэж ойлголоо. Хуулийн өөрчлөлтөөр асуудлыг шийдэх
нь үү?

-Салхийг оруулах ёстой. Түүний төлөө явах ёстой гэж бодож
байгаа. Гэхдээ ямар шалтаг, шалтгаанаар вэ. Хуулийн өөрчлөлтөөр үү. Эсвэл тэр хүмүүсээ
авч хэлэлцээд үү гэдэг тусдаа асуудал. Тодруулбал, шууд барьж аваад хагалгаагаа
хийлгүйгээр тойруу замаар явж байсан асуудлыг татан оролцуулаад хийх нь зарчмын
хувьд алдаатай. Дахин хэлбэл хуулийн өөрчлөлтөөр Засгийн газрыг огцруулахгүй. Болохгүй
байгаа асуудлаа дотроо сайтар ярилцаж байж шийдэх учиртай.

-Бас Х.Тэмүүжин сайдын асуудал байна.
Эхний санал хураалтаар бараг 100 хувь огцруулах ёстой гэж үзсэн. Тэр дунд АН-ын
олон гишүүн байна билээ?

-Х.Тэмүүжин гишүүний монголчуудын хувьд том хэмжээний суурь
шинэчлэлтийг хийсэн. Энэ шинэчлэл өмч хувьчлалтай тэнцэхүйц өргөн судалгаа, өргөн
хүрээг хамарч хийгдэх ёстой. Өмч хувьчлал явагдахад тасхийтэл шийдвэр гараад үр
дүнд нь 40 гарсан олон хүүхэдтэй ээжүүд ганзага үүрээд үлдсэн ш дээ. Үүнтэй төстэй
шинэчлэлийг хийлээ гэж олон хүн шүүмжилж байгаа. Яагаад гэвэл бид түүхээсээ суралцах
ёстой байтал огцом өөрчлөлтийг хийхдээ хүнээ, нийгэмээ бодохгүйгээр явуулсан байна.
Бүх салбарын хүмүүсийн судалгаа, эрдэмтэн, мэргэд, ТББ-ууд оролцож байж шийдэх ёстой
байтал Х.Тэмүүжин ганцаараа дур мэдэн шийдэж болохгүй гэдгийг хэлж байна. Мөн суурь
хуулиуд нь өөрчлөгдөөгүй байхад бүтцийг шууд өөрчилж эхэллээ. Тэгэхээр хохирогчид
нь тэнд ажиллаж байсан хүчний байгууллагын 40 орчим мянган ажилтан болж байгаа юм.
Тэр хүмүүсийн цаана 4-5 хүн байгаа. Энэ бүхнийг тооцолгүйгээр онолоор явчихаж. Коммунизмийн
онолыг уншихад их сайхан санагддаг ч амьдралд хэрэгждэггүй. Хүчээр хэрэгжүүлэхээр
нийгэм тэр чигээрээ хохирдог шүү дээ. Энэ бүхнийг хэлснээрээ зарчим нь зөв ч хэт
яарч алдаа гаргасан байна гэдэг сануулгыг өгч байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн ярианаас
хүлээж авахдаа тэр хүн алдаа дутагдлаа ойлгосон юм байна гэж бодсон.

-Нам, Ерөнхийлөгч хамгаална гэж байгаа
ч эцсийн дүнд УИХ-ын гишүүд л санал өгнө биз дээ. Сөрөг хүчин хийгээд намынхаа гишүүдийг
барьж чадах уу?

-Залуу хүнд сануулга өгөх гэж л кноп дарсан байх. Эцсийн шийдвэр
гараагүй байна. Энэ бол зүгээр л анхааруулга. Манай нам Х.Тэмүүжинг урдаа бариад
л сонгуульд оролцож хуулийн шинэчлэл зөв гэж байсан. Зарчим нь зөв хэрэгжүүлэхдээ
л анхаараач гэж байгаа хэрэг.

Л.МӨНХТӨР

 

 

“Оройтсон бороо”,
“Хүмүүс ээ амьдрах сайхан”, “Буянаар учирсан амраг”, “Намирын гол”, “Үй зайгүй найз
аа үгүйлж явъя нэгнийгээ” зэрэг хүний сэтгэлийн нандин утсыг хөглөсөн сайхан дуунууд
ард түмэнд хүрээд нэлээд олон жилийн нүүрийг үзжээ. Эдгээр дууны нэрийг дурсангуут
л шууд дуучин нь нүдэнд харагддаг болтлоо ард түмэнд хүрсэн байх юм. Энэхүү дуучин
бол Соёлын тэргүүний ажилтан, ая зохиогч М.Бямбажав гэдгийг та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй
мэдэх биз ээ. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Таныг тоглолтоо хийх гэж байгаа гэсэн. Ард түмэнд дуу хоолойгоо
өргөснөөс хойш 25 жил болжээ?

-Тэгнэ.
Өнөөдөр “Хүмүүс минь амьдрах сайхан” уран бүтээлийн тайлан тоглолтоо хийхээр зэхээд
байна. Аль арван жилийн сурагч байхдаа л урлагийн олон тэмцээн уралдаанд оролцож
шагнал хүртэж, энгэрээ мялааж явлаа. Гэхдээ одоо ард түмэндээ 25 жилийн хугацаанд
хийсэн бүтээснээ өргөн барих гэж байна. Энэ тоо бол яг урлагийн тогоонд орсон цаг
хугацаа юм.

-Та тоглолтоо ихэвчлэн дуугаараа нэрлэдэг. Энэ удаа “Хүмүүс
ээ амьдрах сайхан” гээд мөн л уран бүтээлээрээ нэрлэсэн байна. Тэгэхээр уг дуу бас
нэгэн дурсамж хадгалж байгаа болов уу?

-Тухайн
үед би цэрэгт байлаа. “Хүмүүс ээ амьдрах сайхан” дуу төрсөн түүх их сайхан дурсамж
агуулдаг. Учир нь намайг цэрэгт байхад одоо миний багш болох МУГЖ Чулуунхүү надад
зориулж энэ дууг бичиж өгсөн байхгүй юу.”Хүмүүс ээ амьдрах сайхан” дууг өдгөө
25 жил дуулж байна.

-Аль цэргийн ангид алба хааж байсан юм бэ?

-Төв
аймгийн Сэргэлэн суманд байрлах 036 дугаар ангид цэргийн алба хааж байсан. 1989
онд, тэгсэн нэг өдөр ангийн захирагч дуудаад уулзалтын өрөөнд чамайг хоёр хүн хүлээж
байгаа орж уулз гэдэг юм байна. Ортол МУГЖ Чулуунхүү багш бас ахимаг насны хүнтэй
сууж байв. Тухайн үед Чулуунхүү багшийгаа таних биш ямар, энэ хүн аавтайгаа явж
байгаа юм байх даа л гэж бодсон. Тэгсэн надад нэг дуу өгөөд “чи энэ дууг өөрийн
болгоод ард түмэнд хүргэ” гээд өгсөн. Би ч дуулж Монголын радиод бичүүлээд тэр жилдээ
ард түмний хайртай дуу болж билээ.

-Тухайн үед багштай тань ямар хүн явж байсныг мэдсэн үү?

-Миний
аав хүү гэж харсан хоёр хүн нэг нь МУГЖ Чулуунхүү багш нөгөө нь Мөрдорж гуай байж
таарсан. Чулуунхүү гэж хүний нэрийг нь сонсч дууг нь дагаж дуулах дуртай байсан
болохоос биш тийм том цэргийн ангийн хурандаа хүн гэж хэн мэдэхэв. Багш маань надад
зориулж “Хүмүүс минь амьдрах сайхан” дууг бичсэн байж л дээ. Ингэж л төрсөн дуу.

-Тэгэхээр “Оройтсон бороо” дууг цэргээс халагдсаныхаа дараа
дуулсан байх нь ээ?

-Тийм.
Хойтон жил нь цэргээс халагдаад “Үлгэрийн танхим”-д ерөөл магтаал уншдаг байлаа.
Миний ерөөл магтаалын багш бол МУГЖ Явгаан гэж хүн бий. “Оройтсон бороо” дууныхаа
аяыг өөрөө хийж шүлгийг нь яруу найрагч Туяа тэрлэж өгсөн юм. Бас л их санаандгүй
мэндэлсэн дуу. Манай ажил дээр нэг эгч “Надад нэг үг байна. Ая хийгээд өгөх хүн
байна уу” гээд ирсэн. Тухайн үед “Мартын 8” баяр болох гэж байсан санагдаж байна.
Би ч гитараа бариад төвөггүйхэн ая зохиочихлоо. Тэгээд л гитартай нэг арга хэмжээнд
дуулсан хүмүүст их хүрсэн. Тэгээд л ёстой байнга дуулдаг, ард түмэнд их хүрсэн дуу
болж билээ. Нас бага байсан болоод ч тэр үү тэр үедээ ерөөсөө дууны утгыг нь ч нэг
их анзаарч ухалгүй дуулж байсан юм даг. Их сайхан уран бүтээл болсон гэж би боддог
юм. Аялгуу нь цаанаа л нэг онцгой.

-Үй зайгүй найз аа, үгүйлж явъя аа нэгнийгээ…гээд дуу өнөөдөр
ч анд нөхдийн бахархлыг бэлгэдсэн сайхан дуу хэвээр байна. Таны дууны ая үгэнд байна
уу, хэрхэн сонсогчдод хүргэж буй таны авьяаст байна уу?

-“Үй
зайгүй найз аа үгүйлж явъя нэгнийгээ” гээд дууг маань DZ Man буюу Дашзэвэг ах шүлгийг
нь тэрлэж өгч байлаа. Үнэхээр эр хүмүүсийн нөхөрлөлийг илэрхийлдэг. Ер нь амьдралд
ойр уран бүтээл гэж байна. Тийм дуу л ард түмэнд хүрдэг юм шиг байгаа юм. Сүүлд
дуулсан “Оюу нана бүсгүй”, “Буянаар учирсан амраг” гээд ер нь миний дуунууд бор
зүрхээрээ ард түмэнд хүрсэн. Орчин үеийнх шиг клип хийлгээд дуунуудаа дүрсжүүлнэ
гээд байх биш. Шинэ уран бүтээл гарлаа Монголын радиодоо бичүүлээд л ард түмэндээ
хүргэнэ. Тэр болгон л олны хүртээл болж одоо ч цээжинд нь хангинаж явдаг бүтээл
болсон байна. Уран бүтээлч хүнд энэ л хамгийн жаргал шүү дээ. Миний дуу гэхээсээ
илүү ард түмний дуу болсон байна шүү дээ. Харин сүүлд хоёр ч шинэ дуунд клип хийлгэлээ.
“Ногоон дарь эх”, “Олондоо хүндлэгдсэн аав” гээд хоёр дуу байна. “Youtube” дээр
тавьчихсан байгаа.

-“Буянаар учирсан амраг” дууг ханьдаа зориулж бичсэн дуу гэж
сонссон юм байна?

-Тийм
ээ. “Буянаар учирсан амраг” дууг ханьдаа зориулж бичүүлсэн. Миний хань багш мэргэжилтэй
сайхан хүн бий. Би ханиараа бахархаж явдаг юм. Энэ дуу ч гэсэн миний сэтгэлд нийцсэн,
тэр болгон хэлээд байдаггүй сэтгэлийн үгийг минь гүйцээсэн сайхан дуу болсон гэж
би боддог. Урлагийн хүний ард талыг зохицуулж явна гэдэг амаргүй ажил. Тиймээс би
ийм сайхан ханьтай учирсан буянтай хүн юм даа гэж энэхүү дууг зориулсан хэрэг.

-Одоо энэ удаагийн тоглолт хэр онцлогтой болох вэ?

-Өөрийн
гэсэн бүхий л уран бүтээлээ хүргэнэ. “Намирын гол” гээд дууг би нэг дуулаад манай
нутгийн дуучин залуу Болдбаатар нэг дуулж ард түмэнд хүргэснийг мэдэх байх. Энэхүү
“Намирын гол” дуугаа тоглолт дээрээ би өөрөө дуулах болно. Мөн өөрөө аяыг нь бичсэн
“Сайн байна уу, цагдаа” зэрэг 30 гаруй уран бүтээл байна. Тиймээс энэ удаагийн тоглолтод
урилгаар оролцож буй дуучид маань дандаа миний уран бүтээлээс дуулах болно. Зарим
хүмүүс уран бүтээлийн цэнгүүн хийлээ гээд баахан дуучид авчраад дуулуулчихдаг. Хэрвээ
тэгвэл би адаглаад л Увс нутгийнхаа дуучдыг авчраад нэг нэг дуу дуулуулаад өөрөө
тайзны ард хэвтээд байхад бараг хоёр цаг болчихно биз дээ. Тэгэхгүй, би энэ 25 жил
ямар уран бүтээл хийв гэдгийг л ард түмэндээ харуулах тоглолт шүү дээ. Тиймээс зарим
нэг талаараа их онцлогтой болно гэж та бүхэндээ хэлмээр байна.

-Чулуунхүү гавьяат та хоёрыг хамт тайзан дээр гарахад үзэгчид
их сайхан хүлээж авдаг. Ер нь ингэж зэрэг хөдөлнө гэдэг ч юм уу бэлтгэл хийж байсан
удаа бий юу. Харц тань хүртэл нэгэн зэрэг хөдөлдөг шүү дээ?

-Олон
жил хамт уран бүтээл хийгээд ирэхээр амьсгалах нь хүртэл нэг болчихдог байх. Бид
хоёр чинь хоёулаа залуудаа бүжиглэдэг байсан улс. Тэгээд ч тэр үү харцаараа ойлголцоод
л дууныхаа аянд хөдөлдөг. “Соёолонгийн тоос” ч юм уу сайхан эрч хүчтэй хэмнэлтэй
дуу дуулж байж ямар гөлийгөөд зогсоод байлтай биш (инээв). Би Агсал, Баруун монгол
биелгээ, дархад, цам зэрэг олон бүжиг бүжиглэдэг байсан. Ленинградад дөрвөн метр
бурхан бүтээхэд би ерөөл магтаал хэлж, цагаан өвгөн дотор цам бүжиглэж байлаа ш
дээ. 1992 онд Г.Явгаан багштайгаа хамт Азийн язгуур урлагийн наадамд оролцож Гран
при шагнал хүртэж байсан удаатай.

-Тэгвэл тоглолтынхоо үеэр бүжиглэх юм биш биз дээ?

-Олон
дуу дуулаад амьсгаадаад чадах болов уу гээд л бодоод байгаа. Тэгээд ч гүзээ нэмж бондойгоод хэцүү болчихож
дээ (инээв.

Д.ДАВААСҮРЭН

Эдийн засгийн хямралын гол буруутнаар Эдийн засгийн
хөгжлийн сайд  Фортуна Н.Батбаяр тодорч,
суудлаасаа буух төлөг улс төрчдийн ам дамжин буугаад байна. Түүн дээр мөн
хөрөнгө оруулагчидтай хэл үгээ ололцож чаддаггүй, тэднийг үргээдэг хэмээн ад
үзэгдээд байгаа Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг Засгаас хамгийн түрүүн явуулах
сайдуудын тоонд дурдагдах болсон. УИХ дахь МАН-ын бүлгийнхэн хүртэл түүнийг “Чалко”-той
хийсэн гэрээг дур мэдэн өөрчилсөн эсэхийг нь шалгахаар болоод буй.  “Засгаас хамгийн түрүүн явуулах сайд биш” нь
тодорхой болоод буй Х.Тэмүүжинг авч үлдэхээ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос
авахуулаад АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл, УИХ дахь АН-ын бүлэг, Ардчилсан намын
ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Оюундарь хүртэл мэдэгдээд байгаа. Цахим
ертөнцөөр ч Хууль зүйн сайдын фэнүүд мундахгүй байгаагаас харахад мань эр “мотор”
сайтай юм гээч.  АН-ын ерөнхий нарийн
бичгийн дарга Ц.Оюундарь манай сэтгүүлчид ярихдаа “Эдийн засгийн бодлогыг  авч яваа яам шалгуурт тэнцэхгүй байна.  Өнгөрсөн хугацаанд сайдынх нь санаачилж, кноп
дарж байсан саналууд эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын эсрэг байсан гэх мэтээр  мань Фортунаг “муулав”. Засгийн газрын
кабинетэд ойрын үед салхи оруулах ёстой гэж үзэж буйгаа тэр нуусангүй.

Засгаас хамгийн түрүүнд явуулж болох хийгээд  явуулж болохгүй сайд нарын жагсаалт гарахад Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж багагүй үүрэг гүйцэтгэж орхив.
Өнгөрсөн амралтын өдөр зурагтаар дэлгэрэнгүй ярилцлага өгөхдөө тэр Засгийн
газрын хариуцлагагүй сайдуудыг  “засварлах” замын зургийг гаргаж өгсөн гэхэд
болно. 

Сайд нарын давхар эрх мэдлийг хязгаарлах зорилготой
“Давхар дээл тайлах” гэж нэрлэгдээд байгаа хуулийн төслөө Ерөнхийлөгч эргүүлэн
татахгүй гэдэг нь тодорхой болсон. Үнэндээ МАН-ын  гох дэгээ тавьж орхисон 2014 оны долдугаар
сарын 1 гэдэг хугацаа ч чухал биш бололтой. “Энэ Засгийн газрыг огцруулах,
бүтнээр нь солих тухай ямар ч асуудал байхгүй. Харин хариуцлага тооцох асуудал
дээрээ тооцоод явах хэрэгтэй” гэж Ерөнхийлөгч хэллээ.

 Үнэндээ манай сайд
нар муухайдаа суудалтайгаа зууралдаад, гадаадын сайд нар ёс зүйтэйдээ өөрсдөө
сайн дураараа огцроод байдаг юм биш аж. Албан тушаалтануудтай хариуцлага
тооцдог механизм нь тодорхой байдаг гэнэ л дээ. Японд гэхэд л жилдээ Засгийн
газрынхаа 70-80 хувийг нь шинэчилдэг аж.  Хариуцлага тооцдог гурав, дөрвөн шатлал байдаг
юм байна. Ёс зүйн зөрчил гаргасан бол шууд ажлаа өгөх учиртай. Ийм тохиолдолд
тухайн албан тушаалтны араас хууль, хяналтынхан шалгаж мөшгөдөггүй.  Хэрэв байдал өөрөөр өрнөж, сайд энэ нөхцөлд
ажлаа өгөхгүй бол дараагийн ээлжинд улс төрийн хариуцлага ирнэ. Улс төрийн
хариуцлага нь арай хүнд шийтгэлтэй. Дахиад сонгуульд оролцож, нэр дэвших эрхгүй
хоцордог. Энэ шатны хариуцлага ч хүлээхгүй манайхны хэлдгээр сандалтайгаа
зууралдаад байвал хууль хяналтын байгууллага нь оролцдог аж. Харин манайд  “Хариуцлагын зохицуулалт алга” гэж
Ерөнхийлөгч хэллээ. “Манай дарга нар, хэвлэлийнхэн бүгд  хариуцлага гэж яриад байдаг. Нэрийг нь
сонсоод яваад байгаа энэ зүйлийн зүсийг нь 
одоо бүгдээрээ харъя” гэж Ерөнхийлөгч онцолжээ.  Давхар дээл тайлах хууль зөвхөн эхлэл гэнэ.
Цаана нь бас Улс төрийн албан тушаалтантай хариуцлага тооцох хууль оруулахаар
зэхсэн аж.

“Багийн даргаасаа авахуулаад Ерөнхийлөгчөө хүртэл
сонгогддог бүх албан тушаалтанд хариуцлага тооцох зохицуулалт хийх” нь  Ерөнхийлөгчийн мөрөөдөл бололтой.  Эргүүлж татах механизм хэрэгтэй гэнэ.  Үгүй бол “хуулийн байгууллага нэг УИХ-ын
гишүүнтэй хөөцөлдөөд, гурван жил болж байдаг, нөгөөдөх нь суугаад л байдаг. Ийм
л учраас ард түмний тэвчээр барагдаж байгаа, Монголын төр муухай харагдаж
байгаа” гэнэ. Монголын төрийг сайхан харагдуулах Ерөнхийлөгчийн арга зам “Эрх
мэдэл, хариуцлагын тогтолцоог сав саванд нь, дээл дээлэнд нь оруулах” аж. “Засгийн
газар гэдэг Ерөнхий сайдын сав, УИХ гэдэг танхимд сууж, хуулиа баталж байх
учиртай. 17 нөхөр УИХ-д суугаад азаргалчихсан, фракцын дүрэмд орчихсон, нэгийг
нь хөдөлгөх гэхээр засаг нь уначих гээд байдаг, бие биеэ барьцаалаад, шийдвэр
гаргаж чаддаггүй. Манай төрийн нэг эмгэнэл шийдвэр гаргаж чадахаа болилоо.
Шийдвэр гаргаж чадахгүй шигээ хариуцлага хүлээж чадахгүй боллоо” гэж
Ерөнхийлөгч оношилсон. “Хугацаа хойшлуулахгүйгээр асуудлыг шийдээд явъя.  2016 он гэхэд УИХ-д нэр дэвших нь өөрсдийгөө
тодорхойлчих, засагт байх нь засгаа тодорхойлчих. Сонгуулийн хуульдаа, намуудын
хуульдаа, тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийчихье. Намын, сонгуулийн санхүүжилт,
бизнес улс төрийг салгасан хуулийн маш тодорхой заалтууд орж ирэх юм. Энэ
бүхнээр бид асуудлаа засна. Энэ бүхнийг би түлхсэн шиг түлхэнэ” гэж Ц.Элбэгдорж
тайлбарлав.

 “Эдийн засгийн
хөгжлийн яам нь эдийн засгийн хямралын яам болсон” нь энэ салбарын сайдыг
яамтай нь “цомхотгоход” хүргэжээ.

Давхар дээлийг нь тайлуулах гэхээр Засгийн газрын хувь
заяаны асуудал болж хувираад байгаа. Харин Ерөнхийлөгч Засгийн газрыг
ганхуулахгүйгээр засах жор хэлнэ лээ. Одоо 17 сайдтай. Олон түмэн дэмжихгүй
байгаа гурван сайдыг өөрчлөхөд асуудал үүсэхгүй гэнэ. Засгийн газрын кабинетийн
50 хувь нь зэрэг огцроход Засгийн газар огцрох хуультай. Харин эхлээд гурвыг,
дараа нь дөрвийг өөрчилсөн ч болно хэмээн зовлон үзсэн “чавганц” зөвлөж байна.
“Давхар дээлийг нь тайлчих, хариуцлагыг нь давхар тооцчих, зарим нэг
хэрэггүй  гэж үзсэн яамыг өөрчилчих л дөө
УИХ-ын гишүүд төсвөө хэмнэе гээд байгаа. Шинэ яам байгуулаад ажил нь мундаг
сайжирсан зүйл харагдахгүй байна.  Ийм
өөрчлөлт хийхэд Ерөнхий  сайдад бүрэн эрх
боломж нь бий” гэж Ц.Элбэгдорж гарц санал болгоно лээ.  

МАН-ын бүлэг Засгийн газраас санал болгосон “Эдийн
засгийг идэвхжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай 
УИХ-ын тогтоол”-ын төсөлд хошуу нэмсэн байна лээ. “Төсвийг тэлсэн
бодлогыг зогсоож, төрийн байгууллагуудын үр ашиг муутай бүтэц орон тоог 30
хувиар цомхотгон, чиг үүргийн хувьд давхацсан яамдыг арав хүртэл бууруулахаар”
түүндээ тусгажээ.  Эдийн засгийн хөгжлийн
яам янз нь “Эдийн засгийг идэвхижүүлэх зарим арга хэмжээ”-нд хамрагдах  вий.

Б.Янжмаа

–Эдийн засгийн нөх­цөл байдалтай уял­дуулан УИХ тогтоолын төсөл гаргасныг танай бүлгийнхэн нэлээд шүүмжилж байна. Эдийн засгийн байнгын хороон дээр хэлсэн таны үгийг сонсож байхад нэлээд бухимдангуй байгаа нь ажиглагдлаа…

-Уг нь 1990-2002 он хүртэл Монголын
эдийн засаг ерөнхийдөө маш
хүнд байсан. 2000 онд Ардчилсан холбоо
эвсэл ажлаа хүлээлгэн өгч
байхад гурван сарын цалин,
тэтгэвэр тавьж өгч чадахааргүй
болчихсон засгийг Н.Энхбаярын
Засгийн газарт хүлээлгэн өгч
байсныг мэднэ. Тухайн үеийн
Засгийн газар бүтэн хоёр
жилийн турш бүхий л
аргаа хэрэглэж байж 2002 оны тавдугаар сард
Олон улсын валютын сангийнхан
Монголын эдийн засаг хямралынхаа
үе шатыг давлаа гэсэн
дүгнэлт өгч байв. Түүнээс
хойш эдийн засаг дээшээ өссөөр байсан. 2004 онд гэхэд 10.6 хувийн өсөлттэй эдийн засгийг Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхий сайд болоход хүлээлгэн өгсөн. Ц.Элбэгдорж, М.Энхболд, С.Баяр, Сү.Батболдын Засгийн газрууд ажиллаж байхад жигд өсөлтийн үзүүлэлтүүд гарч байсан юм. Банк сан­хүүгийн салбарт Мон­голын зээлжих зэрэглэл сайн түвшинд хүрч, Мон­гол өсөлтийнхөө шатанд орчихлоо гэдэг үгийг дээр, дооргүй хэлж хөрөнгө оруулагчид бөөнөөрөө Монгол руу шуурдаг байсан.
2006-2009 онд Америкийн моргейжийн зах зээл дээр хямрал явагдаж түүний хаялга 2008 оны есөн сараас Монголд мэдрэгдэж эхэлсэн. Тухайн үед хамтарсан засаг нэмэлт арга хэмжээ авч өсөлтийг нэг түвшинд гал авалцуулчихгүй барьж чадсан. 2012
он гэхэд эдийн засгийн
өсөлт хурдан хэлбэр рүүгээ
шилжчихсэн байсан. Сү.Батболдын
Засгийн газрын жилийн өсөлт
17 хувьд хүрсэн. 2012 оны сонгуулийн дараа
гарч ирсэн шинэ Засгийн
газрын бүтэц бүрэлдэхүүн тодорч
эхлэхэд сайд нарыг томилдог
хурал дээр би Н.Алтанхуягт эмгэнэл илэрхийлж байсан
юм. Тэгэхэд “Ийм бүрэлдэхүүнээр цаашаа
баг болж ажиллаж чадахгүй.
Бүх зүйлийг саваад дуусгана”
гэж бодож эмгэнэл илэрхийлсэн.
Энэ засаг гарснаас хойш
асар их мөнгө зарлаа.
2012 онд Сү.Батболдын засгийн
үед 3.5 триллион төгрөгийн төсөвтэй байсан бол 2013 онд
бараг долоон триллион төгрөгийн
төсөв баталсан. Энэ онд зургаан
триллион гэхээр Сү.Батболдын
Засгийн  газраас
хоёр дахин том төсөвтэй
байгаа биз. Ийм том
төсөв дээр нэмэгдээд бондын
1.5 тэрбум ам.доллар, Монголбанкны
гурван триллион төгрөг, Хөгжлийн банкны
700 тэрбум төгрөг гээд бараг
төсөвтэйгээ тэнцүү хөрөнгийг ганцхан
жил үрж байна. Ийм
их мөнгөтэй байхад л манай
эдийн засаг савлаад байх
юм.

-Эдийн
засаг савлах гол хүчин зүйлс нь юу вэ?

-Эдийн засгийн нааштай үзүүлэлтүүд бүгд унаж байна. Одоо 11 хувийн
өсөлттэй гайгүй байна гээд засгийнхан өдөр хоногийг молигодож өнгөрөөгөөд байгаагаас
биш цаана чинь бизнес эрхлэгчид мөнгөгүй болж, үйл ажиллагаа нь зогссон нь бүх хүнд
мэдрэгдэж байна.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс Тавантолгой хавьд болоод буй үйл явц
ямар байгаа, тендерийн үйл ажиллагаа ямар түвшинд явагдаад байгааг зөвхөн бид уншиж,
яриад байгаа юм биш. Өнгө нь ийм болчихоод байгаа юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын
50 хувь нь зугтчихсан. Оюутолгой төсөл ерөнхийдөө зогсонги тал руугаа явчихлаа.
Тавантолгойг эдийн засгийн эргэлтэд оруулна гэж 2011 онд Н.Алтанхуягийн ахалсан
ажлын хэсэг гарч дэлхийн томоохон орнуудын том компаниудтай гэрээ хэлэлцээр хийж
Тавантолгойгоо дэлхийн хэмжээний юм болгочих гээд ажлууд хийж байсан. Энэ бүгд зогсчихоор
цаана нь зөндөө ажил болж байсан хүмүүс царцанги байдалд орсон. Тэр хүмүүс царцанги
байдалд орохоор тухайн орны хүмүүс, төр засагтайгаа царцанги байдалд орно гэсэн
үг.

-Эдийн
засагт гадны ямар хүчин зүйлс нөлөөлөөд өнөөдрийн байдалд хүрсэн юм бол?

-Эдийн засгийн энэ хүнд байдалд
гадна талаас нөлөөлсөн зүйл тун бага. Хятад, ОХУ-ын эдийн засаг, үндэсний мөнгөн
тэмдэгт нь тогтвортой байлаа. Шинэчлэлийн Засгийн газар ажилласан хоёр жилийн хугацаанд
бидний гол харьцдаг хоёр орны эдийн засаг тогтвортой байхад манайх л доошоо савлаад
байх юм. Одоо болохоор Засгийнхан 100-хан 
хоногт эдийн засгийг сэргээнэ гээд хариуцлага тооцох ямар ч аргагүй Их хурлын
тогтоол батлуулах гээд байна. Үүгээр юуг ч шийдэж чадахгүй. Учир нь энэ тогтоолын
цаана ямар ч мөнгө, ажил байхгүй. Түүн дотор “Өнөөдөр үүр цэлмэнэ. Эсвэл маргааш
ч магадгүй” гэсэн үг л явж байна. Тогтоолын ард тодорхой хэмжээний мөнгө, хуулийн
баримт бичиг байж гэмээнэ ажил болохоос биш юу ч үгүй байж тогтоол гаргаад нэмэргүй.
Ийм илэрхий зүйл дээр хүртэл бодлогоо зөв бариад явж чадахгүй байна. Би арга ядаад
Н.Алтанхуягийг Чеченийн  Ерөнхийлөгч асан
Аслан Масхадовтой адилхан юм уу даа гэж хэлээд сууж байхав дээ. Энэ засгийн хамгийн
том зовлон бол Ардчилсан намын фракцууд байгаа юм. Өмнө нь ч фракцууд нь зовлон
болж ирсээр байсан.

-Үүгээрээ та юуг хэлэх гэсэн юм бэ. Фракцуудын тухай жаахан
дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Энэ фракцууд чинь Засгийн газрыг
танхимын зарчмаар ажиллах зарчмыг алдагдуулдаг. АН 1996-2000 онд засаг барьж байхдаа
яг ийм фракцуудын дотоод зөрчлөөс болж бие биенээ хэмлэж, засгаа сольж огцруулсаар
байгаад хугацаагаа дуусгаж байсан. Энэ Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд муу дээр улцан
гэгчээр АН-ын 5-6 фракц дээр нэмэгдээд МАХН, МҮАН-ын бүлэглэлийн зовлон нэмэгдэж
үнэн хэрэгтээ 8-9 фракцтай болж байгаа юм.

Эд чинь далдуур үйл ажиллагаа явуулаад Засгийн газрынхаа танхимын
зарчмыг алдагдуулснаас нэг бодлого, нэг зарчим, нэг сэтгэлээр төрийн хэрэгт хандах
хандлага байхгүй болчихсон. Цөөн үгээр хэлбэр засгийн ажил холион бантан, дампуурал
болж гүйцлээ. Өөрсдөө төсвийн санал оруулж ирчихээд “авлигажсан төсөв” гэж орилж
л байдаг.

 

Тийм л байсан юм бол оруулж ирэхгүй л байсан. Их хурлын янзыг үзэж
байгаа юм шиг хачин юм хийсэн. Түүнээс нь болж өнөөдөр 200 гаруй обьект энэ жил
яах нь одоо хүртэл шийдэгдээгүй байна. Ам.долларын ханш 1780 төгрөг байхад төсөв
оруулж ирсэн. Тэр үед “Та нар цаашид долларын ханшийг буулгаж чадахгүй. Ядаж
1650 төгрөгөөр тооцооч” гэхэд зүтгэсээр байгаад баталсан. Төмөр замын асуудлаар
гэхэд 2008 оноос хойш фракцуудын зөрчил засгийн зовлон болж ирсэн. С.Баяр, Сү.Батболдын
Засгийн газар байхад энэ асуудлаа шийдээч гэж хамгийн их асуудал ярьж байсан хүн
нь би мөнөөсөө мөн. 2010 оны тавдугаар сард “хоёр жилийн дотор  төмөр зам барина” гэж байсан. Өнөөдөр хэдэн км
төмөр зам тавьсан байна вэ. Тэр үед Нямдорж саад болсон гэж нийтэд зарласан, тэгвэл
2012 оноос хойш хэн саад болов. Хамтарсан засгийн үед болдоггүй юм байна гэхэд Ардчилсан
нам засгийн эрхэнд гарлаа. Ерөнхийлөгч нь хүртэл тэр чигийн хүн байхад үүнийхээ
эцсийн саналыг оруулж ирэх болов уу гээд шахаж шаардаад хоёр жилийн нүүр үзлээ.
Ухаахудаг-Нарийнсухайтын чиглэлд экспортын төмөр замыг эхний ээлжинд тавьж байж
жаахан нүүрс, зэсийн баяжмалаа гадагш гаргах нь хоолойнд тулсан асуудал. Үүнийг
л фракцын толгойд сууж сайдын суудал зайдалсан нэг дунд гарын луйварчин бүтэн зургаан
жил хорлож байна.

-Ямар нэгэн хөдөлгөөн танд ажиглагдаж байна уу?

-Халтмаагийн Баттулга Төмөр замын тал дээр бусдын хувийнхаа хөрөнгөөр
хийх гэж байсан ажлыг замаас нь тасалж, С.Баяр, Сү.Батболдын үед дөрвөн жил саад
болоод дараа нь энэ засагт тээг болоод явж байна. Энэ засагт нэг намынхан байгаа
л юм бол эл асуудлаар нэг санал оруулж ирж болноо доо.

Сүүлийн үед АН-ын фракцуудын зөрчил нь Их хурлын зовлон болж хувирсан.
Нэг фракцынхаа ажилд нөгөөх нь хөндлөнгөөс орохгүй гэдэг зарчим эдэнд байдаг. Нэг
нь тэмээ гэхэд нөгөөх нь ямаа гэж зөрүүдэлдэг. Фракцуудын зөрчил нь ийм байдалд
хүргэснээс биш мөнгөгүйдээ улсын ажил гацаад байгаа юм биш. Одоо болохоор хамаг
буруугаа Тавантолгой руу чихэж, Чалко руу дайрч хоёр жил боллоо. Эрдэнэс тавантолгой
компани 2011 оны наймдугаар сараас газрын хөрс хуулж эхэлсэн. Би хөрс хуулалтыг
очиж харж байсан. Тавантолгой муудсанаас болж эдийн засаг муудлаа гэж АН-ынхан үргэлж
худлаа ярьж  байна. Чалкотой байгуулсан
70 ам.долларын гэрээг муу гэрээ байгуулсан гэж дайрч түншлэгчийнхээ сэтгэлийг цааш
нь харуулж зах зээлээ алдчихаад дараа нь 50 ам.доллараар гэрээ байгуулж одоо 30
ам.доллараар нүүрсээ зарж байна.

Заримдаа энэ засгийн ажлыг удирдаж байгаа хүмүүсийг харахаар галзуу
юм шиг надад санагддаг. Түүнээс биш эрүүл саруул хүн ийм юм хийхгүй гэж бодоход
хийгээд л байгаа юм даа. Энэ засгийн нэг алдаа нь хоёр хөрштэй харилцах харилцаанд
сэв суулгасан явдал. Төмөр замын асуудлаар хойд айлыг олон удаа хуурсан. Урд айлыг
ч бас хуурсан. Чалкотой гэрээ байгуулж мөнгийг нь авчихаад сүүлд нь нүүр рүү нь
хар ус цацсан. Ингээд байхаар чинь яаж улс хоорондын харилцаа сайн байхав.

-Сүүлийн үед их л бухимдангуй яваа харагдах болжээ,
та?

-Яагаад би бухимдаад байна гэхээр эдийн засгийг өөд татчих боломжийг
бүтэн 10 жилээр магадгүй түүнээс их хугацаагаар хойш татлаа. Товчхондоо 1996 он
давтагдаж байна. АН-ынхан дандаа ингэдэг. Гоё юм ярьж засгийн эрхэнд гарч Засгийн
газраа байгуулж аваад зэвсэгт отрядынхаа байлдааныг дотооддоо хийж эхэлдэг. Тэгээд
улс орныг сүйрүүлдэг. Өндийж явсан зүйлсийг дандаа ингэж дарж унагадаг. 1996 онд
П.Жасрай агсан “Хонгилын үзүүрт гэрэл харагдаж байна” гэж хэлээд дэлгүүрийн лангуу
дүүрч, улс жаахан амьсгаа авч эхлэхэд хамаг банкийг дампууруулаад дөрвөн Засгийн
газар сольсон. 2012 оноос хойш Монгол Улс өнгөтэй өөдтэй явах тэр бүх боломжийг
хааж байна. Цаашид төсвийн орлого бүрдүүлдэг хэдэн том компани нь эвгүйтээд эхэлбэл
байдал улам л хүндэрнэ.

Өнөөдөр зээл авсан компаниуд зээлээ төлж чадахгүй гэдгээ хэлж байсан.
Үүн дээр арга хэмжээ ав гээд хагас жилийн өмнө дарга нарт захидал бичээд одоо хүртэл
хариу алга. Ш.Сайхансамбуугийн зах болон бусад зах, ресторануудад хүн алга. Замын-Үүдэд
олон хүн холхидог байсан бол одоо чөлөөтэй бүс болсон. Энэ бол бодит үнэн. Үүнийг
харахгүйгээр дэмий юм ярих шаардлагагүй. Ардчилсан намынхан мөнх засгийн эрхэнд
суучихсан юм шиг 2020-2050 оны юм яриад байдаг. Засгийн газрынх нь хугацаа ердөө
дөрвөн жил гэдгийг мэдэлгүй хоёр жил боллоо. Одоо бүр хотын фракц гээд гараад ирлээ.

-Хотын фракц гэж Э.Бат-Үүл даргатай нийслэлийнхнийг
хэлээд байна уу?

-Тэгэлгүй яах юм. Э.Бат-Үүлийн Засгийн газар гэж хэнд ч дийлддэггүй,
дураараа дургиж дунд чөмгөөрөө жиргэсэн фракц АН дотор гараад ирсэн. Хотын захирагчийн
бие төлөөлөгчийн аппарат гээд дүүрэг бүрт хотоос мөнгө гаргаад суулгачихсан дүүргийнхээ
дарга нартай ажил булаацалдаад сууж байдаг хүмүүс бий болсон.

Фракцуудын далд зодоон Монголыг дахиад чирлээ дээ. Ардчилсан нам
фракцуудынхаа энэ балиар юмыг цэгцэлж чадахгүй бол олон жил Монголыг чирнэ дээ.
Хамгийн аюултай нь энэ балиар ужиг өвчин нь залуучуудад нь үе дамжин уламжлагдаж
байна. АН үе дамжсан зодоон нүдээний тогтолцоог өөрсдөө бий болгосон. Үүнээс болоод
Ерөнхий сайд нь засгаа удирдаж чадахгүй байна. Сайдууд нь үгэнд нь орохгүй байна.
Бондын мөнгө гэхэд Н.Батбаяр баруун гараараа оруулж ирээд зүүн гараараа дур мэдэн
зарж байгаа. Үүнд хяналт тавьж байгаа хүн нэг ч алга. Сүүлд Э.Бат-Үүл, Н.Батбаяр
хоёр бондын мөнгө булаацалдаж хэрүүл хийсэн дээ.

Одоо төмөр зам барина гээд ярьж байхад  А.Гансүх сайд нь мөнгө өгөхгүй бол ажил зогсоно
гээд сууж байна. Ийм засаг гэж байж болох уу. Нэг нь заан ярьж байхад нөгөөх нь
гүрвэл ярьдаг байж болох уу. Эд засаглах чадвараа ингэж алдсан.

-Яавал засаглах чадварыг бий болгох вэ. “Давхар
дээл”-ийн асуудал цаашид хэрхэн өрнөх бол. Цаг хугацааны хувьд хэрхэн батлагдах
бол?

-УИХ эцсийн ямар шийдвэр гаргана, түүнийгээ түргэвчлэх хэрэгтэй.
Энэ долоо хоногт багтааж шийдвэр гаргасны дараа Ерөнхийлөгч нь хориг тавьдаг юм
бол түүнийгээ шийдэх ёстой. Ингээд эхлэхээр засгийн ажил нь хөдлөхөө больчихдог.
Сайд нар нь хүртэл тэртэй тэргүй ажлаа өгөх юм чинь ажилласан ч яалаа гэсэн байр
сууринаас ханддаг. Назгай байдал гэдэг үерийн ус шиг нэвчдэг байхгүй юу. “Давхар
дээл”-ийн асуудлыг 2013 оны намраас ярьж эхэлсэн. Намрын чуулган хаалтаа хийхэд
ярьж л байсан. Бүтэн жил “давхар дээл”-ээс болж засгийн ажил самуурч байна. Энэ
оны долдугаар сараас гэнэ үү, 2016 оны долдугаар сараас гэнэ үү яаж шийдэхийг мэдэхгүй
байна даа. Би олон удаа томилгоо авч огцруулах асуудлыг өөртөө үүрч байсан хүн.
Хамгийн гол нь ажил хийлгэхээ больчихдог юм. Зүгээр л маргааш яах бол гэж тэнгэр
харж хэвтсэн систем болчихдог юм, цаад Засаг чинь  тэр чигтээ.

-Уг хуулийн төслийг танай намынхан Засгийн газрыг
огцруулах хууль болгон ашиглаад байгаа юм биш үү?

-Засгийн газар  сайд нарынх
нь тал, эсхүл Ерөнхий сайд огцорсон тохиолдолд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцордог хууль
бий. Ерөнхий сайд хэвээрээ байгаа тохиолдолд Засгийн газрынхаа бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт
хийгээд явах боломжтой. Үүнийгээ л хийхгүй байна. Н.Алтанхуяг хоёр жилийн хугацаанд
тал тал тийшээ харсан Засгийн газрын гишүүдийнхээ учрыг олох гэж л будилсан хүн
болж хувирсан. Фракц гэдэг ийм аюултай байдалд хүргэдэг. Хэн ч гэсэн яг ийм байдалд
орно. Одоо ажлаа хийж чадахгүй байгаа сайд нарт сэлгээ хийх хэрэгтэй. Эдийн засаг
нь ийм болчихоод байхад хариуцлага хүлээх сайд Монголд байх ёстой. “Давхар дээл”
гэдэг чинь гудамжны яриа. Их хуралд гудамжны яриа нэвширтэл орж ирлээ. Их хурал
гэдэг дээл ярьдаг газар бус төрийн албан тушаалыг хэн хавсарч болох вэ, хэн хавсарч
болохгүй вэ гэдгийг ярьдаг газар. Энэ Засгийн газарт сэлгээ хийхгүй бол цаашаа явахгүй.

-Ямар ямар сайд нарт сэлгээ хийх ёстой гэж?

-Хүн бүхний ярьдаг хэд хэдэн сайд байгаа. Н.Батбаяр, Д.Ганхуяг гээд
баахан цоллох л юм. Эдийн засаг ийм байхад энэ хүмүүсийг солих нь гадны хөрөнгө
оруулалтыг татах 50 хувийн хөшүүрэг болж мэднэ шүү. Их хурал дахь АН-ын гишүүд хүртэл
болохгүй байна гэдгийг ярьж байгаа. Зөв харж инээж буруу харж уйлаад эцсийн кноп
дарах мөчид улс төрийн зориг гаргаж чадахгүй байна. Төсвийн тооцоо хийж чадахгүй
ам.долларын ханш 1750 төгрөгөөс доош орохгүй гэдгийг мэдэж байж 1384 төгрөгөөр төсөв
зохиогоод орж ирж байгаа Сангийн сайд Ч.Улаан зүгээр л зайлах хэрэгтэй. Энэ хуулийн
хүрээнд хэдэн сайд нарыг соливол уналтыг жаахан сааруулж магадгүй.

-Оюутолгойн хоёр дахь шатны ажил яах бол?

-Оюутолгойг байнга эсэргүүцэж байсан хүмүүс нь өст хүн өлийн даваан
дээр уулзана гэдэг шиг яг энэ асуудлыг хариуцсан сайд нар нь болчихсон. 2008 онд
сайд болж чадаагүйдээ шаралхаж Оюутолгойг өдөр, шөнөгүй харааж байдаг байсан хүмүүс
нь эдийн засгаа хариуцсан сайд нар болсон. Түүнээс болж хөрөнгө оруулагчид, Монголын
Засгийн газар хэл амаа ололцохоо больсон юм. Ийм нөхцөлд Оюутолгойн асуудал хөдлөхөд
бэрх. Өөр нэг зүйл нь Оюутолгойг муулж, дайрч давшилж хоол олж иддэг хэдэн Их хурлын
гишүүн энэ танхимд байна. Төлөөлөл нь манай намын бүлэгт ч бий. Эдгээр хүмүүс зогсвол
зогсох цаг нь болсон. Монголын нутагт орж ирчихээд доромжлуулан доромжлуулан бүтээн
байгуулалт хийдэг гадныхан байж болох уу. Газрын баялагтай нь ганцхан Монгол биш.
Монголд жаахан юм хийчихье гэхээр дайрч доромжлон, орон шоронгоор айлгаж сүрдүүлээд
байхаар яаж хөрөнгө, хүн хоёр тогтох юм бэ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг
Их хурлаар оруулдаг. Харин хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ нь их явдалтай гэрээ байдаг.
Явцын дунд сайжруулах зүйлс бий. Гэхдээ үүнийг айлгаж сүрдүүлж хийнэ гэж байхгүй
ээ. “Тунгалаг тамир” кинон дээр Бадарч тахар гээд дээрэлхүү нөхөр байдаг даа. Яг
л ийм байдлаар бизнес эрхлэгчидтэйгээ засаг харьцаж байна.

Авлигатай тэмцэж байна гээд олон хүнийг шоронгоор айлгаад байгаа
учраас өнөөдөр хүмүүсийн бизнес эрхлэх сэтгэл, зориг, урам нь байхгүй болчихлоо.
Бүтээе, босгоё гэсэн зориг руу нь ус цацаад, дээр нь бамбай тавьж байгаад жадлаад
хаячихаар яаж хөдлөх юм.

-Манайд ашигтай ямар нүүдэл байгаа бол?

-Юуны түрүүнд улс төрчид нь хийрхлээс салах хэрэгтэй. Босч чадаагүй
байхад нь л дайраад байх юм. Үүнээс хэн юу хожих вэ. Их хурлын бүрэлдэхүүн дотор
Оюутолгой руу зургаан жил дайрч байгаа хүн байна. Зургаан жил Оюутолгой руу дайрч
байгаа гишүүдийн шүлсээр Монголын ард түмэн цалин авч, тэтгэврийн орлого олохгүй
нь ойлгомжтой.  Энэ засгийг харж байхад Оюутолгойг
цаашид үр ашигтай хөдөлгөх аргаа огт олохгүй байна. Эцсийн дүндээ хувийн, хувьсгалын
өмчийн ялгаа гэж байдаггүй. Төр татвараа авч л чаддаг байвал хувийнхаас авсан ч
ялгаагүй, хувьсгалынх нь ч ялгаагүй.

Ашигт малтмалын тал дээр манай монголчууд шинэ ард түмэн шүү дээ.
Гэрийнхээ бууцан дээр шон хатгахаас өөр газраа хөндөж үзээгүй эмзэг сэтгэл дээр
нь тоглож улс төрийн аахар шаахар ашиг хонжоо хайгчид улам олширч байна. Гаагийн
шүүхэд Оюутолгойг өгсөн л гэнэ. Оюутолгойг Гаагийн шүүхэд өгдөг гэж хаашаа харсан
юм байхав дээ. Тэр чинь хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг хийсэн алуурчдыг аваачиж
шийтгэдэг газар. Ийм хачин юм хийж байгаа юм даа. Улсын эдийн засгийг босгох ганц
нэг үйлдвэр босгох гэхээр замаас нь хорлоод байх юм. Монголын эдийн засгийг босгоод
аваад явчих хэд хэдэн үйлдвэртэй болмоор байна. Тэр нь хувийнх байна уу, хувьсгалынх
байна уу хамаагүй. Харагдаж байгаа боломж нь уул уурхай. Өөр ямар ч боломж алга.
2012 оны Их хурлын сонгуулийн өмнө Стратегийн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
хязгаарлах хуулийг баталж байхад нь “Та нар дэндүү осолтой галаар тоглож байна.
Энэ хуулиа боль” гэж гуйгаад ядсан. Тэр хүмүүс нь одоо улсын эдийн засгийн гол судсан
дээр суучихсан байна.

-Халаа сэлгээ хийхээр л тогтворгүй байдал үүсчих
гээд байгаа юм биш үү?

-Нэг сайдыг сольё гэхэд дэмжээд л өгнө шүү дээ. Тэр сайдынх нь оронд
манай намынхан суухаар зүтгэнэ гэж бодож байна уу. Үгүй. Ер нь одоогийн төр толгой
дээрээ зогсчихоод байна. Их хурал нь Засгийн газрын хуулийн тасаг шиг болчихсон.
Монголбанк Засгийн газраас бүр хол сууж байх ёстой байтал засгийнхаа халаасанд орчихсон.
Сонгууль дөхөхөөр Алтанхуяг, Золжаргал хоёр нийлж үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, найман
хувийн зээл ярьдаг.

-Засгийн газрын тодорхой хэдэн хүмүүс солигдож байж
эдийн засаг 50 хувь сэргэхэд нөлөөлнө гэж та үзэж байгаа юм уу?

-Ажлаа хийдэггүй хүмүүсийн оронд ядаж л ажил хийхэд нь садаа болдоггүй
хүнийг тавих ёстой. Х.Баттулга ҮХАА-н яамнаас гадна Зам тээврийн яамыг удирдаж байгаа.
Төмөр замын асуудлаар А.Гансүх Х.Баттулгын амнаас зөрж ганц шийдвэр гарганаа гэж
байхгүй. Засгаас ганц ч төгрөг авалгүйгээр төмөр зам барьчих боломж байсан. Төмөр
замыг хоёр жилийн дотор барьчихна гэж амлалт өгсөн хүн нь одоо төрийн ажлыг хорлоод
байхад энэ хүнийг цаашид байлгаад байх юм уу. Х.Баттулга жишээ нь ямар үнэтэй хүн
бэ. Төмөр замаар ямар луйвар, будилаан хийгдсэнийг нэг бүрчлэн мэднэ. Хэнд ч хэрэггүй
далан шороо ухаад 50 тэрбум төгрөгийг шороонд булсан. Энэ бол хариуцлагагүй үйл
ажиллагаа бус цэвэр хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа. Би Х.Баттулгад дургүйдээ ингэж
ярьж байгаа юм биш. Баттулга гэдэг хувь хүн надад огтоос сонин биш. Улстөрчийнх
нь өнцгөөс харахад түүн шиг сонирхолгүй этгээд байхгүй, ярьж ч чадахгүй. Хувийн
дуусашгүй шунал, өчүүхэн атаархлаар улсын ажил хорлоод байгаа учраас би юм яриад
байгаа юм.

-Одоо яг яах ёстой вэ. Танай бүлгийн зүгээс огцруулах
саналаа өргөн барих юм уу?

-Ц.Элбэгдоржийн оруулж ирсэн саналыг эхлээд дуусгах хэрэгтэй. Ер
нь бол буруу бодлого явуулж байгаа хүнийг нь өөрчлөхгүй бол юм өөрчлөгдөхгүй. Монголыг
монголоор нь хардаг хүмүүсээр солих шаардлагатай. АН-ынхан хүмүүсээ аваад үлдэнэ
гэвэл аваад үлдэж болно. Шунал нь шулам болтлоо хөгжсөн өвчтэй сэтгэлгээтэй хүнийг
солихгүйгээр ажил сайжирна гэж байж болшгүй зүйл.

-Ямар ямар хүмүүсийг солих шаардлагатай вэ?

-Өмнө нь хэлсэн. Ч.Улаан гэж зээлээс өөр зүйл ярих ямар ч чадваргүй
болсон нэг хүнтэй боллоо. Бид чинь Оросын их өрийг дарахад “Өргүй боллоо” гээд зогсож
байсан хоёр шүү дээ. Гэтэл одоо өрийг магтдаг болж, даруйхан зайлуулах хэрэгтэй.
Нэг засгийн үед таван тэрбум долларын өр тавиад байвал цаашдаа энэ улс юу болох
вэ. 2017 онд ямар ч хөрөнгө оруулалт байхгүй. Яагаад гэхээр Чингэс бондын эхний
500 сая долларыг төлж 2023 онд тэрбум ам.долларыг бид төлөх шаардлага гарна. Хамгийн
хөгийн нь триллион 500 сая төгрөгийн төсөв бүрдүүлж чадахгүй байгаа хирнээ триллион
500 сая долларын зээл оруулж ирдэг засаг байж болох уу. Зээлээ төлөх чадваргүй болчихвол
зээлийг нь худалдчихдаг юм. Тэгэхээр Монгол Чингэс бондоор дамжаад нэг мөнгөтэй
улсын халаасанд тусгаар тогтнолтойгоо орно. Өндөр хүүтэй мөнгөөр хоёрын хооронд
зам тавихын оронд шороон замаар давхих нь гарз багатай юм. Замаас ямар ч ашиг гарахгүй.
Ашигтай болгоё гэвэл өндөр хэмжээний төлбөртэй болгохоос өөр замгүй. Үүнийг ард
түмэн даахгүй.

-Эдгээр сайдыг солилоо гэхэд дараа нь засаглаад
явчих ямар хүмүүс байгаа бол?

-Ардчилсан намын л асуудал. Эрх биш байгаа байлгүй дээ гэж горьдох
юм. Тэдний хийсэн нэг том нүгэл бол Монгол төрийн уураг тархийг саасан явдал. Төрийн
албан хаагч гээд 146 мянган хүн байлаа. Тэд төрийн уураг тархи байсан юм. Төрд олон
жил ажиллаад жаргал зовлонг нь мэддэг болчихсон байв. Улсын ажил мэддэг хүмүүсийг
Ардын намыг засаг барьж байхад ажиллаж байсан гээд бүгдийг нь халж ажлын ямар ч
чадваргүй, сонгуулиар цүнх бариад гүйж явсан хүмүүсээр төрийн аппаратыг дүүргэснээс
болж төрийн толгой хоосон вакуум болж хувирсан. Яамны газрын дарга болсон “цүнхчин”
ажил, амьдрал, хууль, ёс суртахуун мэдэхгүй. Тэд мөнгө, албан тушаал хоёрын төлөө
амиа золиослохоос сийхгүй ийм л хүмүүсээр төрийн ажил хийлгэж байна. Төрийн ой санамж
гэдэг боловсон хүчнээрээ дамжиж явдаг зүйл. Сайн аппаратаа хадгалаад үлдсэн байлаа
гэхэд нэг муу сайд ирлээ гэхэд нэг их аюул тарьж чадахгүй. Мэргэшсэн хүмүүс хууль
ном яриад хөдөлгөдөггүй байхгүй юу. Энэ фракцын зарчим гэдэг чинь засагт гараагүй
үед намын зовлон байдаг бол засагт гарсны дараа төрийн зовлон болдог юм. Манай намд
ч жигүүр мигүүр ургах шахсан биз дээ. Би тэднийг хажиглаад байдгийн учир энэ шүү
дээ. 

-Х.Тэмүүжин сайдын асуудалд ямар байр сууринаас
хандаж байгаа вэ. Таны хувьд Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан шүү дээ?

-Ардын намын бүлгээс гаргах улс төрийн шийдвэрийг дагана гэдгээ Х.Тэмүүжинд
өөрт нь хэлсэн. Тэмүүжинг ноцтой алдаа гаргасан гэж Ц.Элбэгдорж цохон тэмдэглэсэн
байна лээ. Уг нь бодлого, үйл ажиллагаа, зан харьцаа гээд бүх л тал дээр би түүнд
мэддэг чаддаг бүхнээ хүний ёсоор харамгүй хэлж өгч байсан. Даанч нэг чихээрээ оруулаад
нөгөө чихээрээ гаргаад байсан даа. Үүнээс өмнө нэг удаа Х.Тэмүүжинг огцруулах яриа
гарахад “Эхлээд хулгайч нарыг нь явуул, дараа нь Тэмүүжинтэй ярь” гэж тас хөндлөн
хэвтсэн тохиолдол бий.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг

Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Шинэчлэлийн
хэмээх тодотголтой Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцорч болзошгүй тухай яригдаж байна.
Энэ нь давхар дээл буюу УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр хавсран ажиллах эсэхтэй
холбоотой шинэ хуулиас эхтэй юм. Хэрвээ сайд нарынх нь тавин хувь УИХ-ын гишүүн
Засгийн газрын гишүүнээр хавсарч ажиллаж болохгүй гэсэн хууль  гарвал энэ засаг огцорч таарна. Гэхдээ уг хуулийг
дагаж мөрдөх хугацааг яаж тогтоохоос бүх зүйл хамаарна.

Гэтэл
энэ засаг давхар дээлээ тайлахаасаа өмнө буюу хуулиар огцрохоосоо  урьтаж 
хуулийн  шинэчлэлийг гардан гүйцэтгэж
байгаа Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинг огцруулахаар яаран тэвдэж, хамгийн түрүүнд барьж
авсан нь ямар нэг учир агуулж  байна уу, үгүй
юу.

Уул
нь Х.Тэмүүжин сайд өнөө “давхар дээл” хэмээх томъёоллоор нь огцроод байхааргүй статустай
хүн л дээ. Яагаад гэвэл Засгийн газрын Үндсэн чиг үүргийн дөрвөн яамны нэгэнд түүний
толгойлж байгаа Хууль зүйн яам зүй ёсоор багтдаг. Тиймийн учир “давхар дээл”-ээр
лав огцрохгүй. Харин үүнийг намын нөхөд нь мэдсэн юм шиг, энэ Тэмүүжин ганцаараа
огцрохгүй үлдчих вий гэж айсан юм шиг шинэчлэгч рүүгээ юун түрүүнд дайрч байна уу
даа гэх хардлагыг төрүүлэхэд хүргэж байна.

Х.Тэмүүжин
сайд л ажлаа өгөхгүй бол шинэчлэлийн гэх энэ засаг болоод түүний удирдан чиглүүлж
буй Хууль зүйн яам баларчихаад байгаа хэрэг үү. Лав л өнгөн талаасаа тийм зүйл мэдрэгдэхгүй
байх юм. Харин Н.Алтанхуягийн засгаас огцруулчихаж болохоор хэд хэдэн сайдын нэр
яригдаад удаж байгаа. Эрхэм төрийн түшээдэд ч, энгийн олонд ч зарим сайдуудыг огцруулчихвал
таарна гэсэн дэл сул яриа дуулдах болсныг бид гадарлаж байгаа билээ.

Тухайлбал,
Хууль зүйн сайд асан Ц.Нямдорж “Зүгээр л огцроод өгөхөд гадны хөрөнгө оруулалт тавин
хувиар нэмэгдчих хоёр сайд энэ засагт байна” гэж хэлсэн. Нямдоржийн хэлсэнчлэн тэр
хоёр сайд хэн байж таарах вэ. Бодох нь ээ, Оюу толгой болоод гадны хөрөнгө оруулагчдад
ясны өстэй гэдгээ ил зарласан Уул уурхайн сайд Д.Ганхуягийг хэлсэн байх. Мөн гадны
хөрөнгө оруулагч нартай уулзахдаа “Эдийн засгийн алуурчид сайн уу” гэж мэндэлдэг,
намынхаа нөхөдтэй уулзахдаа хүртэл “Цаг нар харж байж болно” гэдэг Эдийн засгийн
хөгжлийн сайд Н.Батбаярыг хэлсэн болов уу. Тэгж л тааж таамаглаад байна.

Хэрвээ
энэ хоёр сайдыг огцорчихсон байхад ард түмэн нэг их гайхаад байхгүй. “Энэ удаагийн
Засгийн газрын хамгийн гол хоёр яамыг ийм хүмүүсээр удирдуулаад байхдаа яахав дээ.
Наад хоёр сайдаас чинь болж хөрөнгө оруулалт зогслоо, эдийн засаг элгээрээ хэвтлээ”
хэмээн хэн хүнгүй ярьж бичиж, санаа бодлоо хэлж эсэргүүцэж ирсэн. Тиймийн учир
“ард түмэн нэг их гайхахгүй болов уу” гэж хэлээд байна л даа.

Харин
гарч ирснээсээ хойш л хууль, эрх зүй, шүүхийн шинэчлэлийг ярьсан, түүнийг гардан
гүйцэтгэж байгаа шинэчлэлийн гэх тодотголтой Засгийн нүүрийг тахалж буй ганц сайдаа
огцруулчихаад Ардчилсан намын нөхөд юу бодож суух вэ. Түүнийг огцруулсан асуудлаа
Засгийн газар олон түмэнд юу гэж тайлбарлах вэ. Ухаандаа, хөндлөнгийн нэгэн компанийн
өмнөөс огцруулчихлаа гэж хэлэх үү. Тодруулбал, цэргийн хоёр эмнэлгийг нэгтгэн Батлан
хамгаалах, хууль сахиулах алба хаагчдын нэгдсэн эмнэлэг болгосон. Тэрхүү үйл явцад
хариуцаж буй яамных нь барилгаас 3.2 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий MRI аппарат эвдэрсэн
байдаг. “Пролианс” гэж хөндлөнгийн нэгэн компани уг аппаратын бүрэн бүтэн байдлыг
хариуцаж байсныг бид мэднэ. Тэгэхээр манай засаг ноёд Баасанхүүгийн өргөн мэдүүлснээр
уг компанийн өмнөөс шинэчлэлийн туг болсон сайдаа огцруулчихлаа гэж олон түмэнд
тайлбарлах уу.

Мөн
айлд хүүхдээ суулгасан ялих шалихгүй гэх асуудлаас болоод огцрууллаа гэх үү. Эл
бүгдийг тайлбарлахад үнэндээ хүнд байна. Хууль зүйн сайдыг хэрхэн яагаад огцруулснаа
энэ Засгийн газар, Их хурал ард түмэнд тайлбарлах л болно. Ард түмэн төр засгаас
шаардах ч байх. Ер нь Х.Тэмүүжинг огцруулах гэдэг асуудал нийгмийг бараг босгочихоод
байгаа. Бүх  цахим ертөнц, ил далд хэвлэл
мэдээлэл  олон нийтийн байгууллагууд эрс эсэргүүцэж
байгаа.  Бүр мэдэгдэл гаргаж хийхдээ хүрээд
байна.                 

“Ардчилсан
нам Тэмүүжин сайдыг огцруулбал, Тэмүүжин АН-ыг орхих хэрэгтэй. Ардчилалгүй АН-аар
яахын. Чадлаараа ганцаараа улс төр хийхэд хол явна”, “Тэмүүжинг огцруулсан нь энэ
засгийн товчоонд хамгийн хар, новшийн протокол болж үлдэнэ. Огцруулсан хүмүүс нь
ч тиймээр дурсагдах байх”, “Тэмүүжин огцорно гэдэг шударга ёсыг шороонд булж, шоронд
хатаасантай бараг адилхан”, “Тэмүүжин сайдыг огцруулахыг төрийн тэргүүн зүгээр хараад
суухгүй. Бид ийм Хууль зүйн сайдтай байгаа нь азтай улс гэж Ерөнхийлөгч хэлж байсан”
гэж цахим ертөнцөөр шуугиж байна. Ил далд ийм л өмөөрсөн өнгө аяс бүхий мэдээлэл
зогсоо зайгүй цацагдаж, нийгэм тэр аяараа босчихоод байхад төр засгийн зүгээс өгөх
дээрх тайлбарууд үнэндээ жулдана л даа.

Бүр
сүүлдээ Ерөнхийлөгч хүртэл уг асуудалд оролцож “Түүнд дутагдал бий. Хэрвээ дутагдлаа
засчих юм бол энэ засгаас эхэлж огцруулах сайд биш” хэмээн твиттер хуудсандаа бичсэн
байсан. Мөн телевизийн шууд ярилцлагад орохдоо “Тэмүүжин бол өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй
залуу хүн. Алдах юм байлгүй л яахав. Гэхдээ энэ хүн суралцаж байгаа. Цаашдаа улам
эрч хүчтэйгээр ажиллах байх” гэж хэлсэн. Төрийн тэргүүнээс аваад бүх хүмүүс ийм
л санаа бодолтой байна.

Гэтэл
эрх баригчид маань огцруулна гэж дайраад байгаа. За яахав, шинэчлэлийг гардан хийж
буй сайд нь огцорлоо гэж бодъё. Харин  шинэчлэлээс
улдан чангааж буй хүмүүс нь үлдчихээр энэ засаг юу болж хувирах вэ. Нэг л буруу
шийдвэр гаргаад, буруу тийшээ зүтгээд байгаа юм биш үү. Өнгөн талаасаа тэгж л харагдах
юм. Ямар ч хүнийг шийтгэн, албан тушаал цол хэргэмийг нь бууруулж байгаа бол заавал
ч үгүй үндэслэлийг нь хэлэх хэрэгтэй байдаг. Бүр чиг тодорхойгоор олон түмэнд тайлбарлах
нь зүйн хэрэг. Ерөөс хүний ёс зүй, амьдралын хууль тийм л байдаг.

Гэтэл
Тэмүүжин сайдыг огцруулж буй шалтаг шалтгаан нэг л итгэл үнэмшил төрүүлэхгүй, олонд
нийтэд хүргэх тайлбар нь ултай суурьтай биш байна. Тиймээс эрх баригч Ардчилсан
намын нөхөд минь шинэчлэгчийг хошуучлагчаа огцруулахын оронд шинэчлэлээс улдан чангааж
буй чаргуулдагчдаа огцруулмаар юм биш үү.

Н.ГАНТУЛГА

Равжаа хутагтын ша­дар бүсгүй Дади­шуа­ригийн “Анх бага насандаа”
хэ­мээх тунирхлын үг шиг ангийнхаа Эвлэ­лийн үүрийн дарга Б.Чулуун­баа­тарт Н.Хүрэлбаатар
найз  нь 
утасдаад, уйлах шахаж “Чи л сайн сайхан юм ярьж биднийг Улаангом руу илгээлтээр
явуулаа биз дээ” хэмээн тунирхлын үг чулуудсан удаатай гэнэ. Тунирхсан шалтгаан
нь том биш ээ. Ангийнхны дурсамжийн номонд анхаарал тавих­гүй, өөрийнхөө яруу найр­гийн
номоо хийгээд яваад нь эгдүүцсэн юм байж. Тунирхлын түүх сөхөгдөхөд “Би арав хоног
эмнэ­лэгт хэвтэж байж тэр номон дээр нь ажилласан” гэж С.Тойвгоо гуай зүүлт тайлбар
хийж байна.  1966 онд Увс аймгийн Баруун туруун
сумын 10-ын “А” ангийг төгсөгчдийн хувьд анхны илгээлт өвөр­лөж, аймагтаа бүү хэл
улсдаа түүчээ байснаараа бахархдаг юм билээ. 10-ын “А”-гийнхан ангиараа Монголын
хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн илгээлт авч, Улаангомын  гурилын үйлд­вэрт хоёр жил ажил­ла^­сан
содон түүхтэй улс. Уулзах хүсэлтийг маань хүлээж аваад, нэг ангийн хоёр охин, зургаан
хүү ирсэн байв. Харин  Т.Өнөрбаян багш ангийн
хүүхдүүдээсээ нэг их ялгарахгүй харагдана. Тэрбээр шавь нараасаа гурав, дөрөвхөн
эгч. Улсын багшийн дээд сургуулийн орос хэлний анги төгсөөд, Баруунтурууны арван
жи­лийн сургуульд томи­логдож, есдүгээр ангийн 
хүүхдүүдийн анги даасан багш болжээ. 

-Ангийнхнаа уруу та­­таж үймүүлэхээр маань Т.Өнөрбаян багш  “Чамайг Жунгуузад хэл­нэ дээ” гэдэг сэн. Хөг­шин
сурагч нар залуу  багшийн үгэнд орохгүй болохоор
сургуулийн Эв­лэлийн үүрийн дарга, математикийн багш нөх­рөө­рөө далайл­гаж байгаа
нь тэр гэж Б.Чулуунбаатар тайл­барлав. Д.Жунгууз нь зүгээр ч үгүй боксчин маягийн
залуу байж.

-Манай ангийн М.Цэвээн тэргүүтэй хэсэг сурагч 1966 оны хавар  “Багш аа, танд нэг юм хэлнэ ээ” гээд байх юм.
“За, хэлээч” гэхээр “Дахиад жаахан бодоод хэлнэ ээ” гэнэ. Хэдэн удаа ийм яриа болсны
эцэст “Бид сургуулиа төгсөөд бүгдээрээ Эвлэлийн илгээлтээр аймгийн шаардлагатай
газар ажиллаад, дараа нь дээд сургуульд орохоор шийдсэн” гэдэг юм байна. Үүнийг
би толгой дааж шийдэх эрхгүй. Холбогдох газарт хэлж, хариуг нь  өгөхөөр тохиролцов. Би сургуулийн захиргаагаар
дамжуулж, аймгийн нам, эвлэлийн хороонд уламжлан хариуг нь хүлээж байв.1966 оны
тавдугаар сард байх аа, Увс аймгийн  Гурилын
үйлдвэрт хоёр жил илгээлтээр ажиллах урилга ирсэн нь улсын хэмжээнд гурав дахь,
аймагтаа анхных нь болж, улс орон даяар зарлагдан, түүхэнд үлдэж билээ хэмээн багш
нь дурслаа.  Б.Чулуунбаатар “Нэг их хөөрч
догдолсон бид улаан туг дэрвүүлсэн, шинэхэн гучийн тэвшин дээр өдөржин нүдүүлсээр  Улаангомд очиход аймгийн төвийн хөдөлмөрчид цуглачихсан,
туг лоозон болж угтаж байлаа” хэмээн дурсав. 
Биднийг үйлдвэр маань зэргэлдээх орон сууцандаа нэг өрөөнд хоёр, гурваар
нь оруулж, өрөөнд маань ор хөнжил, гудас бүтээлэг, ширээ сандал, боорцогны тос хүртэл
бэлтгэсэн байлаа. Очсон өдрийн оройгоос эхлэн үйлдвэрийн захиргаа, аймгийн эвлэлийн
хороо, намын хороо шил дараалсан хүлээн авалт хийж, бидэнд баяр хүргэж захиас  сургааль айлдсан сан.     

Дагалдан ажилчнаар хоёр сар ажиллаад, шалгалт өгч жин­хэлцгээсэн
гэж нэг ангийнхан ам уралдан хуучлав. Тэшүүрийн улсын аваргын хүрэл медаль хүртэж,
хоёрдугаар зэргийн тамирчин болсон Г.Аюурзанаас бусад нь хот байтугай аймгийн төвөө
ч үзээгүй байсан  учраас ихэнхид нь Москвад
ирсний дайтай санагдсан гэнэ.  Улаангомын
гурилын үйлдвэр баруун аймгийнхныг гурилаар хангадаг, 90 ажилтантай том газар байж.
Бүхэл бүтэн нэг ангийн хүүхдүүдийг нэг дор ажилтнаар авахаар үйлдвэрт хүндрэл учраа­гүй
юм уу гэж гайхахад маань Д.Хөхөө гуай “1937 онд аж үйлд­вэрийн комбинат баригдаад,
эх орон даяар үйлдвэржилтийн ажил өрнөсөн. Ажиллах хүчний хүрэлцээ муу байснаас
1965 онд сургууль төгсөгчдийг үйлдвэрлэлд хуваарилах  Сайд нарын зөв­лөлийн тогтоол гарсан үе” хэмээн
тухайн цагийн нөхцөл байдлыг тайлбарлав. 
Нийслэлийн 15 ду­гаар дунд сургуулийн наймдугаар ангийн сурагчид мөн Төв
аймгийн Баян сумын “Найрамдал” нэгдэлд илгээлтээр гарсан юм байж. Тэд­нийг ажлын
байран дээр нь сургаж, аравдугаар ангийн боловсролтой болгоход нам, засгаас анхаарсан
юм билээ. Энэ хоёр ангийн хүүх­дүүд хожим нь бүгд их, дээд сур­гуульд суралцсан.
Араасаа  асар олон залуусыг үлгэрлэн дагуулах
учраас тухайн үеийн Эвлэлийн төв хороо, Сайд нарын зөвлөл асар их анхаарал тавьсан
гэж нэг ангийнхан ярьцгаав.  Хожим 2006 онд
Анхны илгээлтийн эздийн 40 жилийн ойгоор Монголын Залуу­чуудын холбооноос энэ ангийнханд
батламж гардуулж, “Мартаж үл болох хүмүүс” уулзалт зохиосон удаатай. 

Ангийн Эвлэлийн үүрийн дарга Б.Чулуунбаатар “Нэгдүгээрт манай хамт
олон 58 жилийн турш өвдөх, үхэх өөдлөх жаргах бүхэнд хамт байж, нэг ангийнхан байж
чадсан. Бидэн шиг жилд хоёроос дөрвөн удаа уулздаг анги байхгүй дээ. Хоёр дахь бахархах
юм нь илгээлт. Өнөөдөр ч ач холбогдлоо алдаагүй түүхэн үйл явдлын эзэд болсон.
“Тэр үед өвчигнөөд илгээлтээр гарсан юм” гэсэн сэтгэгдэл одоо ч төрдөггүй” хэмээн
дүгнэв. Тэр үеийн төр засаг амлалтдаа хүрдэг байсан. Илгээлтээр хоёр жил ажиллаад,
их сургуульд суралцахаар  цагаан онгоц хөлөглөн,
Улаанбаатарт ирээд, цайллаган дээрээ хундагаа хагартал тулгаж байлаа. Бидэнд тэр
үйлдвэрт бүтээсэн ч юм бий, устгасан ч юм бий. Үйлдвэрийн дарга Я.Далибаг гуай биднийг
буцахад “Системийн хэмжээнд гурван удаа түрүүлэхэд маань гол хүч болсон залуусаа
алдаж байгаадаа харамсч байна. Өдөр болгон цагдаагийн газар дуудагдаж өчигдөр орой
кино, бүжгийн дараа танайхан ингэсэн тэгсэн гэж чихнээс хонх уядаг дайсны цэр­гүүдээс
салж байгаадаа баяртай байна” гэж нулимс унагаж билээ хэмээн Эвлэлийн үүрийн дарга
үргэлжлүүлэв. “Хоёр жилийн турш нэг ч охиныг жирэмсэн болгоогүй, хамгаалж ирсэн”
гэж ангийн улаан хамгаалагчдын нэг байсан Н.Хүрэлбаатар бахархлаа. Охидоо хамгаалж,
толгойгоо хагалуулсан удаатай, тэр.  “МААМС
буюу Мал аж ахуйн машинт станцын залуучуудаас 
охидоо хамгаалах гэж бөөн ажил болдог байсан” гэж багш нь дурсав. Нутгийн
хулигаанууд ч бэрх даваа байж.  

Эдний ангиас есөн багш, эмч дөрөв, эдийн засагч гурав, малын эмч,
зоотехникч гурав, инженер техникийн олон мэргэжилтэн төржээ. Дутуу цагаан гэгддэг
байсан ангийн жаахан Г.Бүрэнцагаан нь эдний ганц цэргийн хурандаа. Я.Цэдэнбал гавьяат
багш болсон. Хоёр доктор төрүүлсэн анги. Олон жил сургуулийн захирлаар ажилласан
Б.Чулуунбаатар асуудал дэвшүүлж бай­на аа. “Хоёр жилийн өмнө арваннэгдүгээр ангийн
хүүхдүүдийг III цахилгаан станц үзүүлэх болов. 
Сургуулийн захиргаанаас арай гэж зөвшөөрөл аваад,  цахилгаан станцын захирал, ерөнхий инже­не­рээс
авахуулаад бүгдийг нь гуйлаа. Үйлдвэрийн газар осолтой аюултай гээд зөвшөөрдөггүй.
II цахилгаан станцын инженер миний дүү учраас аргагүй зөвшөөрсөн дөө. Үйлдвэр үзэхдээ
хүртэл аюултай гэвэл энэ хүүхдүүд хэзээ мэргэжлээ сонгох юм бэ? Хэзээ нялх байдлаасаа
гарах юм. Цагаан захтан бэлтгээд байгаа юм биш үү” гэж тэр шүүмжилсэн.      Ангийн найз, Нийслэлийн хэрэглэгчдийн эрх
ашгийг хамгаалах нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал С.Тойвгоогийн өрөөнд нэг ангийнхан
бужигнаж буй нь энэ. “Тэр хоёр жилд үнэхээр ажил, амьдралын туршлага суусан. Үйлдвэр
халаалтын системгүй, Увсад -50 хэм хүрч хүйтэрдэг учраас хэцүү үе байсан” гэж Д.Хөхөө
ярив. Энд өнгөрүүлсэн хоёр жилийн ажлын туршлага амьдралд чинь хэрэг болсон уу гэхэд
“Бололгүй яах вэ” гэнэ. Мань эр илгээлтийн эзэн байхдаа токарийн тавдугаар зэрэгтэй
болжээ. Хожим нь Улсын багшийн дээд сургуулийн үйлдвэр сурганы ангийг хөдөлмөрийн
багш мэргэжлээр төгсч, олон жил хөдөлмөрийн багш хийсэн түүнд токарьчин байсан үе
нь ихэд хэрэг болжээ.  “Баруунтурууны сангийн
аж ахуйн сургуульд намайг явуулах гэж аав, ээж маань хурим хийж байгаа  хүүхэн мордуулахын дайтай юм болсон. “Малгай байгаагүй
учраас ам дөрвөлжин даавууны дөрвөн үзүүрийг зангидаж өгсөн, шарваар хэмээх өргөн
өмд оёж, хаанаас ч олсон юм орос бакалын танаг тосолж өмсгөсөн. Одоо бо­до­ход алиалагч
шиг л харагдаж байсан болов уу. Тэр үед ихэнхи хүүхэд над шиг хувцасласан учраас
нэгнээ шоолно гэж байхгүй нь даанч сайхан” хэмээн Д.Хөхөө хуучилсан юм.

С.Тойвгоо гуайн сурагчийн эхний өдрүүд ээжид нь лав амаргүй байсан
даа. Түүнийг долоон настайд нь эгчтэй нь ханьсуулан сургуульд өгсөн юм байж. Ээжээрээ
үүрүүлэн аргадуулан байж хичээлдээ очоод, ээжийгээ явмагц энд тэнд нуугдан хичээлээ
таслаж цаг нөгцөөдөг байж. Ээж нь яагаад ингээд байгааг асуухад “Тэгвэл та битгий
харьж бай. Манай ангийн цонхны дэргэд байж байгаад үе үе шагайж хар. Тэгвэл би хичээлээ
таслахгүй” гэсэн юм байж. Хөөрхий ээж нь хичээл тартал сургуулийн хашаанд сууж,
хүүгээ хүлээнгээ монгол гутал улладаг байж.

“Ангийн хамгийн жижигхэн нь би” гэж М.Батжаргал хэлэхээр нь гайхав.
Одоо бол тэр хамгийн том харагдаж байна лээ. Г.Аюурзана “Наадах чинь олон банкны
яс барьсан хүн” хэмээн даапаалав.  М.Батжаргал
Монголбанкинд олон жил ажилласан. “Төв Ази” банкны захирал байсан гэхээр банкны
дампуурлын дараа олон юм дуулсан нь тодорхой. Ц.Басанжав нэгдүгээр курстээ цэрэгт
татагдсан байна. Ангийн охин Г.Аюурзана “Карантинд байхад нь эргэж очсон чинь нүд
нь гялалзсан халтар юм болсон байсан” гэнэ. Түүнийг  Ш.Наташа, Б.Чулуунбаатар нар нь мөн эргэж очсон
аж. Ангийн охин Ш.Наташа эргэж очихдоо  цэргийн
найздаа хоёр хоногийн чөлөө авахуулах гэж хоёр хүүхэдтэй гэргийн дүрд чадмаг тоглосон
аж.  Одоогийнх шиг “Оюутан цэрэг” хөтөлбөр
байсан биш гурван жил цэрэгт алба хаагаад үргэлжлүүлэн сурсан гэнэ. Дээд сургуулиас
татагдаж очсон цэргүүдийг тусгай анги болгож, Батлан хамгаалах яамнаас хүн очиж,
хятад хэл, морз энэ тэрийг  заадаг байж.
“Бээжинд тагнуулд явуулах нь” гэж айгаад хятад хэл сурахгүй гэж хэдэн цэрэг тохиролцсон
юм билээ.  Хэрэггүй тэгж, сурч л байдаг байж
гэж одоо Ц.Басанжав инээж байна. Тэр аймгийн тэргүүний эмч болж байсан туршлагатай
эмч. Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан гэж байгаа. “Манайд тэргүүний ажилтан
болоогүй хүн байхгүй. Доод тал нь хоёроос гурван салбарын тэргүүний ажилтан цолтой”
гэцгээв. Далимдуулаад С.Тойвгоо Засгийн газрын хүндэт жуух бичгээрээ гайхуулаад
авлаа. “Манай оронд анх удаа гарсан булчин задрах гоц халдварт өвчний дэгдэлтийг
зогсоох, халдвар тархахаас сэргийлэх ажилд идэвх зүтгэл гаргаж ажилласныг үнэлж,
Төв аймгийн Заамар сумын Засаг дарга С.Тойвгоог Монгол Улсын Засгийн газрын жуух
бичгээр шагнав” гээд М.Энхсайханы гарын үсэг байна.   Манай оронд анх удаа хэмээн онцолсон болохоор
нь хэрэгт дурлаж “Холерын үед ажиллах стандарт байхгүй байсан биз. Яаж учраа олов”
гэж сонирхлоо. 

-Нэг өдөр аймгийн дарга А.Гон­чиг утасдаж, “Танайд айхав­тар өвчин
дамжаад очсон. Хөтөлөөс барилгын материал ачсан машинтай хоёр хүний нэг нь холертой.  Өвчтөн замдаа нас барсан. Янз нь Хайлаастад оршуулжээ.
Шарилыг гаргаад шатаах хэрэгтэй гэсэн.  Эмнэлгийн
эрхлэгч, цагдаагаа аваад Хайлааст руу явлаа. Шарил тэнд байсангүй. Хөнжилдөө ороогоод,
Улаанбаатар руу аваад явсан юм билээ.  Шарил
ухах гэдэг осолтой ажил байжээ. Аймгийн даргын хэлснээр шарилыг ухаад гаргасан бол
цагдаа, эмч, бид гурав холер тусах байж хэмээн С.Тойвгоо хуучлав.  Мэдээж удахгүй ном ёсоор нь ажиллаж эхэлжээ.
“Бүх хөдөлгөөнийг хааж, 20 гаруй пост гаргасан. Нойр хоолгүй явдаг. Өдөртөө бүх
постоо эргэж,  240 гаруй км явдаг байлаа”
гэж мань эр тайлбарласан юм.

Ангийн дарга, онц сурлагатан явсан Т.Шаапаа гурилын үйлд­вэрийн Улаанбуланд
хамгийн эрэлттэй  баянхуурч. Ц.Басанжав, Д.Хөхөө
хоёртой гурвуулаа ажилч­дын сууцанд нэг гэр бүл болсон. Хөдөөний хүүхдүүд нүүрс
түлж сураагүй. Пийшингийнхээ сойлтыг хааж хоноод,  угаартсан удаатай. Азаар үйлдвэрийнхэн ээлжиндээ
ирээгүй гурвыг эрж хайж ирээд, амийг нь аварчээ. МУИС-ийг ца­хил­гааны инженер мэргэжлээр
төгссөн тэрбээр Орхон аймгийн Мэр­гэжлийн хяналтын газ­рын зөв­лөх байцаагч. Их
тэнгэр цог­цолборын дэд захирлаар найман жил ажиллажээ. Т.Очирхүү гишүүн ээждээ
шар сүү захьдаг байсныг, П.Очирбат Ерөнхийлөгч “Амьсгаа ихтэй, таргалаад болдоггүй”
хэ­мээн Их тэнгэрийн гүүрний наана машинаасаа буугаад алхдаг байс­ныг Т.Шаапаа сонирхуулсан.
Аав ээж нь өхөөрдөж дууддаг нэрийг нь албан ёсных болгочихсон юм билээ.    

Ш.Наташа тэтгэвэрт гардаг жилээ л гэхэд Улсын техник тех^­­но­логийн
олимпиадын багш нарын ангилалд аварга болж бай­жээ. Түүний бэлтгэсэн хүүхдүүд “Үнсгэлжин”
тэмцээний хувцас загварын  арван удаагийн
аварга болсон амжилттай.  

28-уулаа аравдугаар ангиа төгсч байснаас өдгөө 17 хүүхэд үлдсэн.
12 нь бурхан болсон гэнэ. Тэднийг багад  улс
орон даяар нэгдэлжих хөдөлгөөн явагдаж, соёлын хувьсгал өрнөсөн үе байлаа.  Хотын төдийгүй хөдөөгийн айл бүрийг хоёр ээлжийн
хөнжлийн даавуутай болгож, хир буртаг бөөс хуурснаас чөлөөлөх их аян өрнөсөн үе.
Тэднийг ахлах ангид орох үед “Сурагчийн соёлч нөхөрлөл” моодонд оржээ.  Ангийн бүх хүүхэд уг нөхөрлөлд хамаарагдах ба
хоёр жилээр үүрэг амлалт авдаг байж. Унших номын жагсаалт гаргаж, хүн бүр уншсан
байх учиртай. Орны даавуу цэвэр, шүдний оо саван сойзтой байна. Дотуур хувцсаа цогийн
индүүгээр дарсан байх ёстой. Гутлын тосоо өөрсдөө үйлдвэрлэлэг жортой. Машины дугуй
шатаагаад, гарсан хар хөөг модны давирхай, тостой хутгаад гялалзсан хар тос гаргаж
авна. Охид үсний туузаа янданд ороож индүүднэ. Өглөө бүр таваас зургаан цагт гимнастик
хийнэ. Дуу, нийтийн бүжиг сурсан байх  үүрэгтэй.
Орой орондоо орохдоо даавуугаа бохирдуулахаас сэргийлж, хүүх­дүүд хөл дороо цаас
дэвсдэг байж. Дотуур байр халцархай модон шалтай байж л дээ. Хожим эмч болсон Г.Аюурзанад
энэ нь зуршил болж,  орондоо орохын өмнө алчуур
дээр гишгэх дамжлага туулдаг гэсэн.   

Баруунтурууны 10-ын “А” ангийнхны сүлд дуу нь:

Балчир үеэсээ үерхэж нөхөр­лөсөн

Багын нөхөд минь ангийн хүүхдүүд минь

Бууралтах тусмаа ижилсэн ээнэгшсэн

Буянтай андууд минь, насны найзууд минь хэмээх мөрүүдтэй. 

58 жил зовлон жаргалаа хуваалцсан ангийн охид, хөвгүүд үнэхээр “Насны
найзууд” шүү.

Б.ЯНЖМАА

Гавьяат жүжигчин Ч.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа. Тэрээр СУИС-ийн Соёлын
боловсролын сургуулийн захирлын алба хашиж байгаа юм байна.

-Таныг
гадаадад сурч байгаад ирсэн гэж сонссон. Ямар чиглэлээр сураад ирэв?

-Ирландад манлайлал, стратегийн чиглэлээр гурван жил сураад ирсэн.
Тэнд би суралцахаасаа гадна дэлхийн соёл урлагийг судалж үзлээ. Түүнчлэн Монголын
соёл урлагийн салбарыг хэрхэн дэлхийн тавцанд гаргаж ирэх талаар багагүй  судалгаа хийлээ.

-Таны
бодлоор Монголын урлагийг хэрхэн дэлхийд таниулах боломж байна вэ?

-Өнөөгийн нийгэмд ганцхан нийтийн дуучид гэлтгүй соёл, урлагийн салбарт
мэргэжлийн менежмент зайлшгүй хэрэгтэй болчихож. Уран бүтээлчид өмнөө зорилго тавиад
түүндээ хүрэхийн тулд хөдөлмөрлөх цаг үе ирсэн гэсэн үг. Манай соёл, урлагийн салбарынхан
өнгөрсөн хугацаанд урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөх маягаар явж ирсэн. Одоо
тийм арга барилаар хол явахгүй. Амжилтад хүрэхийн гол нууц бол сайн төлөвлөгөө.
Тэрнээс биш ямар ч өмнөө тавьсан зорилгогүй өглөө босоод ээжийн тухай нэг дуу дуулчихаад
өдөр болохоор эгчийн тухай дуу дуулаад амжилтад хүрнэ гэж байхгүй. Тиймээс мэргэжлийн
менежменттэй ажиллаж байж жинхэнэ амжилтыг бий болгож чадна.

-Таныг
“Хонхны нулимс”, “Онцгой төрсөн бүсгүй” зэрэг дуугаараа олонд танигдах үед нийтийн
буюу зохиолын дуу ид моод болж байсан. Харин өнөөдөр нийтийн дуу бараг л ад үзэгдэх
хандлагатай байгаа. Ийм цаг үед шинэ залуу уран бүтээлчид юунд анхаарах ёстой вэ?

-Шинэ залуу дуучдыг алдаа гаргахгүйгээр хурдан хугацаанд амжилтад
хүрээсэй гэж би боддог. Заавал бидний, бидний өмнөх шиг зовлон туулах ёсгүй шүү
дээ. Тийм учраас л сайн төлөвлө гээд байгаа юм. Ямар уран бүтээлийг хэнд зориулж
хийх гэж байна вэ гэдгээ мэдрэх хэрэгтэй. Чиний хийсэн уран бүтээл хэнд хүрэх ёстойг
бодолцож сайн судалгаа хийх ёстой. Ямар ч шалтгаангүйгээр уран бүтээл хийх хэрэггүй.
Сонсогчдоо мэдэрч төлөвлөж байж сумаа тавь гэж хэлмээр байна.

-Та
амжилтад хүрэх арга замыг харж байгаа хэрнээ өөрөө яагаад уран бүтээл хийхээ больчихов
оо?

-Дуу дуулахаас илүү уран бүтээл хийх тал дээр түлхүү анхаарч ажиллаж
байгаа. Мөн он гараад 50 жилийн түүхтэй СУИС-ийн Соёлын боловсролын сургуулийн захирлаар
томилогдон ажиллаж байна. Тэр болгон уран бүтээл туурвиад байх зав зай муухан л
явна.

-Таныг
гавьяат болчихоод таг болчихлоо гэж зарим хүмүүс шүүмжлэх болж?

-Яахав, зарим хүмүүс тэгж харж болно л доо. Гэхдээ эх орноосоо хол
явж байж дуугаа дуулмаар байна гээд яваад байлтай биш. Харин нутагтаа ирснээсээ
хойш ганц нэг албан байгууллагын урилгаар дуулсан. Ер нь надад өмнөө тавьсан нэг
зорилго бий. Нэг ёсондоо зохиогчийн эрх, түүнд хамаарагдах хуулийн хүрээнд голлон
анхаарч ажиллаж байна. Би зохиогчийн эрх эзэмшигч баймаар байна. Уран бүтээл туурвих
тал руугаа миний бүх оюун санаа төвлөрч байна гэхэд болно. Яг үнэндээ гавьяат хүн
соёл, урлагийн салбарыг хөгжүүлэхийн төлөө хийх хэрэгтэй юу байна түүнд манлайлан
оролцох үүрэг хүлээдэг гэж бодож байгаа. 
Дуулахгүй байгаа ч гэсэн уран бүтээлч найз нөхөд, дүү нар маань дуулж ард
түмэнд хүргэсэн 17, 18 дууны ая тэрлээд байна.

-Тэгэхээр
зохиолын дуучдад чиг өгч ерөнхийд нь арын ажлыг нь гүйцэтгэж байгаа гэсэн үг үү?

-Нэг их чиг өгөөд хөтлөөд байх юу байхав. Магадгүй би өнөөдөр дуулах
нь хүмүүст сонин уу, эсвэл шинэ залуу уран бүтээлч дуулах нь сонин уу гэдэг талаас
нь харах юм бол өөр ойлголт. Залуу уран бүтээлчид ирж зөвлөгөө авдаг. Ер нь продюсерийн
үүрэг гүйцэтгэж байгаа гэх үү дээ. Би Ирланд явахаасаа өмнө Удирдлагын академд магистрын
зэрэг хамгаалсан. Тухайн үед Намсрайноров, Идэржавхлан, Түмэн-Өлзий зэрэг залуучууд
зөвлөгөө авдаг байсан. Одоо тэр хэд маань нийтийн дууны салбарт өөрийн гэсэн байр
суурьтай, ард түмэнд хүндлэгдсэн дуучид болсон байна.

-Удахгүй
Дэлхийн оюуны өмчийн өдөр тохиох гэж байна. Та өмнө нь оюуны өмчийн асуудлыг нэг
бус удаа хөндөж байсан хүн. Тэр үеэс өнөөдөр хэр өөр болсон байна вэ? 

-Анх 2005 онд зохиолын дуучид хамтран Нийтийн дуучдын нэгдсэн холбоо
байгуулж байлаа. Тухайн үед холбооны тэргүүнээр МУГЖ С.Жавхлан ажиллаж байгаад
2007 оноос би энэхүү албан тушаалд томилогдсон юм. Холбоо уран бүтээлчдийг зөв чигт
залах үндсэн үүрэгтэйгээр байгуулагдсан. Учир нь монголын соёл урлагийн салбар тодорхой
хэмжээгээр хөгжиж, нийгмийг соёлоор түүчээлэн гэрэлтүүлэхэд нийтийн дуучид өөрийн
гэсэн хувь нэмрээ оруулсаар ирсэн шүү дээ. Бид зүгээр нэг дуулаад ирсэн юм биш.
Тэгээд ч тэр үед урлагийнханд тулгарч байсан асуудал бол оюуны өмчийн хулгай. Шинэ
цомог, CD-гээ борлуулах гэхээр л өнөөх оюуны өмчийн асуудал яригддаг байсан. Би
өөрийн дуулж олны хүртээл болгосон бүтээлүүдээсээ 100 гаруй бүтээлийнхээ хөгжмийн
зохиолч яруу найрагчтай гэрээ хийж албан ёсоор дуулах эрхээ аван, бүтээлүүдээ оюуны
өмчийнг газарт бүртгүүлэн зохиогчийн эрхийн гэрчилгээг хамтран эзэмшихээр авч байсан.
Анх “Хонхны нулимс”, “Хайрын хишиг”, “Онцгой төрсөн бүсгүй” зэрэг дууныхаа эзэмших
эрхийн гэрчилгээг авахаар орох үед тухайн үед Оюуны өмчийн газрын зохиогчийн эрхийн
хэлтсийн дарга байсан Шинэбаяр, мөн тэдний хэлтсийн ажилтнууд маш сайхан хүлээж
аваад уран бүтээлчид та бүхэн оюуны өмчийн асуудалд анхаарал хандуулаад эхэлж байгаа
нь үнэхээр сайн хэрэг гэж байсан. Тухайн үед би энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг
бүхий л төрийн болон төрийн бус байгуулагатай уулзаж, санал бодлоо хуваалцдаг байсан
юм. Тэр үед МУГЖ Т.Ариунаа эгч бас уран бүтээлээ оюуны өмчид бүртгүүлчихсэн байсан.
Тэр үед зохиогчийн эрхийн тухай хууль гэж байлаа. Сайн санаж байна. 2006 онд дэлхийн
оюуны өмчийн байгууллагаас манай улсад зохион байгуулсан нэлээн томоохон хэмжээний
форум дээр Ариунаа эгч бид хоёрт  “Оюуны өмчийг
дээдлэгч уран бүтээлч” гэсэн гэрчилгээ гардуулсан. Тэр үед хамтын удирдлагын байгууллагууд
болон мөн шинээр зохиогчийн эрх түүнд хамаарагдах эрхийн тухай хууль батлагдаж байлаа.

Бид ингэсний хүчинд өнөөдөр 
зохиогчийн эрх түүнд хамаарагдах хууль гээд их тодорхой болчихлоо. Өнөөдөр
оюуны өмчтэй холбоотой бүх асуудал гэрээгээр зохицуулагдаад явж байна.

-Нэг
дууг яруу найрагч, ая зохиогч, дуучин хоорондоо булаацалддаг байсан үе өнгөрчээ.
Гэрээгээр хэн хэдэн төгрөгийн ашиг хүртэх зэрэг нь өөрсдийн хоорондын зохицлын асуудал
биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Би анх “Хонхны нулимс” дууг эзэмших эрхийг авахдаа
Хэнтий аймгийн Цэнхэр мандал сум орж шүлгийг нь бичсэн зохиолчтой нь хүртэл уулзаад
“Ауди”  машин өгч байсан. Бүтээлээ учиргүй
худалдаж борлуулаад байхдаа гол биш. Нэг нэгнийгээ хүндэтгэхэд учир байгаа юм. Хэн
хэндээ амар шүү дээ. Гэхдээ гэрээгээ хэрхэн байгуулах вэ гэдэг нь чухал. Анхнаасаа
л гэрээгээ байгуулаад явчих нь зүйтэй. Тэрнээс биш нэг дуу төрөөд, олонд таалагдаад
хит болоод ирэхээр энэ миний бүтээл гээд хоорондоо булаацалдаад уран бүтээлчид дотроо
хагаралдаад байвал хөндлөнгөөс харахад ч муухай ш дээ. Үүнийг л зөв гольдролд нь
оруулах гэж зорьсон хэрэг. 

-Гэхдээ
залуу дуучид бусдын уран бүтээлээр гарч ирэхэд хүмүүс ихэнхдээ таатай хүлээж авдаггүй
шүү дээ? 

-Заавал тэгж болохгүй гэсэн зүйл байхгүй шүү дээ. Гол нь залуучууд
маань тухайн дууны уран бүтээлийн зохиолч болон понаграмм бүтээгч, дуучдаас зохих
ёсны зөвшөөрөл авч байх хэрэгтэй . Заавал хүний дуу дуулахгүй гэсэн юм байхгүй ш
дээ. Харин ч тухайн дууг дараагийн үед дуулж авч явна гэдэг тэр дуу гайхамшигтай
бүтээл болсоны илрэл. Тэр дууг дуулбал олонд хүрнэ гэдгийг харж чадаж байгаа уран
бүтээлч бол үнэхээр менежмент сайтайн шинж шүү дээ. Чи өмнөх үеэ, өөрийгөө хүндэтгээд
сурчихвал чиний дараах үе чамайг хүндэтгэнэ нь шүү дээ. Би ийм зарчмаар явж ирсэн.
Хууль бол нэг хэрэг. Хуулийг өөртөө хэрхэн тусгаж авах нь бас нэг хэрэг. Би 10 жилийн
өмнө зохиогчоо хүндлэн дуугаа зөвшөөрөлтэйгөө дуулж байсан бол өнөөдөр бидний дараагийн
үе биднийг хүндэлж гхамтран эзэмшигчээр ажиллаж байгаад бахархалтай байна.

-Тантай
адилхан ихэнх уран бүтээлээ оюуны өмчид бүртгүүлсэн уран бүтээлч хэр олон байдаг
бол?

-Би сайн мэдэхгүй. Надтай арай ойр уран бүтээл хийж яваа гэдгээр
нь Д.Намсрайноровыг мэдэх юм байна. Саяхан 
“Дуулан дуулан хайрламаар” дууныхаа эзэмших эрхийн гэрчилгээг авсан. Яагаав,
нөгөө “Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна аа” гэдэг үгтэй дуу. Энэ дууны
үгийг яруу найрагч Алтантүлхүүр тэрлэж, би аяыг нь бичсэн юм. Бид гэрээ байгуулаад
Намсрайноров дуулаад болж л байна.

-Энэ
дууг хүмүүс сайн, муугаар нэлээд шүүмжилж байгаа санагдсан?

-Хүмүүс янз бүр л хүлээж авч байна. Миний бодлоор үг нь их этгээд,
хэрнээ сайхан болсон санагддаг. Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна гэдэг
үгийг сонсоод хүн болгон буруугаар ойлгохгүй байх. Хүн аливаа юмыг сэрж мэдэрч байна
гэдэг амьд байгаагийн илрэл шүү дээ. Танай сониноор дамжуулан Дэлхийн оюуны өмчийн
өдрийн мэндийг хүргээд бүх уран бүтээлч нартаа оюуны өмчөө дээдэлж зохиогчдоо хүндэлж
ажиллахыг уриалж байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

ҮХХЯ-наас өчигдөр хачиг шавьжны эсрэг бэлдмэлийн талаар болон
цаг үеийн асууд­лаар мэдээлэл хийв. Энэ үеэр Мал эмнэлгийн ухааны доктор Б.Батцэцэгээс
зарим зүйлд тодруулга авлаа.

-Бэлчээрийн хачгийн хор хөнөөлийн талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлаж
өгөөч?

–
Хачгийн идэвхжил жил бүрийн гурваас зургаан сард тохиодог. Гэхдээ сүүлийн үед дэлхийн
цаг уурын дулааралтай холбоотойгоор энэ хугацаа нэг сараар уртассан. Монголд таван
төрлийн 18 зүйлийн бэлчээрийн хачиг бий. Бие гүйцсэн хачиг нь мал, ан амьтны цусыг
сорж шимэгчилдэг учраас хачигтай мал тарга тэвээрэг авдаггүй. Дээр нь арьсанд сорви
тогтоож зарим тохиолдолд цоолдог учраас хачигтсан малын арьс ширийг үйлдвэрлэлд
хэрэглэхэд төвөгтэй байдаг. Хачгаар хүн, мал амьтны тарваган тахал, хачгийн халуун
зэрэг өвчин үүсгэгчийг дамжуулагч болохын хувьд дээрх өвчнүүдийн байгалийн голомтыг
нөхцөлдүүлэхэд голлох үүрэгтэй байдаг. Эмэгчин хачиг буюу хувалз нэг жилийн дотор
гурваас 15 мянган болж богино хугацаанд асар хурдан өсөж үрждэг. Хамгийн сонирхолтой
нь чийг дулааны хувьд амьдрах таатай нөхцөлийг нь бүрдүүлсэн тохиолдолд хачиг
15-20 жил цус сорохгүйгээр газрын хөрсөнд амьдрах чадвартай. Энэ нь хачгаас сэргийлэх
ажлыг зайлшгүй зохион байгуулах шаардлагатайгаас гадна эмийн нөөцтэй байх ёстой
гэсэн үг. Өнөөдөр бол эмийн хүрэлцээ муу байна. Барагцаалбал хачгийн эсрэг нэг литрийн
бэлдмэл 100 орчим мянган төгрөгийн үнэтэй учраас малчид тэр бүр худалдан авч нөөцлөх
боломжгүй. Тиймээс малаа хачганд бариулсан хойно нь эм, бэлдмэлийн эрэлд гардгаас
цаг хугацааны хувьд оройтох нөхцөлийг бүрдүүлдэг.

-Ирэх хавраас дотооддоо хачгийн эсрэг бэлдмэл үйлдвэрлээд
эхэлбэл дээрх асуудлууд бүрэн шийдэгдэх боломжтой юу?

–
Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн молекул генетикийн лабораторид гурван жилийн өмнөөс хачгийн
эсрэг эм бэлдмэлийн технологийн судалгааг хийж эхэлсэн. Хачгийн эсрэг тусгай шингэн
бүхий шингэнээр шүршиж угаах, нуруугаар нь дусаах, ваннад угаахаас гадна хуурай
цацлага гэсэн дөрвөн төрлийн аргыг хэрэглэж болдог. Эдгээрээс манай оронд хэрэглэхэд
хамгийн тохиромжтой нь хачиг идэвхижих хаврын улиралд нуруугаар дусаадаг бэлдмэлийг
хэрэглэх. Дусаасан эм нь хурдан хугацаанд цусанд шингэж, хялгасан судсаар биеэр
тархдаг тул илүү үр дүнтэй. Тиймээс манай лабораторид нуруунд нь дусаадаг хэдий
ч найрлага болон үйлчлэгч бодисын хувьд ялгаатай гурван янзын технологи бэлэн болсон.
Одоогоор туршилтын ажлууд хийгдэж байгаа бөгөөд энэ гурваас хамгийн үр дүнтэйг нь
Монголын малын эмийн бүртгэлд бүртгүүлээд ирэх хавраас үйлдвэрлэж эхэлнэ.

-Хачгийн эсрэг бэлдмэлийг урьдчилан сэргийлэх хэлбэрээр ашиглаж
болох уу?

 -Урьдчилан сэргийлэх зорил­гоор хавар нуруун дээр
нь дусааж хэрэглэж болно.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

ЭМШУИС-ийн захирал Г.Батбаатартай ярилцлаа.

 
-Энэ жил элсэгчдээ яаж бүртгэх вэ, өнгөрсөн жил онлайнаар
бүртгээгүй санагдаж байна?

-Манай
удирдлагын баг энэ жилээс бүхнийг тунгалаг болгох зорилгоор элсэгчдээ онлайнаар
бүртгэх шийдвэр гаргасан. Хүүхдүүд гэрээсээ, сургуулиасаа хаанаас ч бүртгүүлж болно
гэсэн үг. Цаасаар бүртгэж, хүмүүс хоорондоо харилцаад эхлэхээр буруу юм гардаг.
Нуугаад байх юм алга. Манай сургуульд  буруу
юм байсан. 

-Элсэгчдийнхээ тоог тогтсон уу?

-Манай
сургууль яг одоогийн бүтцээрээ  бүрэлдэхүүний
долоон сургууль, салбар гурван сургуультай. Сувилахуйн, Анагаахын, Нүүр ам судлалын,
Био анагаахын, Нийгмийн эрүүл мэндийн, Эм зүйн, Уламжлалт анагаахын сургуулиудыг  бүрэлдэхүүний сургууль гээд байгаа юм. Эдгээр
сургуульдаа 900 хүүхэд элсүүлэхээр төлөвлөсөн. Чанар талаа харж өнгөрсөн жилийнхээс
хяналтын тоогоо зуугаар буулгасан. Өмнөх шиг мянга гаруй хүүхэд элсүүлж бөөндөж
болохгүй гэж үзсэн. Элсэгчдээ жил бүр зуугаар хасч дөрвөн жилийн дараа дээд тал
нь 600 хүүхэд элсүүлье гэсэн бодлого барьж байна. Манай сургуулийн элсэлтийн босго
оноо нэлээд өндөр буюу 620-630 байдаг. Гэхдээ БШУЯ-наас энэ жил босго оноог 450
гэж зааж өгсөн. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд элсүүлж авах 900 хүүхэд маань бүгдээрээ
эмч болохгүй. Эмч гэсэн мэргэжлээр элсэх нь ердөө 360. Төв сургууль дээрээ оюутнуудыг
12 мэргэжлээр сургадаг. Говь-Алтай, Дорноговьд их эмчийг бие дааж бэлддэг байснаа
энэ жилээс зогсоосон. Хаана бэлдэхээс үл шалтгаалан эмч нарыг бид нэг стандартаар
бэлтгэнэ. Тийм учраас сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлийг бүх шатандаа явуулж байна.

-ЭМШУИС-ийн оюутнууд нэгдүгээр курсээсээ шүдний эмч, уламжлалт
эмч гээд мэргэжлээ сонгодог. Энэ жилээс хоёрдугаар курсээ төгсч байж мэргэжлээ сонгоно
гэж дуулдсан, үнэн үү?

-Дэлхийн
хөгжсөн улс орнуудын жишгийг дагаж анагаахын боловсролын суурь дамжаанд шилжиж байгаа
юм.  Нэгдүгээр курсээсээ шүдний эмч, уламжлалт
анагаахын эмч гэх мэтээр мэргэжлээ сонгохгүй. Нэг, хоёрдугаар курсдээ бүх оюутан
яг ижил хөтөлбөрөөр сурна. Тэр хугацаанд оюутнууд нүүр ам судлал нь ийм юм байна,
уламжлалт нь ийм онцлогтой юм байна гэх зэргээр чигээ авчихна гэсэн үг. Мэргэжлийг
нь хоёрдугаар курсээ төгссөнийх нь  дараа
сонгуулна. Нүүр амны сургуульд орвол дөрвөн жил, уламжлалтад орвол дөрвөн жил, био
анагаахад орвол гурван жил сураад төгсөнө гэсэн зарчмаар явна. Дэлхий нийтээрээ
ингэж хөгжиж, мэргэжлээ тэгж бэлддэг болсон байна. Тэдэн шиг хөгжье гэвэл энэ тогтолцоо
руу яаралтай шилжих ёстой.

-Нэгдүгээр курсээс мэргэжлээ сонгохгүй байх арга руу шилжих
шийдвэр нь эцсийн байдлаар гарсан уу?

-Удирдах
зөвлөлөөс шийдвэр гарсан.  2014-2015 оны хичээлийн
жил буюу ирэх есдүгээр сараас энэ шинэ хөтөлбөрөөр хичээллэх гэж байна.

-Элсэгчдийнхээ тоог 
цөөлж сургалтын чанараа ахиулна гэхээр төлбөр нэмэгдэж таарах уу?

-Таны
асуултад хариулахын өмнө сөрөг хоёр жишээ хэлье. Манай сургуулийн хувьд хавар, өвөлдөө
шилжих хөдөлгөөний тушаал гардаг. Өнгөрсөн нэг сард хүүхдүүдийн тушаалыг харахад
манай сургуульд хувийн сургуулиудаас 370 хүүхэд шилжих өргөдөл ирүүлж. Бүгдийг нь
шилжүүлэх бололцоо боломж  угаасаа байхгүй.
Шилжүүлбэл хувийн сургуулиуд дампуурна. Ямар учраас ингэж ихээр шилжих өргөдөл ирүүлж
байгааг нь судалж байна. Багцаа таамаг хэлэхэд гур­ван шалтгаан байх шиг. Мон­голын
анагаах ухааны нэрийн хуу­дас болсон багш нар манай сургуульд ажилладаг, ЭМШУИС-ийн
сургалтын орчин бусад сургуультай харьцуулахааргүй сайн гэсэн шалтгаан байж болно.
Өөр нэг шалтгаан нь  манай сургалтын төлбөр
хамгийн  бага. Дунджаар 1 сая 200 мянга байна.
Тодруулж хэлбэл 870.000-1.750.000 төгрөгийн төлбөр авч байгаа. Ижил чигийн хувийн
сургуулиудтай харьцуулахад манай сургуулийн төлбөр 30-45 хувиар бага байна. Төрийн
өмчийн сургууль гэдэг утгаараа энэ нь манай сургуулийн давуу тал байж магадгүй.

-Сургалтын төлбөр дээр энэ жил шинэчлэл хийнэ гэж ойлголоо?

-Шинэчлэл
хийнэ. Төлөвлөгөө гаргаж байна. Бидний тооцоогоор бага зэрэг нэмэгдэнэ. Оршин тогт­ноё
гэвэл төлбөрөө нэмэх ёстой. 25-30 орчим хувиар нэмж дундаж төлбөрийг 1.413.000 төгрөг
болгоё гэсэн тооцоо гаргасан. Гэлээ гэхэд л 
хувийн сургуулийн одоо мөрдөж байгаа төлбөрөөс бага гарч байна.  30 хувь нэмээд дундаж төлбөрөө 1.911 мянга болгоно
гэвэл яг одоо­гийн хувийн сургуулиудын дундаж. Ганц манайх ч биш их, дээд сургуулиуд
төлбөрөө нэмэх талаар санаа, оноогоо солилцоод эхэлчихсэн.

-Төлбөр бага учраас хувийн сургуулийн оюутнууд ЭМШУИС руу
шилжихийг хүсч байна гэдэг бол тийм ч бодитой шалтгаан биш байх. Танай сургуульд
орохын тулд тав, арван сая төгрөг өгдөг гэсэн барим тавим жишээ сонсогддог?

-Санал
нэг байна. Авлига өгдөг явдал байсныг үгүйсгэхгүй. Миний саяын дурддаг 370 хүүхэд
гэхэд л энэ сургуульд ямар ч аргаар хамаагүй орохыг эрмэлзэж байна. Урьд нь ажиллаж
байсан механизмыг  таслан зогсоохоор ажиллаж
байгаа.  Ямар ч бүртгэлгүй элсүүлж авчихаад
захирлын тушаалгүй байхад чи энэ ангид ор гээд заагаад өгсөн жишээ цөөнгүй байна.
Гэтэл өнөө хүүхэд нь нэг жил, хоёр жил сураад илрээд гараад ирж байна. Бид үүнийг
илрүүлэхийн тулд дотоод аудит хийж байгаа.

-Танай сургуулийн вэб дээр нэг анхааруулга байсан. Анхаарал
татахаар олон хүүхэд илэрсэн юм болов уу гэж таамаглахаар юм билээ?

-Тооны
хувьд цөөхөн хүүхэд илэрсэн гэж хэлэхгүй. Тийм учраас сургуулийнхаа фэйсбүүк дээр
анхааруулга бичсэн юм.

-Энэ ажлыг ямар хүмүүс хийсэн байж таарах вэ, удирдах түвшний
хүмүүс үү?

-Хүмүүсийн
ойлгож байгаагаар дарга, захирлууд хийгээгүй. Доор нь ажилладаг хүмүүс бүлэг болж
олон арван жил ажиллачихсан байх жишээний.  

-Эхлээд мэдэгдэхгүй оруулчихдаг юм байж, төгсөх үед нь дипломыг
нь яаж авч өгөх вэ?

-Тийм
арга зам байсан л байна.

-Мөнгө өгч элсээд өчнөөн жил сурчихаад илэрсэн хүүхдийг төгсгөх
үү?

-Хүүхдийн
буруу биш учраас зургаан жилийн амьдралаараа тоглуулсан хүүхдийг бид төгсгөнө. Хоёроос
дээш жил сурсан хүүхдийг энэ жил төгсгөнө гэсэн чигтэй байна. Ер нь цаашид ийм зүйл
гаргуулахгүй гэсэн бодлого, чиг бариад ажиллаж байна.

-Хүүхдийн эмчийн анги хааг­даад олон жил болсон. Хүүхдийн
эмч­гүй боллоо гэсэн шүүмжлэл их сонсогдох юм, энэ жил шинээр нээх үү?

-Хүүхдийн
эмчийн анги шинээр нээхгүй.

-Яагаад?

-Хүүхдийн
эмч гэдгийг дэлхийд тусад нь бэлддэг улс Оросоос өөр байхгүй. Манайх  1942-1992 он хүртэл хүүхдийн эмч бэлдэж Оросын
системээр явсан. Дэлхий нийтээрээ бэлддэггүйн шалтгаан нь хүүхдийн бие организм,
бүтэц том хүний жижигрүүлсэн хувилбар учраас тэр. Мэдээж онцлог бий л дээ. Ерөнхий
мэргэжлээр төгссөн эмч нар төгссөнийхөө дараа резинтурт сураад хүүхдийн эмч болж
болно. 

-Тэгвэл хүүхдийн эмч цөөрсөн шалтгаан нь юу юм бол?

-Эрүүл
мэндийн хуулинд эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн бүх асуудлыг төр даана гэсэн заалт бий.
Гол шалтгаан нь ердөө л энэ. Хуулиндаа ингээд заачихсан учраас хувийн эмнэлэг байгуулах
боломж нь хаалттай болчихож байгаа юм. Зөвшөөрлийг нь хязгаар­лаж өгдөг. Хуулиа
зөрчөөд зөвшөөрлийг хамаа намаагүй  өгөөд
байж болохгүй шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд хүүхдийн эмнэлэг ямар ч ашиггүй гэж ярьдаг.
Ийм эрсдэлтэй салбар руу орсноос мэс заслын, мэдрэлийн, гэмтлийн эмч болоод хувийн
эмнэлэг байгуулаад явбал дээр болчихоод байна л даа. Төр даахгүй юмнаасаа татгалзах
цаг ирснийг л харуулж байгаа жишээ. Эх хүүхдийн эрүүл мэнд, хавдар, гэмтлийг төр
дааж чадахгүй байна. Эмчлэх ёстой, эмчлэхэд зардал гарч таарна. Тэгээд төлбөрийг
нь авахаар буруутчихдаг. Би энэ асуудалд эмч нарт буруу өгдөггүй. Тогтолцооны гажуудал
үүсчихээд байна. Энэ гажуудлыг  засахгүйгээр
явахгүй. Хэвлэл мэдээлэл нь гэхэд л эмч нараа шүүмжилж цохиж унагаад байхаар тийм
мэдээлэл байнга сонссон хүн Монголын эмнэлэгт очихыг хүсдэггүй.  Солонгост жилд 40 мянган монгол хүн эмнэлгийн
үйлчилгээ авах гэж 500 сая ам.дол­лараа аваачаад өгчихөж байна. Энэ мөнгөөр арван
дүүргийн эмнэлэг барих боломжтой гээд бод доо. Эмч нартаа итгэх итгэлийг нэмэг­дүүлэхгүйгээр
явахгүй. Өнөөдөр зах зээлийн зарчмаар маш олон салбар хөлөө олоод явж байна. Хөлөө
олохгүй байгаа хоёрхон салбар байгаагийн нэг нь эрүүл мэнд. Нөгөө нь дээд боловсролын
салбар. Манай сургууль яг зааг дээр нь зогсч байна. Аль алинд нь шууд хамаарна.

-Төр дээд боловсрол, эрүүл мэндийн салбараа бизнес  гэж харах ёстой гэх гээд байна уу?

-Тийм
ээ, дээд боловсрол, эрүүл мэндийн салбараа бизнес гэж хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.
Бизнес гэдгийг нь дэлхийн олон орны жишээнээс харж болно.  Зүй  нь
төрийн өмчийн сургуулиа төлбөрөө нэмж болохгүй гээд үлгэн салган явуулах учиргүй
байгаа юм. Гэхдээ шинэчлэлийн Засгийн газарт олзуурхах нэг сайн тал байна. Удирдах
зөвлөл бүх асуудлаа  шийд, бид оролцохгүй
гээд зарлачихлаа.

-Анагаах ухаан хөгжиж байна, хүний зүрх, бөөр, элгийг үүдэл
эсээс нь ургуулдаг болж байна. Анагаахын шинжлэх ухааны ийм шинэ чиг рүү хэр анхаарч
байна, жишээ нь танай сургууль дээр үүдэл эсийн судалгааг эхлүүлсэн үү?

-Загатнасан
газар маажина гэдэг шиг юм асуулаа. Манай сургуулийн эрхэм зорилго бол Ази Номхон
далайн баруун эргийн бүсийн шилдэг зуун их сургуулийн нэг болох. Бүр  2020 он гээд хугацаа заачихсан. Ингээд цэг тавьчихаар
үүндээ хүрэхийн төлөө хичээж ажиллана аа даа. Дэлхийн улс орнуудын их сургуулиудын
хөгжлийг харахаар сургалтын, судалгааны, тогтвортой хөгжлийн гэсэн шатууд­тай байна.
Манайх хамгийн доод шатанд нь байгаа. Өндөр хөгжсөн орнууд судалгааны их сургууль
руугаа аль дөч, тавин онд шилжчихсэн. Одоо бүр тогтвортой хөгжлийн их сургууль болсон
байна. Стэнфордын, Массачутесийн гээд дэлхийн топ 50 сургууль энэ шат руу аль хэзээний
орсон. Ийм үед бид байрнаасаа хөдлөхгүй байж таарахгүй. Ядаж судалгааны их сургууль
болохын төлөө зорих хэрэгтэй. Ингэхийн тулд зөвхөн мэдлэг түгээдэг биш мэдлэг бүтээдэг
болох ёстой. Мэдлэг бүтээхийн тулд багш нараа чадавхжуулах, судалгаа шинжилгээний
орчноо бүрдүүлэх гээд олон ажил хийх шаардлагатай.  Мэдээж бид дангаараа чадахгүй учраас асуудлаа
салбарынхаа яаманд тавьсан. Монголын хөгжил энэ гэдгийг сайд их сайн ойлгосон. Тийм
учраас дэд бүтцээ бүрдүүл гээд хөрөнгө оруулалт өгч байна. Ирэх ес, арав, арваннэгдүгээр
сараас дэлхийн түвшний том лабораториудыг нээгээд эхэлнэ гэж бодож байна.

-Яг ямар лабораториуд 
нээх гэж байгаа вэ?

-Энэ
оны арав, арваннэгдүгээр сарын хөрөнгө оруулалтаар эсийн өсгөврийн лаборатори байгуулаад
эхэлнэ. Манайх Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны их сургууль гэсэн нэртэй. Шинжлэх ухаан
гэсэн нэрийг авчихаад эсийн өсгөврийн лабораторигүй л өнөөдрийг хүрч. Улс орон үнэхээр
бололцоогүй байсан байж магадгүй. Хүнээ бэлдээгүй байсан байж болно. Өнөөдөр дэлхийн
шилдэг 500 их сургуульд доктор, магистр, докторын дараахь сургалтад хамрагдсан,
хамрагдаж байгаа залуус олон бий. Гурав, дөрвөн жилийн дараа манай багш нарын
40 гаруй хувийг өндөр хөгжилтэй улсад докторын зэрэг хамгаалсан залуус эзэлнэ. Өнөөдрийн
хувьд их юм сурч мэдсэн дүрэлзсэн гал шиг хүмүүс эх орондоо ирдэг ч ажиллах орчин
байхгүй учраас гадагшаа явахаас аргагүй болдог. Тэдний эх орондоо ажиллах нөхцөлийг
нь бүрдүүлэхийн тулд Монголд судалгааны арван кластер баг байгууллаа. Монголын шинжлэх
ухаан өнөөдрийг хүртэл нэг хүн дээр тогтож иржээ.  Тэр хүн бодож, хүссэнээ дагуулж  ирсэн хоёр гурван хүмүүсээрээ хийлгэж байсан.
Шинжлэх ухаан гэдэг чинь бүх салбарын эрдэмтэд орж байж урагшилдаг эд. Зүгээр л
нэг цаас үйлдвэрлэх биш мэдлэг бүтээх ёстой. Дэлхийн шинжлэх ухааны мэдлэгт Монголын
гэсэн нэртэй юм оруулах учиртай. Олзуурхмаар нь манайд тийм чадалтай залуус байна.

-Та сая судалгааны арван кластер баг байгуулсан гэж ярилаа.
Яг ямар чиглэлүүдээр ажиллах багууд вэ, мэдээж өндөр хөгжилтэй орнуудад сурч боловсорсон
залуус багтаж байгаа байх?

-Энэ
кластерууд дотор таны сая сонирхсон үүдэл эсийн судалгаа явагдана. Хавдрын шинэ
эмчилгээний судалгаа хийгдэнэ. Чихрийн шижинг эмчлэх шинэ арга гарч ирнэ. Дандаа
гадаад дотоодын сургууль төгссөн шижигнэсэн залуусыг том профессорууд ахалж байна.
Миний үүрэг бол энэ залуусыг ажиллуулах лабораторийг байгуулж, судалгаа хийх мөнгийг
нь олох. Гурав, дөрвөн жилийн дараа  зарим
хүмүүсийг гайхашруулсан  Монголын шинжлэх
ухааны том өгүүллүүд гарна. Нээлт, шинэ эмчилгээний аргууд ч гарахыг үгүйсгэх аргагүй.
Манай сургуулийн 40-өөд төгсөгч дэлхийн улс орнуудын шинжлэх ухааны бодлогыг тодорхойлох
түвшинд ажиллаж байна. Тэр залуусаа татаж оруулж ирнэ. Ийм том юм мөрөөдөөд сууж
байна даа. Хөрөнгө оруулалтыг нь шийдвэл бид үүнийг хийж чадна. Монголын хөгжлийн
гарц ердөө нь энэ. Шинжлэх ухаанаа хөгжүүлсэн улс л хөгждөг. Био анагаахын тэсрэлт
болох цаг ирсэн.

-Танай сургуульд үүдэл эсийн судалгаан дээр  ажиллаж байгаа хүн байна уу?

-Үүдэл
эсийн судалгаа явагдаж байна. Гэхдээ инновацийн түвшинд. Лабораторийн түвшинд олон
улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх хэмжээний үр дүн гаргаж чадахгүй байна. Зөвхөн Монголдоо
гээд ойлгочихож болно. Би анагаах ухааны академийн гишүүн. Өнөөдөр Анагаах ухааны
академийн бага чуулганаар 2015 онд хэрэгжих төслүүдийг ярих гэж байна. Сонирхоод
харахаар нөгөө л хуучин юмнууд.

-Хуучин гэдэг нь?

-Ганцхан
тоо хэлье. Сая бид Шинжлэх ухаан технологийн сангаас хэрэгжүүлсэн төсөл дээр үнэлгээ
хийж үзлээ. 1973 оноос хойш эрүүл мэндийн салбарт 270 гаруй төсөл хэрэгжжээ. Үүний
60  хувийг дөрөвхөн хүн хэрэгжүүлсэн байвал
яахав. Нэг хүн ерэн төсөл хэрэгжүүлсэн гээд бод доо. Дандаа цаас үйлдвэрлэсэн байна.

-Одоо хэлэлцэх төслүүд нь ч тийм байна гэж үү?

-Нөгөө
л хуучин юмаа дахиад хийх гэж байна. Жирэмсэн үед эмэгтэй хүний жин яаж нэмэгдэж
байна, энэ нь төрж байгаа хүүхдийн жинтэй яаж холбогдож байгааг судлах юм гэнэ.
Яг үнэндээ хэнд хамаатай юм бэ. Ийм шинжлэх ухаан гэж байхгүй. Энэ бол хуучин шинжлэх
ухаан. Шинэ шинжлэх ухааны суурийг тавих цаг болсон.  Бүтцийг нь үүсгээд өгвөл чадахгүй юмгүй. Сая хэлсэн
дээ, хүний нөөц нь байна аа гэж. Энэ залуусыг ашиглаж мэдлэг бүтээх, мэдлэгээ баялаг
болгох гэсэн бодлого үгүйлэгдэж байсныг салбарын  яам нь дэмжээд гаргаад ирлээ. Боломж олдож байна.

-Япончуудын буцалтгүй тусламжаар ЭМШУИС-ийн дэргэд орчин үеийн
эмнэлэг барих асуудал яригдаж байсан. Тэр асуудал юу болсон бэ?

-Эмнэлэггүйгээр
их сургууль гэж байхгүй л дээ. Манай томчууд гадаадад эмчлүүлэхээр явахдаа  их сургуулийн эмнэлэг дээр л очдог. Монголд их
сургуулийн эмнэлэг гэж байхгүй, хуучин Оросын тогтолцоогоор явсаар өнөөдрийг хүрсэн.
Их олон жил хөөцөлдөж байгаа төсөл л дөө. Таатай мэдээ дуулгахад энэ үед бүтэж байна.
Би ажлаа авсаныхаа маргааш нь Японы элчин сайдтай уулзаж төслөө урагшлуулах талаар
ярьж байлаа. Одоо бол газраа шийдүүлчихсэн, Засгийн газрын тогтоол гарчихсан, бүх
ажил урагштай байна. Найм, есдүгээр сараас 
хэрэгжиж эхэлнэ. Одоо төвсөө хийж байна. Японы Засгийн газраар төсвөө батлуулах
юм бол хэрэгжиж эхэлнэ. Манай Ерөнхийлөгч сая Япон руу явахдаа Шинзо Абэтэй уулзсан
даа. Тэр үеэрээ Японы Ерөнхий сайдтай төслөө хурдан хэрэгжүүлье гэдэг дээр яриа
үүсгээд ирсэн байна лээ.

-Эмнэлгээ хаана барихаар болсон бэ?

-Найман
га газар эзэмшихээр гэрчилгээгээ авсан. Баянзүрх дүүр­гийн арванхоёрдугаар хорооны
нутаг дээр манай сургуулийн эмнэ­лэг баригдана. Манай сургуулиас дөрвөн км-ийн зайтай.
Япончууд газрын шинжилгээ аваад эмнэлэг барьж болно гэсэн дүгнэлт гаргасан. Эмнэлэг
барих газраас Ботаникийн цэцэрлэгийн тарьж ургуулсан  моддыг тавдугаар сарын эхээр шилжүүлнэ. Хаана
шижлүүлэхээ товлосон байгаа. Манай оюутнууд мод тарих нүх ухах, зөөвөрлөх гээд бүх
л ажлыг хийнэ. Яаж тарихыг нь зааж зөвлөх технологийн зааварлагч байхад л болно.
Урд нь байгаа хэдэн модыг ногоон байгууламжаар нь авч үлдье гэж тохирсон.

-ЭМШУИС-ийн эмнэлэг хэзээ ашиглалтад орох вэ?

-2016
оны сүүл гэхэд бид түлхүүрээ гардаж авна. 200 ортой эмнэлэг байх юм.

-Япончуудын барьж өгөх энэ эмнэлэгт Монголд эмчлэгдэх боломжгүй
өвчнүүдийг эмчлэх үү?

-Тэгнэ.
Эрүүл мэндийн сайд Н.Удвал Японы төсөл хэрэгжүүлэх ЖАЙКА-д Монголд эмчлэгдэж, оношлох
боломжгүй  эмгэгүүдийн ядаж  арвыг нь эмчилж, оношлодог болгооч гэсэн хүсэлт
тавьсан. Тийм учраас өндөр технологи орж ирнэ гэж ойлгож болно. Бид гэрээгээ байгуулахдаа
эмнэлэгт Японы хамгийн сүүлийн үеийн технологи суурьшина гэдэг дээр тохирч чадсан.
Дээрээс нь Монголын эмнэлгүүдэд байхгүй факс системийг нэвтрүүлнэ. Эмнэлэгт байдаг
мэдээллийн маш том тогтолцоо л доо.

-Факс систем гэдгээ тодруулаач?

-Шинжилгээ
хийлгэснийхээ дараа хариуг нь хүлээлгүйгээр шууд эмч дээрээ очиж үйлчлүүлж болно.
Шинжилгээний хариу шууд эмчийн компьютер 
дээр гараад ирнэ гэсэн үг.

 Ц.БААСАНСҮРЭН

Youtube
гэдэг сайт хүн төрөлхтөнд  ёс суртахууны цагдаагийн
үүрэг гүйцэтгэдэг болжээ. Гудамж талбайд явах, 
хүмүүстэй  соёлгүй, бүдүүлэг харилцах,  хараал урсгах,  хэрүүлчээ гайхуулах, юуны түрүүнд уур омгоор асуудлыг
шийдэх, зүй бус үйлдэл гаргах,  хүний ёсноос
гажууд үйлдэл хийх  зэрэг нь хэзээ нэгэн цагт
youtube дээр гардаг болчихсон цаг юм байна. Энэ бол нийгэмд биеэ буруу авч яваа
хүмүүсээс  ёс суртахууны хариуцлага нэхдэг
сайт. Энд тавьсан бичлэгүүд хэзээ ч баларч устдаггүй. Үүрд мөнхөд хүн төрөлхтний
хүртээл болон үлддэг жамтай.

Ийнхүү
мөнхөрсөн зарим нэг бичлэгээс жишээ дурдъя. Хамгийн шинээс нь эхэлье. Монгол Улсын
хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, жүдо бөхийн дэлхийн аварга, олимпийн хүрэл
медальт Х.Цагаанбаатар байна. Яалт ч үгүй 
энэ үеийн шилдэг тамирчдын нэг. Гэтэл түүний адууны засааг түүхийгээр нь
хуу татан зулгааж, амаа олохгүй идэж байгаа дүрс бичлэг саяхан цацагдлаа. Үзсэн
хүний огиудсыг цутгуулмаар, өөрийг нь мэдрэл ч юм уу гэж харагдуулахаар энэ бичлэгийг
хамт яваа найз нөхөд нь утсаараа хийгээд youtube-д тавьчихаж.

Цааш
нь явъя. 2008 оны наймдугаар сарын 14-нд хийсэн нэг бичлэг байна. Н.Түвшинбаяр олимпийн
алтан медаль хүртсэн өдөр. Согтуу С.Баяр “Би Монгол Улсын Ерөнхий сайд байна, Ура”
хэмээн орилж, хэлээ зажлан, хөл дээрээ тогтож ядан дэнжигнэж байгаа бичлэгийг  “согтуу толгой” гэдэг гарчигтайгаар тавьчихсан
байна. Эрхэм Ерөнхий сайд асан эрүүл болсон хойноо эндээс өөрийгөө олж  үзээд үхтлээ ичсэн байх гэж найдъя.

Дараагийн
бичлэг. Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн захирал Д.Батжаргал гэдэг нөхөр нэгэн
цайны газар ороод хутга барин тогоочийг нь элдэж гүйж яваа дүрс байна. Уурыг нь
хүргэсэн тогоочийг  алах юм гэнэ. Камерт бичигдсэн
түүний энэ тэнэглэлийг “ёс суртахууны цагдаа” сайт дэлхий даяар дор нь цацсан байна.

Багш
хүн бол шавь нартаа бурхан лугаа хүндлэгддэг. Бусдын хүүхдэд эрдэм заадаг болохоор
нь буруу юм хийдэггүй, мунхаг зан гаргадаггүй, ертөнцийг танин мэдсэн, зөв төлөвшсөн
хүмүүс гэж ойлгоцгоодог.  Тэгвэл оюутан, сурагчдын
хувьд бүхнийг мэдэгч ардын багш нь ийм л хүн 
гэдгийг  тэр бичлэг харуулаад өгч.
Шавь нар нь цаашлаад таньдаг найз, нөхөд нь юу гэж бодоо бол. Энэ цагаас хойш сургуулийн
захирал маань хэсэгтээ хүний нүүр харж чадахгүй хэцүүхэн л байсан байх.  

УИХ-ын
гишүүн байхдаа бусдын өмнөөс салаавч гаргадаг моод дэлгэрүүлсэн Хамуг монгол хөдөлмөрийн
намын дарга Ц.Шинэбаярын бичлэгийг энд дурдаж болно. Чуулганы танхимд том гэгчийн
салаавч үзүүлчихээд тоосон шинжгүй зогсч байсан Ш.Сайхансамбуугийн зураг байна.  Бүгд л интернэт ертөнцөөр цацагдаж, хүн ардын
амны бай болж байлаа. Уг нь тэр салаавч гэгчийг 
ухаан суух яагаа ч үгүй, өсвөр насныхны юуг нь мэдэхгүй тоглодог тоглоом.  Өвгөнт гэж яриад сурчихсан гудамжны архичдын өөр
хоорондоо үзүүлдэг доромжлолын дохио зангааны нэг хэлбэр. Ухамсартай, соёлтой хүмүүсийн
бараг мэддэггүй, хараагүй, цээрлэдэг ёсных нь нэг илэрхийлэл юм байна гэж боддог
байв. Гэвч үгүй байхаар барахгүй төрийн түшээдийнхний дургүйг нь хүргэсэн бүхэндээ
үзүүлж, харуулдаг салаавч байсан юм байж. Үүнийг “youtube”-ийн бичлэгүүд бэлхнээр
нотоллоо.    

Тэр
байтугай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж явсан Н.Энхбаяр “түй май” гэдэг хараалыг
бусдад өгдөг юм билээ.  Арай л Ерөнхийлөгч
байхдаа уулзахаар орж ирээд уурыг нь хүргэсэн хүмүүсийн өөдөөс “түй май” гээд салаавч
гаргаад суудаг байсан юм биш байгаа даа. Мандаж явах үед нь хацраа өгч алгадуулж,
өөрийнх нь хэлдгээр бөгсийг нь долоож, өлмийд нь сөгдөж явсан тойрон хүрээлэгчид
нь сайн мэдэх байх. Ямартай ч Н.Энхбаярын “түй май”-г хожим хойно youtube сайт нийтэд
дэлгээд өгсөн. 

Өөрийгөө
ч тэгээд нэрлэчихсэн юм уу, үнэхээр адилхан болохоор нь өрөөл бусдууд тийм нэр хайрласан
юм уу бүү мэд.  “Түшиг”-ийн эзэн хүүхнийг
“Монгол Анжелина” гэх юм.  Гэтэл өнөө сайхан
хүүхэн чинь дэлгүүртээ үйлчлүүлсэн бүсгүйтэй 
гахай нохой шиг харьцаж, хачин муухай хэрэлдэж буй бичлэг нь бас л
youtube сайт дээр байна.  Бичлэг хийж байгаа
хүүхэн рүү хоолой нь сааралтан орилж,  хагас
галзуурч байгаагаа харуулж нүдний булай болж байна. Энэ сайхан хүүхэн  ийм ч байх гэж хэмээн бодогдохоор. Лав “Монгол
Анжелина” гэж биширдэг танилуудынх нь түүний талаарх үнэлэмж навс унаа байлгүй.
Мисс  гэнэ үү Сэлэнгэ гэдэг өөр нэг хүүхэн
байна. Ер бусын тэнэглэлүүд нь бичлэг, зураг хэлбэрээр youtube сайтаар дүүрэн. Сайнаар
биш муугаар хэлүүлэх нь олонтаа тэр  бичлэгүүд
нь түүнд сургамж болон үлдээсэй гэж найдахаас цааш хэлэх үг олдохгүй болтол түмний
амыг ангайлгах нь бий. Электрон барааны дэлгүүрээс компьютер хулгайлж яваа эмээ,
зарж байгаа хувцсыг нь өвөртлөөд гарч буй авгай гээд бүгдийг нь youtube сайт онигоо
болгож байх жишээтэй.

Гэх
мэтчилэнгийн жишээнүүдийг дурдаад байвал олон. Хотод машины цонхоор хогоо гаргаад
чулуудвал хоёр секундын дараа “youtube”-ээс 
өөрийгөө олж харна.  Хотын зам дээр
сүлжиж давхисан ч машины дугаар юутай хээтэйгээ тэр чигээрээ  хэдхэн хормын дараа интернэт ертөнцөөр тарж, бусдын
хараалыг иднэ. Бууж, суух болгон нь youtube дээр гарчих гээд хазгай гишгэж болохоо
байсан нийгэм бүрэлджээ. 

Тэгвэл
эрх чөлөөний Америк оронд хүмүүс бие биеэ яагаад дээрэлхдэггүй юм. Хөл дээр нь гишгээд,
шүргээд өнгөрсөн болгонтой эргэж харж хэрэлдээд, элдвээр дуудалцдаггүй инээмсэглээд
явдаг нь ямар учиртай юм. Яагаад гэвэл тэнд ардчилал гар буун дээр тогтдог гэж ярьдаг. 

Манайд
бол яадаг билээ. Хажуунаас шахсан машины жолоочийг хэлэх хэлэхгүйгээр доромжилж,
салаавч өгнө. Гартаа таарснаа шидэлнэ. Бууж ирээд хүчтэй нь хүчгүйгээ заамдаж авч
тонгорно. Эр бяраа гайхуулан дээрэлхэнэ. 
Харин АНУ-д ингэж чаддаггүй. Тэд ёс суртахуунтайдаа биш л дээ.

Манайхан
шиг хэн нэгэнтэй тэгж харьцвал алуулж мэднэ. Цаадах нь ямар хүн байж таараад яах
юм ч юм билээ. Буудаад унагаачих ч юм бил үү яаж ч мэдэх тул  америкчууд айгаад ийм догшин ааш авирыг хэн нэгэнд
үзүүлдэггүй. Үргэлж эелдэг зан гаргаж, бие биедээ найрсаг ханддагийн цаад учир нь
энэ. 

Америкийн
үйлчилгээний соёл гарын мөнгөн дээрээ тогтдог гэдэг. Хэрэв  үйлчлэгч муухай аашилбал үйлчлүүлэгчээсээ гарын
мөнгө салгана  гэж гонжийнжоо. Тийм болохоор
орж ирсэн хүн бүр рүү сайхан инээмсэглэж, найланхай аашилж, тав тухтай байлгахаас
өөр арга байдаггүй. АНУ-д  соёлт ертөнц, найрсаг
орчин  үүсэн бий болсны учир нь ердөө энэ.

 Үүнтэй нэгэн адил youtube  гэдэг ёс суртахууны цагдаа Монголд, бидний зан
харилцаанд соёлт ертөнц бий болгож эхэллээ. Хүн бүр ухаалаг утас барьдаг болсон
учраас  замын цагдаа жолоочтой маргалдаж,
“чи би”-дээ тулахаа байж. Хуучин бол “хуц, уль”-даа тулж  зодчихоо алддаг байв.  Жолооч нар ч хараал урсгаж, хайш яйш явцгаах нь
татарч байна.  Цагдаа, жолооч хоёр ах дүү,
найз нөхөд шиг соёлтой ярьцгаадаг болсон байна. Муухай л яривал  нийгмийн сүлжээгээр тарж, нүдний булай болохоосоо
санаа зовоод тэр шүү дээ. Дэлгүүр хоршоонд ч худалдагч, үйлчлүүлэгч хоёрын харилцаа
хачин соёлтой болж байна.  Хүн болгон “Би
ингэвэл “youtube” дээр гарна” гэсэн бодолтой өөрийгөө барьж, үгээ цэнэж соёлтой
явцгаадаг болсон байна. Гэртээ байдаг шиг, эзгүй талд ганцаараа яваа мэт аашлах
нь хязгаартай болжээ. Ямар ч байсан муу явж, муухай харьцаж, өөдгүй загнахын аргагүй
болсон байна. Хүссэн хүсээгүй энэ ёс суртахууныг Юүтүб л бидэнд төлөвшүүлж эхэллээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ