Month: March 2014

Улсын драмын эрд­мийн театрын жүжиг­чин, Соёлын тэргүүний
ажилтан Төмөрийн Хулан­тай  ярилцлаа.

 
-Таныг саяхан “Гамлет” жүжигт тоглохыг харлаа. Шинээр Офелияд
сонгогд­жээ?

-Тийм
ээ. Алдарт У.Шекс­пирийн зохиол дэлхийн сон­го­дог жүжгийн ноён оргил гэгд­дэг
“Гамлет” жүжгийг манай театр хоёр хоногийн өмнө хоёр удаа тоглолоо. “Гамлет”-д шинээр
Оюундарь эгч бид хоёр орж тоглосон. Миний хувьд гол дүрийн эмэгтэй Офелиягийн дүрийг
бүтээлээ. Дөрөв дэх Офелия гэсэн үг л дээ. Учир нь анхны Офелияг ардын жүжигчин
Н.Сувдаа гуай бүтээж байсан. Мөн Ганчимэг, Ганцэцэг нар тоглож байсан бол энэ удаа
би дөрөв дэх Офелия болж, энэ дүрд тоглосондоо сэтгэл маш өндөр байна. Дэлхийн хэм­жээний
тэр дундаа сонго­дог жүжигт дүр бүтээнэ гэдэг жүжигчин хүнд ховорхон олдох боломж
шүү дээ.

-Өмнө нь хэн нэгэн үзэгч­дэд тултал нь хүргэчихсэн дүрийг
бүтээхэд дараагийн жүжигчинд амаргүй байдаг гэж ярьдаг. Таны хувьд Офелияг ямар
өнцгөөс харж бүтээхийг зорив?

-Мэдээж
өмнө нь мундаг уран бүтээлчид энэ дүрийг үзэгчдэд хүргэчихсэн. Гэхдээ өөр өөрийнхөө
өнцгөөс. Одоо Хулан  аль талаас нь Офелияг
гаргаж ирэх бол гэсэн хүлээлт үзэгчдэд үүссэн байгаа нь тодорхой. Тиймээс би дүрдээ
ажиллахдаа Жульет­татай харьцуулахаар шийд­сэн. Яагаад гэхээр Жульет­та бол миний
тоглохыг хам­гийн ихээр хүсч явдаг дүр. Энэ хоёр дүрийн хооронд адилхан хэрнээ,
өдөр шөнө шиг ялгаатай олон чанар харагддаг. Адилхан нь гэвэл Офелия, Жульетта хоёр
хэргүй тунгалаг ямар ч толбогүй гэнэн цайлган охид. Нас ч чацуу. Жульетта эрх дураараа,
санасан, хүссэн зүйлээ хийж чаддаг, хайрынхаа төлөө амиа ч егүүтгэхээс буцахгүй
нэгэн. Нэг ёсондоо өөрийнхөө хүс­лийг илэн далангүй, хэнээс эмээлгүй илэрхийлж чаддаг.
Харин Офелия бол яг эсрэг чанар. Их дотогшоогоо дүр. Багаасаа ээжгүй, аав ахтайгаа
өссөн. Аав нь төрийн түшмэл болоод ч тэр үү их ёс суртахуун, дэг жаягтай өссөн охин.
Аавын үг бол охинд хууль, цааз. Түүнд зөрчих зүрх зориг битгий хэл тийм эрх байхгүй.
Тиймээс харь­цуулалт хийж дүрээ гар­гах талаас их анхаарч ажилласан.

-Танаас их ажиллагаа шаард­сан байх. Яагаад гэвэл та өмнө
нь ихэвчлэн сэр­гэлэн, эрх танхи охины дүрийг бүтээж байсан шүү дээ?

-Тэгэлгүй
яахав. Үнэхээр хол санагдсан. Гэхдээ жүжиг­чин хүн ямар ч дүрийг гаргаж чадах чадвартай,
мэдрэмж, авьяастай байх ёстой гэж боддог. Энэ утгаараа зөвхөн Хулан­гийн гаргаж
чадах Офелияг гаргахын тулд сэтгэл зүйч дээр хүртэл очиж зөвлөгөө авсан.

-Яагаад заавал сэтгэл зүйчээс гэж?

-Уран
бүтээлчид ч, үзэгчид ч тэр Офелиягийн галзуурсан явдалд их анхаарлаа хан­дуул­даг.
Тиймээс дүрээ мэдэрч илүү тод гаргахын тулд би сэтгэл зүйч дээр очиж зөвлөгөө авсан.
Офелия аавын­хаа үгээр л зөвхөн амь­дар­даг гэж түрүүн би дурд­сан. Аав нь охины
хувьд бараг бэлгэ тэмдэг нь. Аав нь охиныг хайртай Гамлеттайгаа суухыг ч зөвшөөрөхгүй.
Гам­летад дэндүү хайртай хэрнээ аавынхаа үгнээс зөрж чадах­гүй дотроо шаналж явтал
хайртай залуу нь аавыг нь алчих­даг. Хайртай хүнээ хайр­тай хүнийхээ гарт алдчихаад
яах учраа олохгүй сэтгэлийн гүн дарамтад орж, энэ нь сүүлдээ галзуурал болж илэрдэг.
Хүн яагаад галзуурдаг вэ гэж сэтгэл зүйчээс асуухад ерөөсөө л сэтгэлийн уй гашуу,
зовлон шаналлаа гадагшаа гаргаж чадахгүй, дотогшоо бэтгэрч ганцаардсанаас болж галзуурдаг
гэж байсан. Энэ галзуурдаг хэсэг бол жүж­гийн оргил үе учраас мэрийж ажилласан.
Ер нь сонгодог жүжигт дүр аваад ажиллана гэдэг маш том оюуны ухаарлыг өгдөг. Түүнчлэн
ур чадвар ямагт ахиж байдаг. Сонгодог жүжигт тоглоод дуусахад сургуульд сураад төгсч
байгаа ч юм шиг санагддаг гэж манай ахмад үеийн мундаг багш нар маань хэлдэг байсан.  Надад ч бас тайзан дээрээс буухад энэ мэдрэмж
төрсөн. Дэлхийн сонгодог дүрд тоглож байгаадаа баяртай байна.

-Өөрийн тань хувьд үр хүүхэдтэй болж хувийн амьд­рал хөөгөөд
театраас нэг хэсэг хөндийрөөд бай­сан. Одоо харин уран бүтээлдээ эрчимтэй орж байгаа
санагдлаа. Ээж болсон хэрнээ өнөө л өсвөр үеийн охины дүрд тоглосон хэвээрээ байх
шиг?

-Харин
тийм ээ. Найруулагч нарын маань л сонголтоор ажиллаж байна. Бодвол бие жижигтэй
болохоор тэгж таардаг байх. Ямар сайндаа манай театрын “өндөр” Ганцэцэг надаас дүү.
Бид мэргэжил нэгт эгч дүүс. Нэг нэгнийгээ их дэмжиж тусалдаг. Гэтэл хэдхэн хоногийн
өмнө тавьсан зохиолч Цогнэмэхийн “Тэнгэрийн хүү” жүжгийг найруулагч Н.Наранбаатар
ах найруулж үзэгчдэд хүргэ­хэд Ганаа маань миний эгч болж би дүү Шивагийн дүрд тоглосон
юм. Шива эгчийгээ өөд болоход Модун Шаньюгийн бага хатан болж зохиолд гардаг. Тэгээд
бид хоёр бэлтгэлийн үеэр энэ талаар ярьж инээж байлаа. Чамайг  тайзан дээр би эгчээ гээд тайзнаас буухаараа чи
намайг Хулан эгчээ гээд мөн ч хөгжилтэй юм аа гээд. Ер нь их хөгжилтэй зүйл болно.
Миний байгаа нь энэ. Үеийнхнээсээ залуу, охин шиг харагдаж байвал эмэгтэй хүмүүс
хойно баярлалгүй яахав. Гэхдээ одоо арай нэг намбалаг эхийн дүрийг бүтээх юмсан
гэж бодох болсон.

-Ээж болох ямар байна?

-Гайхамшигтай.
Эмэгтэй хүний аз жаргал бол ээж болох юм шиг санагдсан. Өмнө нь хүүхэд төрүүлж ээж
болоогүй байхдаа ганц амин биеэ л бодож амьдарч байж. Одоо бол миний аз жаргал гэр
бүл минь. Миний хүү надад гэрэл гэгээ минь болж өдөр болгон эрч хүчийг өгч байна.
Ажил ихтэй хичнээн ядар­сан ч хүүгээ хараад бүхнийг мартдаг. Ер нь тэгээд хүүхдийг
хэзээ ч муу муухай зүйл дагадаггүй, үргэлж сайн сай­хан зүйлийг дуудаж байдаг гэдэг.

-Таны ханийг жүжигчин Дашхүү гуайн хүү найруу­лагч Галбаяр
гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Гэр бүлийн хоёр хоёулаа урлагийн хүн байх хэцүү гэдэг.
Хүүхдэдээ хэр зав гаргаж байна?

-Сүүлийн
үед ажил ихтэй, хүүдээ бага зав гаргаж байгаа. Уг нь аль болох цаг минут бүрийг
хүүдээ зарцуулахыг хүсдэг. Жаахан зав л гарвал хүүтэйгээ тоглож, тоглоомын төв явж,
агаарт гарна. Хүнд бага нас ахиад олдохгүй. Тиймээс эцэг, эхийнхээ үүргийг сайн
биелүүлэхийг хүсдэг шүү. Миний ганц баримталдаг зарчим энэ.

-Та эхээс хэдүүлээ вэ?

-Би
айлын том. Нэг эрэгтэй дүүтэй. Айлын хоёр хүүхэд ганц хүүхдээс ялгаагүй гэдэг. Үнэн
шүү. Тиймээс би гурваас дээш хүүхэдтэй болно гэж боддог.

-Та хэллээ, нэг сайхан эхийн дүрд тогломоор байна гэж. Ээж
болоогүй байхдаа гаргаж байсан дүрийг бодвол одоо илүү наалдацтай болох байх гэж
бодож байна уу?

-Мэдээж
ялгаа их бий. Ээж болоогүй байхдаа хоёр удаа ээж болж тоглосон. “Чиний эзгүйд” гээд
киноны Сэргэлэн, “Сарны нулимс” киноны Цоомоогийн дүрд. Тухайн үед аль болох эх
хүний намбыг гаргахыг хичээж, бусад хүмүүсээс үлгэр дуурайлал авч дүрээ гаргасан.
Хүүхдээ дуудахад хоолойны өнгө аяс, харц ямар байхаас эхлээд чадахгүй зүйл их байлаа.
Одоо бол эхийн дүр надад илүү ойр, дотно боллоо. Ээжийн дүрд тоглоход айх зүйлгүй.

-“Чиний эзгүйд” киноны Сэргэлэнгийн дүрээр анх үзэгчдийн өмнө
гарч ирсэн санагдаж байна. Тэрнээс хойш “Намрын синдром”, “Сарны нулимс”, “Хайрын
рекорд”, “Зөрлөг” гээд нэлээд бүтээлд тогложээ?

-Би
2004 онд СУИС-ийг төгсчихөөд дараа жил нь “Чиний эзгүйд” кинонд тоглох болсон. Би
дөнгөж төгсөөд юугаа ч мэдэхгүй түүхий амьтан явахад Бат-Өлзий ах, С.Сарантуяа эгч
хоёр намайг харчихаад “Цаана чинь нэг жижигхэн залуу жүжигчин байна” гээд кинонд
дуудсан байгаа юм. Дөнгөж сургуулиа төгссөн надад гол дүр өгнө гэдэг жүжигчин болох
хүсэл мөрөөдөл өвөртөлсөн залуу хүмүүст ямар их азтай хувь тавилан гээч. Би ч их
баярласан. Анхны уран бүтээл гэдэг утгаараа одоо ч энэ кинондоо хайртай. Хааяа үзэх
дуртай. Киноны дараа хоёр жил бараг “Х-Түц” продакшнд ажилласан. “Х-ТҮЦ”-ийн жүжигчин
Бархүү, Оюунчимэг, “Шинэ-Үе” продакшны Мөнхгэрэл бид хэд нэг анги. Гэхдээ хошин
урлагаар биш театрт орох юмсан гэсэн хүсэл сэтгэлээс минь аргамжаатай байлаа. Энэ
бодлыг минь уншсан мэт ардын жүжигчин С.Сарантуяа эгч болон найруулагч Бирваагийн
Мөнхдорж нар намайг театрт шалгуулж орох санал тавьсан. Намайг театрт дуудсан хүмүүст
би их баярлаж явдаг. Театрын жүжигчин болсноосоо хойш “Нууц амраг чинь болъё”,
“Суудал”  жүжиг болон “Лусын дагина” хүүхдийн
жүжиг гээд нэлээд хэдэн уран бүтээлд дүр бүтээсэн байна. “Лусын дагина” жүжгийн
дагины дүрээр 2008 оны “Гэгээн муза” хүртэж байсан.

-Одоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Драммын
театр хоёр дахь төслөө өргөн барих гэж байна. Камерны жүжиг гэж нэрлэдэг юм. Миний
хувьд ирэх сарын 23-нд нээлтээ хийх Ганхуяг багшийн “Бүүвэй” зохиол дээр ажиллаж
байна. Энэ жүжигт ардын жүжигчин Сарантуяа эгч миний ээж болж тоглож байгаа. Би
өөрөө Нандин гээд охины гол дүрд тоглоно. Энэ жүжиг Цэрэнболд ах, Тамир, Амгаланбаатар
бид тавын бүрэлдэхүүнтэй тоглогдоно. Найруулагч Ганхуяг ах манай ээжийн ангийн хүүхэд
юм билээ. Мөн Ч.Найдандорж, Ж.Сүххуяг ахтай нэг анги. Ээж маань хуучнаар Багшийн
дээдийг жүжигчин мэргэжлээр дүүргэсэн Сэргэлэн гэж хүн бий. Өүлэн эхийн тухай зохиол
бичсэн. Хүмүүс мэдэх байх. Одоо энэ зохиолоороо кино хийхээр зэхэж байгаа. Харамсалтай
нь тухайн үед мэргэжлээрээ ажиллах боломж олдоогүй юм гэсэн. Тиймдээ ч би ээжийнхээ
гүйцэлдүүлж чадаагүй мөрөөдлийг биелүүлэх үүднээс жүжигчин болсон. Би ээжийнхээ
үргэлжлэл болж мөрөөдлийг нь биелүүлэх болно.

-Нөхөртэйгээ хамтарч уран бүтээл хийж байгаа гэж сонссон?

-Миний
хань Галбаяр “Монголд нэг удаа” гэдэг нэртэй инээдмийн уран сайхны кино хийж байгаа.
Хань маань найруулж би тоглож байгаа. Тавдугаар сарын сүүлээр нээлтээ хийхээр төлөвлөөд
байна. Манай энэ кинонд “Маск” продакшны жүжигчин Баярмагнай, найруулагч, жүжигчин
Баттулга, Анууш буюу Гантулга, Ааяа буюу Алтанцэцэг эгч тоглож байгаа. Мөн “ТВ Коктейл”
хамтлагийн жүжигчин Цолмонбаяр, Ууганбаяр гээд дандаа олны танил болчихсон мундаг
уран бүтээлчид тоглож байна.

-Урлагийнхан тайзан дээрээс их ганган харагддаг. Таны хувьд
гоёл чимэглэлээ хаанаас авдаг бол?

-Би
амьдрал дээр нээх гоёж гангалах дургүй. Хүүхэд байхын л эмээдээ “Эмэгтэй хүүхэд
байж өргөн өмд, пүүз өмсөөд гараад гүйчих юм” гэж зэмлүүлдэг байсан. Гэхдээ урлаг
хүнийг тийм байхыг хүсдэггүй. Наад зах нь сонгодог жүжгийн дүрд тоглоход алхаа гишгээгээ
цэгцтэй, нуруу тэнэгэр, харц ихэмсэг, дээгүүр байх ёстой. Гүйхдээ хүртэл ихэмсэг
байхыг шаарддаг. Яг энэ л мөчид эмэгтэй хүний эрхэмсэг байдлыг илүү мэдэрдэг. Сүүлийн
үед энгийн үед гэхээсээ илүүтэй тайзан дээр хэрэгтэй юм байна гэж бодож хувцас,
ээмэг зүүлт авах болсон. Ер нь Солонгост амьдардаг дүүдээ тайзны гоёлоо захидаг.
Бас интернэтээр захиална. Манайд тайзны зориулалттай гял цал зүйл зардаг газар цөөхөн.
Ганц хоёр дэлгүүр мэднэ. Хааяа хэрэгтэй үедээ тэр дэлгүүртээ очоод авчихдаг. Ер
нь амьдрал дээр нэг их брэнд хөөгөөд хэт тогос шиг гоёод байх дургүй. Бүсгүй хүн
гоё сайхан харагдахаас илүүтэй дотроосоо гэрэлтсэн байх ёстой. Би сэтгэлийн гоо
сайхныг эрхэмлэдэг. Сэтгэлийн гоо үзэсгэлэнгийн илрэл нь хиргүй, цагаан сэтгэл шүү
дээ.

 

Д.ДАВААСҮРЭН

Гадаадын хөрөнгө оруу­лалт бараг зогсч, төгрөгийн ханш гуч ор­чим
хувиар унасан үед болж буйгаараа онцлог “Монголын эдийн засгийн форум-2014”-ийг
зорьсон зочдын  олонх  нь бизнес эрхлэгчид байв. Гадаадын хө­­рөнгө оруулалттай
то­моохон компанийн удирд­лагууд ч цаг заваа гарган иржээ. Ноднин  “монгол брэнд”-ийг он­цолсон форум энэ жил “Монголдоо
бүтээцгээе” гэсэн уриа сонгожээ. Брэнд энэ тэрээ бодвол газарт буусан сэдэв сон­­гожээ
гэж баялаг бү­тээгчид онцолж байв.  УДБЭТ-ын
Э.Амартүвшин, Э.Анх­баяр,Э.Бумхүү гу­рав “Кармен” дуурийн “Votre do”-г дуулснаар  чуулган эхэллээ. Гүй­цэтгэх засаглалын тэр­гүүний
чуулганыг нээж хэлсэн үгийг хөрөнгө оруу­лагч, бизнесүүд анхаарч сонсоцгоов. “Өнгөрсөн
жил эдийн засаг таагүй байсан ч ДНБ-ий өсөлт 11.3 хувьтай гарсан, эдийн засгийн
өсөлт гурван жил дараалан хоёр оронтой тооноос буугаагүй” гэсэн үгээр Ерөнхий сайд
яриагаа эхэллээ.

ТАНСАГЛАЛ ТӨГРӨГИЙН ХАНШИЙГ УНАГАСАН ГЭЛЭЭ

Төгрөгийн ханш уна­сан шалтгааныг  сайд юу гэж тайлбарлах бол гэсэн асуулт хан­шийн
савлагаанаас болж хохирол амс­сан компаниудын захир­луудад байсан юм. Гүй­цэтгэх
засаглалын тэр­гүүн “Уул уурхайн бүтээгдэхүүний уналт, гадаадын хөрөнгө оруу­лалтын
түр зуурын зогсон­ги байдал, дэлхийн эдийн засгийн байдлаас болж төгрөг хорин хувиар
унаад байна. Бид гаднаас бэлэн бүтээгдэхүүн авдаг муу зантай болжээ. Бүтээдэг зүйлээ
ч бүтээхээ больсон байна. Төгрөгийн ханш унасны уг шалтгаан нь бүтээмж муу байгаатай
холбоотой. Үүнийгээ хү­лээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Өмнөх жилүүдэд экс­пор­тын түүхий
эдийн үнэ өндөр байсан, гадаадын хөрөнгө оруулалт дажгүй байсан учраас бид энэ гажуудлаа
мэдэхгүй яв­жээ.

Ер нь Австралид үер бол­сон учраас Монгол нүүрсээ гайгүй зарж бай­сан.
Бидний сайных биш л дээ. Бид амар ар­гаар олсон мөнгөө бэлэнчилж үрсэн. Идэж уух
юм, гадаадын брэнд, том машинд мөнгөө өгчихсөн. Өнөөдөр Улаанбаатарчууд нийслэлийн
за­маар зургаан тэрбум ам.долларын машин унаад явж байна. Хөгжсөн улсын туршлагыг
харахад ингэдэггүй юм билээ. Хуримт­лал, хуримтлал бас дахин хуримтлал гэсэн зарчмаар
явдаг юм байна” гэж тайлбарлалаа. Алдаагаа засахын тулд үйлдвэрлэлээ дэмжих хэрэгтэй
гэсэн гарцыг сонгожээ.  “Монголдоо бүтээц­гээе”  гэсэн уриаг сонгосон нь ийм учиртай аж.

Засгийн санхүүжүүлэлтэд  хамрагдахаар
урьдчилсан байдлаар шалгараад  буй 888 төслийг
форумд оролцсон эдийн засагчид “Эргэж харах зүйлүүд бий” гэж байв. “Хас”-ын гэдгээрээ
олны танил Ч.Ганхуяг “Уг нь сонсоход гоё тоо л доо. Гэхдээ “Энержи ресурс” шиг өчнөөн
зуун хүнийг ажлын байраар хангах чадалтай, хэдэн зуун мянган хүнийг татварт төлсөн
мөнгөөрөө тэжээх хүчтэй найман том бизнес эрхлэгчийг төрүүлэх нь л эдийн засагт
хэрэгтэй шийдэл” гэж  байр сууриа хуваалцлаа.

Ерөнхий сайд дэд бүтцэд онцгой анхаарна гэдгээ чуулганы индрээс дуулгав.
Туулын дагуу баригдах хурд­ны замын ажил энэ зунаас эрчимжих гэнэ. Амгалангийн дулааны
цахилгаан станц энэ жилээс ашиглалтад орно, гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан станцын
өргөтгөлийн ажил ондоо багтаж  дуусна, Таван
толгойн 450 МВт-ын цахилгаан станцын ажил эхэлнэ гэсэн гэгээлэг мэдээллийг чуулганд
оролцогчдод хэлж байв. Харин олны анхаарлыг хамгийн их татаж буй тавдугаар станцын
талаар юу ч ярьсангүй.

Оюу толгой хөдлөөд эхэл­бэл хөрөнгө оруулалт хийгдэж эхэлнэ гэсэн
хү­лээлт бизнесийнхэнд бий. Төрийнхөнтэй хийсэн удаа дараагийн уулзалтан дээр энэ
асуултыг эрх мэдэлтэй эрхмүүдээс лавлацгаасаар ирсэн хувийнхан өчигдрийн чуулган
дээр ч энэ талаар сонирхоцгоож байсан юм. Харин Ерөнхий сайд энэ талаар тоймтой
үг унага­сангүй.  Ерөнхий сайд  “Бизнес эрхлэгчдийн гомдол арилж байгаа. Бүтээлч
санаачлага хүсэл эрмэлзэл анзаарагдаж байна” гэж яриад үгээ төгсгөсөн.

 

УУЛ УУРХАЙН ТОМ ТӨСЛҮҮДЭЭ УРАГШЛУУЛАХЫГ ЗӨВЛӨВ

Ерөнхий сайдын үгийн дараа Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалтыг
төлөөлсөн эрхмүүд  Монголын хөгжлийн загваруудыг
танилцуулав. Дэлхийн шилдэг эдийн за­сагчдын 
гаргасан зөвлөмжийг эн­гийнээр хэлбэл эхлээд уул уурхайн том төслөө цаг алдалгүй
хэрэгжүүл, тэн­дээс олсон мөнгөө эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд зар­цуул гэжээ. Монголд
зориул­сан хөгжлийн зургийг боловсруулахад Засгийн газар Дэлхийн эдийн засгийн форумтай
хамтарчээ. Энэ зургийг гаргахдаа экспертүүд, Монголын эдийн засгийн гол тоглогчдоос
бүрдсэн 250 хүнийг оролцуулсан байна. Тэд шийдвэр гаргагч, бизнес эрхлэгчид, олон
нийтийн төлөөллийг урьсан том хэ­лэл­цүүлэг зохиож байж “зурсан” зургаа форумд оролцогчдод
сонирхуулсан юм.

Монголбанкны ерөнхий­лөгч Н.Золжаргал “Монголын эдийн засаг хорин
жилийн өмнө нэг тэрбум ам.долларт эргэлдэж байсан. Өнөөдөр арван тэрбум доллар болж
өссөн. Ирэх хорин жилд 80 тэрбум болж өснө гэсэн төсөөлөл бий. Мэдээж ин­гэхийн
тулд маш их ажиллах ёстой. Хятадын дундаж дав­харгынхны чанар жилээс жилд ахиж байгаа.
Эдийн засагт уул уурхай гол үүрэгтэй байх нь тодорхой. Сүүлийн хорин жилд дэлхийн
хүнс үйлдвэрлэл байнга өссөөр ирсэн. Хятадын хүнсний им­­­порт гэхэд л хэдэн арав
дахин өссөн. Дундаж давхарга чинээлэг болох хэрээр хэрэгцээ нь нэмэгдсэн хэрэг.
Тэгэхээр урд хөрш рүү хүнс экспортолбол маш том орон зай байна. Олсон мөнгө маань
далан тэрбум доллараар өснө гэж түрүүн ярьсан. Энэ мөнгөний багагүй хувийг хүнсээ
импортолж олох боломжтой” хэмээн ярьж байлаа.

  ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРСДЛҮҮД УРТ ХУГАЦААНД ҮРГЭЛЖИЛЖ БОЛЗОШГҮЙГ
АНХААРУУЛАВ

“Монголдоо бүтээцгээе” уриатай эдийн засгийн чуулга уулзалт үдээс
хойш салбар хуралдаанаар үргэлжлэв. Төрийн ордны А танхимд 2014 оны онцлох таван
эрсдлийн талаар хэлэлцэв.  Ерөнхий сайдын
зөвлөх Б.Ган-Очир, Эдийн засгийн яамны гадаад хөрөнгө оруулалтын газрын дарга С.Жавхланбаатар,
Монголбанкны ерөнхий­лөгчийн зөвлөх С.Болд, Миком компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Үнэнбат
нар манай улсад учирч болзошгүй эдийн засгийн эрсдлүүдийн талаар танилцуулав.

Санхүүгийн талаас нь ам.дол­лараар зээл авсан компаниудад нөхцөл
байд­лын хувьд хүндээр тусах магадлалтай аж. Нийт зээлийн 30 хувь буюу гурван триллион
төгрөгийг ам.доллараар ол­госон байна. Мөн экспортын орлого өнгөрсөн оныхоос гурван
хувиар буурсан. Мон­голын эдийн засаг банк­ны системээр дамжаад орж ирж байгаа валютын
мөнгөн урсгалыг аваад үзвэл өнгөрсөн жил манай нийт экспортын орлого 800 сая ам.доллараар
буурсан. Нүүрсний экспорт нэлээд уналттай яваа болохоор үүнд нөлөөлсөн тухай эдийн
засагчид онцолж байв. Оны эхнээс нүүрсний экспорт 81 хувийн уналттай байгаа гэнэ.
Дээрээс нь, “Оюу толгой” ажилд ороогүй болохоор экспортын дутагдлыг Эрдэ­нэтийн
зэсийн баяжмал, бо­ловсруулаагүй нефть, алт гурав нөхөж байгаа юм. Эдийн засаг муудсан
бас нэг шалтгаан бол бүс нутгийн хамаарал гэж оношлоод бай­гаа. Эдийн засгийн болоод
хөрөнгө оруулалтын орчин 2012 оныг угтахаас эхлэн доройтсон. Энэ нь 2012 оны Хятадын
сонгуультай холбоотой. Тус улсын улс төрийн байдлаас болж Азийн орнуудын эдийн засаг
уналтад ороход нөлөөлсөн.  Хэдий ийм боловч
бүс нутгийн хэмжээнд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол, итгэл үнэмшил харьцангуй  сайжирч байгаа таатай мэдээг эдийн засагчид  дурдаж байлаа.

Худалдааны алдагдал 2009 оноос хойш хямарсан. 2010 онд 200 гаруй
сая ам.долларын алдагдалтай байсан бол дараа жил нь гурван тэрбум ам.доллар болжээ.
Манай улс жилдээ 2-2.3 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гадаад худалдаа хийдэг улс
болсон. Энэ үзүүлэлт 2014 оны эхний хоёр сард 19 сая  ам.доллар байгаа. Улирлын нөлөөлөл эхлээгүй, бизнесийн
идэвхжил ороогүй оны эхний хоёр сард эдийн засаг натуральны болж тэг түвшинд хүрч
байна гэсэн үг. Томоохон бүтээн байгуулалт эхлээгүй энэ үед алдагдал маань ийм болж
байгаа нь энэ оны эхнээс харагдаж байгаа эерэг дохио гэлээ. Хэрэв нүүрс сэргэвэл
гадаад худалдаа ашигтай болно. “Оюу толгой” цааш явбал ашгийн хэмжээ нэмэгдэх дүр
зураг харагдаж байгаа юм.

Харин 2014 онд үүсч болзошгүй эрсдэл бол улсын төсвийн нөхцөл байдал,
макро эдийн засгийн орчин, нүүрс тэр дундаа сэргэхгүй байгаа хандлага. Гадаад валютын
нөөц, төлбөрийн тэнцэл дээр ирж байгаа дарамттай холбогдуулаад томоохон корпорациуд,
санхүүгийн байгууллагуудын зээлжих зэрэглэлийг бууруулах юм бол, энэ онд нэлээн
урт хугацаатай  санхүүгийн эх үүсвэр татах
нь зардалтай, хүндрэлтэй байх аж.

Өнгөрсөн жил гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүү­лэхийн тулд хууль
эрх зүйн  орчингоо яаралтай бүрдүүлж чадсан.  Гэвч “Таван толгой”, “Оюу толгой”, “Тавдугаар
цахилгаан станц” зэрэг томоо­хон төсөл хөтөлбөрүүд ажиллаж эхлэхгүй болохоор хөрөнгө
оруулагчдын итгэх итгэлийн хувьд асуултын тэм­дэг болсон тухай энэ салбар хуралдаанд
оролцогчид тодотгож байлаа.

Эдийн засагт тулгамдаж байгаа эрсдлүүдийг богино хугацаанд болон
урт хугацаанд авч үзэх ёстой гэнэ. Бидний гаргаж байгаа нийт бараа бүтээгдэхүүн
түүхийгээр гарч байна. Харин оруулж ирэхдээ эцсийн бүтээгдэхүүн хэлбэрээр оруулж
ирдэг. Хүн юу  хийх вэ гэдгээ бодож, давуу
талуудаа үйлдвэрлэж чадвал эдийн засгийн эрсдлээс гарах алхам болно гэж Ерөнхий
сайдын зөвлөх Б.Ган-Очир онцоллоо. 

Мөн хуралдаанд оролцогч эдийн засагчид, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн
төлөөлөл өөрсдийнхөө санал бодлоо индрийн өмнө чөлөөтэй илэрхийлж байлаа. Тэд “Манай
эдийн засагт итгэх итгэл буурч байна. Бизнес үйлдвэрлэлүүдийг өргөжүүлэх тал дээр
энэ нь доторхой дохио өгч байна. Валютын ханшийн үзүүлэлт ард иргэдэд хүндээр тусч
байна. Бүтээлч монголыг бий болгоё. Чаддаг давуу тал бий болчихсон, чанартай хэдэн
бараа бүтээгдэхүүнд төвлөрөн ажиллавал яасан юм бэ. Өнөөдрийн ийм эгзэгтэй үед гадны
мундаг чадалтай инженер менежерүүд олноор орж ирвэл гадны хөрөнгө оруулалт аяндаа
дагаад орж ирнэ” гэлээ. Мөн төр засгийн зүгээс бизнес эрхлэгчдэд хориг тавьж, тушаа
болохгүй байхыг хүсч байв.

2014 онд манай улсын эдийн засагт учирч болзошгүй  эрсдлүүдийг ийн хэлэлцсэний эцэст дараахь дүгнэлтэд
хүрэв. Улсын гадаад экспор­тын зэс, нүүрс, алтны ханш унаж, зах зээлийн эрэлт багасах
аж. Хөрш улсуудын гадаад  хөрөнгө оруулалтын
орчин таагүй болох эрсдэл байгаа гэнэ. Үүнээс гадна томоохон төслүүд уягдах төлөв
ажиглагджээ. Энэ бэрхшээлийг даван туулах арга зам нь манай улсын төрийн бодлого
шийдвэртэй холбоотой гэв. Төрийн бай­гууллагын засаглалыг сайжруулах, төрийн хэт
их оролцоог бууруулах шаардлагатайг онцолж байна. Мөн эдийн засгийн эрсдэл зөвхөн
2014 оноор хязгаарлагдахгүй, урт хуга­цаанд үүсч бозлошгүйг анхаа­рууллаа. Эдийн
засгаа төрөлжүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх аж үйлдвэрийн паркийн ажлыг
яаралтай эхлүүлэхийг үйлдвэрлэгчид хүсч байв. 

Чуулга уулзалтад оролц­сон бизнес эрхлэгчид хям­ралаас гарах нэг
гарц нь үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байлаа. Гэхдээ уул уурхайн
салбарын том төслүүдээ цаг алдалгүй эхлүүлэх ёстой гэсэн Дэлхийн эдийн засгийн чуулганы
дүгнэлтийг ч анхаарах хэрэгтэй гэцгээж байсан юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад Оюу
толгой сонирхол татсан асуулт хэвээр байгаа нь форумаас анзаарагдсан. “Монголдоо
бүтээцгээе” уриан доор 34 сэдвийг онцолж буй Эдийн засгийн чуулга өнөөдөр үргэлжилнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Гадаадын
хөрөнгө оруу­лалт бараг зогсч, төгрөгийн ханш гуч ор­чим хувиар унасан үед болж
буйгаараа онцлог “Монголын эдийн засгийн форум-2014”-ийг зорьсон зочдын  олонх 
нь бизнес эрхлэгчид байв. Гадаадын хө­­рөнгө оруулалттай то­моохон
компанийн удирд­лагууд ч цаг заваа гарган иржээ. Ноднин  “монгол брэнд”-ийг он­цолсон форум энэ жил
“Монголдоо бүтээцгээе” гэсэн уриа сонгожээ. Брэнд энэ тэрээ бодвол газарт
буусан сэдэв сон­­гожээ гэж баялаг бү­тээгчид онцолж байв.  УДБЭТ-ын Э.Амартүвшин, Э.Анх­баяр,Э.Бумхүү гу­рав
“Кармен” дуурийн “Votre do”-г дуулснаар 
чуулган эхэллээ. Гүй­цэтгэх засаглалын тэр­гүүний чуулганыг нээж хэлсэн
үгийг хөрөнгө оруу­лагч, бизнесүүд анхаарч сонсоцгоов. “Өнгөрсөн жил эдийн
засаг таагүй байсан ч ДНБ-ий өсөлт 11.3 хувьтай гарсан, эдийн засгийн өсөлт
гурван жил дараалан хоёр оронтой тооноос буугаагүй” гэсэн үгээр Ерөнхий сайд
яриагаа эхэллээ.

ТАНСАГЛАЛ ТӨГРӨГИЙН ХАНШИЙГ УНАГАСАН ГЭЛЭЭ

Төгрөгийн
ханш унасан шалтгааныг  сайд юу гэж тайлбарлах
бол гэсэн асуулт ханшийн савлагаанаас болж хохирол амссан компаниудын захирлуудад
байсан юм. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн “Уул уурхайн бүтээгдэхүүний уналт,
гадаадын хөрөнгө оруу­лалтын түр зуурын зогсон­ги байдал, дэлхийн эдийн засгийн
байдлаас болж төгрөг хорин хувиар унаад байна. Бид гаднаас бэлэн бүтээгдэхүүн
авдаг муу зантай болжээ. Бүтээдэг зүйлээ ч бүтээхээ больсон байна. Төгрөгийн
ханш унасны уг шалтгаан нь бүтээмж муу байгаатай холбоотой. Үүнийгээ хү­лээн
зөвшөөрөх хэрэгтэй. Өмнөх жилүүдэд экс­портын түүхий эдийн үнэ өндөр байсан,
гадаадын хөрөнгө оруулалт дажгүй байсан учраас бид энэ гажуудлаа мэдэхгүй явжээ.

Ер нь Австралид үер болсон
учраас Монгол нүүрсээ гайгүй зарж байсан. Бидний сайных биш л дээ. Бид амар ар­гаар
олсон мөнгөө бэлэнчилж үрсэн. Идэж уух юм, гадаадын брэнд, том машинд мөнгөө
өгчихсөн. Өнөөдөр Улаанбаатарчууд нийслэлийн за­маар зургаан тэрбум ам.долларын
машин унаад явж байна. Хөгжсөн улсын туршлагыг харахад ингэдэггүй юм билээ.
Хуримтлал, хуримтлал бас дахин хуримтлал гэсэн зарчмаар явдаг юм байна” гэж
тайлбарлалаа. Алдаагаа засахын тулд үйлдвэрлэлээ дэмжих хэрэгтэй гэсэн гарцыг
сонгожээ.  “Монголдоо бүтээцгээе”  гэсэн уриаг сонгосон нь ийм учиртай аж.

Засгийн
санхүүжүүлэлтэд  хамрагдахаар урьдчилсан
байдлаар шалгараад  буй 888 төслийг
форумд оролцсон эдийн засагчид “Эргэж харах зүйлүүд бий” гэж байв. “Хас”-ын
гэдгээрээ олны танил Ч.Ганхуяг “Уг нь сонсоход гоё тоо л доо. Гэхдээ “Энержи
ресурс” шиг өчнөөн зуун хүнийг ажлын байраар хангах чадалтай, хэдэн зуун мянган
хүнийг татварт төлсөн мөнгөөрөө тэжээх хүчтэй найман том бизнес эрхлэгчийг
төрүүлэх нь л эдийн засагт хэрэгтэй шийдэл” гэж 
байр сууриа хуваалцлаа.

Ерөнхий
сайд дэд бүтцэд онцгой анхаарна гэдгээ чуулганы индрээс дуулгав. Туулын дагуу
баригдах хурд­ны замын ажил энэ зунаас эрчимжих гэнэ. Амгалангийн дулааны
цахилгаан станц энэ жилээс ашиглалтад орно, гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан
станцын өргөтгөлийн ажил ондоо багтаж 
дуусна, Таван толгойн 450 МВт-ын цахилгаан станцын ажил эхэлнэ гэсэн
гэгээлэг мэдээллийг чуулганд оролцогчдод хэлж байв. Харин олны анхаарлыг
хамгийн их татаж буй тавдугаар станцын талаар юу ч ярьсангүй.

Оюу
толгой хөдлөөд эхэл­бэл хөрөнгө оруулалт хийгдэж эхэлнэ гэсэн хү­лээлт
бизнесийнхэнд бий. Төрийнхөнтэй хийсэн удаа дараагийн уулзалтан дээр энэ
асуултыг эрх мэдэлтэй эрхмүүдээс лавлацгаасаар ирсэн хувийнхан өчигдрийн
чуулган дээр ч энэ талаар сонирхоцгоож байсан юм. Харин Ерөнхий сайд энэ талаар
тоймтой үг унага­сангүй.  Ерөнхий сайд  “Бизнес эрхлэгчдийн гомдол арилж байгаа. Бүтээлч
санаачлага хүсэл эрмэлзэл анзаарагдаж байна” гэж яриад үгээ төгсгөсөн.
 

УУЛ УУРХАЙН ТОМ ТӨСЛҮҮДЭЭ УРАГШЛУУЛАХЫГ ЗӨВЛӨВ

Ерөнхий
сайдын үгийн дараа Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалтыг төлөөлсөн
эрхмүүд  Монголын хөгжлийн загваруудыг
танилцуулав. Дэлхийн шилдэг эдийн за­сагчдын 
гаргасан зөвлөмжийг эн­гийнээр хэлбэл эхлээд уул уурхайн том төслөө цаг
алдалгүй хэрэгжүүл, тэндээс олсон мөнгөө эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд зарцуул
гэжээ. Монголд зориул­сан хөгжлийн зургийг боловсруулахад Засгийн газар Дэлхийн
эдийн засгийн форумтай хамтарчээ. Энэ зургийг гаргахдаа экспертүүд, Монголын
эдийн засгийн гол тоглогчдоос бүрдсэн 250 хүнийг оролцуулсан байна. Тэд шийдвэр
гаргагч, бизнес эрхлэгчид, олон нийтийн төлөөллийг урьсан том хэ­лэлцүүлэг
зохиож байж “зурсан” зургаа форумд оролцогчдод сонирхуулсан юм.

Монголбанкны
ерөнхий­лөгч Н.Золжаргал “Монголын эдийн засаг хорин жилийн өмнө нэг тэрбум
ам.долларт эргэлдэж байсан. Өнөөдөр арван тэрбум доллар болж өссөн. Ирэх хорин
жилд 80 тэрбум болж өснө гэсэн төсөөлөл бий. Мэдээж ин­гэхийн тулд маш их
ажиллах ёстой. Хятадын дундаж дав­харгынхны чанар жилээс жилд ахиж байгаа.
Эдийн засагт уул уурхай гол үүрэгтэй байх нь тодорхой. Сүүлийн хорин жилд
дэлхийн хүнс үйлдвэрлэл байнга өссөөр ирсэн. Хятадын хүнсний им­­­порт гэхэд л
хэдэн арав дахин өссөн. Дундаж давхарга чинээлэг болох хэрээр хэрэгцээ нь
нэмэгдсэн хэрэг. Тэгэхээр урд хөрш рүү хүнс экспортолбол маш том орон зай
байна. Олсон мөнгө маань далан тэрбум доллараар өснө гэж түрүүн ярьсан. Энэ
мөнгөний багагүй хувийг хүнсээ импортолж олох боломжтой” хэмээн ярьж байлаа.

 
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРСДЛҮҮД УРТ ХУГАЦААНД ҮРГЭЛЖИЛЖ
БОЛЗОШГҮЙГ АНХААРУУЛАВ

“Монголдоо
бүтээцгээе” уриатай эдийн засгийн чуулга уулзалт үдээс хойш салбар хуралдаанаар
үргэлжлэв. Төрийн ордны А танхимд 2014 оны онцлох таван эрсдлийн талаар
хэлэлцэв.  Ерөнхий сайдын зөвлөх
Б.Ган-Очир, Эдийн засгийн яамны гадаад хөрөнгө оруулалтын газрын дарга
С.Жавхланбаатар, Монголбанкны ерөнхий­лөгчийн зөвлөх С.Болд, Миком компанийн
гүйцэтгэх захирал Д.Үнэнбат нар манай улсад учирч болзошгүй эдийн засгийн
эрсдлүүдийн талаар танилцуулав.

Санхүүгийн
талаас нь ам.дол­лараар зээл авсан компаниудад нөхцөл байд­лын хувьд хүндээр
тусах магадлалтай аж. Нийт зээлийн 30 хувь буюу гурван триллион төгрөгийг
ам.доллараар ол­госон байна. Мөн экспортын орлого өнгөрсөн оныхоос гурван
хувиар буурсан. Мон­голын эдийн засаг банк­ны системээр дамжаад орж ирж байгаа
валютын мөнгөн урсгалыг аваад үзвэл өнгөрсөн жил манай нийт экспортын орлого
800 сая ам.доллараар буурсан. Нүүрсний экспорт нэлээд уналттай яваа болохоор
үүнд нөлөөлсөн тухай эдийн засагчид онцолж байв. Оны эхнээс нүүрсний экспорт 81
хувийн уналттай байгаа гэнэ. Дээрээс нь, “Оюу толгой” ажилд ороогүй болохоор
экспортын дутагдлыг Эрдэ­нэтийн зэсийн баяжмал, бо­ловсруулаагүй нефть, алт гурав
нөхөж байгаа юм. Эдийн засаг муудсан бас нэг шалтгаан бол бүс нутгийн хамаарал
гэж оношлоод байгаа. Эдийн засгийн болоод хөрөнгө оруулалтын орчин 2012 оныг
угтахаас эхлэн доройтсон. Энэ нь 2012 оны Хятадын сонгуультай холбоотой. Тус
улсын улс төрийн байдлаас болж Азийн орнуудын эдийн засаг уналтад ороход
нөлөөлсөн.  Хэдий ийм боловч бүс нутгийн
хэмжээнд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол, итгэл үнэмшил харьцангуй  сайжирч байгаа таатай мэдээг эдийн
засагчид  дурдаж байлаа.

Худалдааны
алдагдал 2009 оноос хойш хямарсан. 2010 онд 200 гаруй сая ам.долларын
алдагдалтай байсан бол дараа жил нь гурван тэрбум ам.доллар болжээ. Манай улс
жилдээ 2-2.3 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гадаад худалдаа хийдэг улс болсон.
Энэ үзүүлэлт 2014 оны эхний хоёр сард 19 сая 
ам.доллар байгаа. Улирлын нөлөөлөл эхлээгүй, бизнесийн идэвхжил ороогүй
оны эхний хоёр сард эдийн засаг натуральны болж тэг түвшинд хүрч байна гэсэн
үг. Томоохон бүтээн байгуулалт эхлээгүй энэ үед алдагдал маань ийм болж байгаа
нь энэ оны эхнээс харагдаж байгаа эерэг дохио гэлээ. Хэрэв нүүрс сэргэвэл
гадаад худалдаа ашигтай болно. “Оюу толгой” цааш явбал ашгийн хэмжээ нэмэгдэх
дүр зураг харагдаж байгаа юм.

Харин
2014 онд үүсч болзошгүй эрсдэл бол улсын төсвийн нөхцөл байдал, макро эдийн
засгийн орчин, нүүрс тэр дундаа сэргэхгүй байгаа хандлага. Гадаад валютын нөөц,
төлбөрийн тэнцэл дээр ирж байгаа дарамттай холбогдуулаад томоохон корпорациуд,
санхүүгийн байгууллагуудын зээлжих зэрэглэлийг бууруулах юм бол, энэ онд нэлээн
урт хугацаатай  санхүүгийн эх үүсвэр татах
нь зардалтай, хүндрэлтэй байх аж.

Өнгөрсөн
жил гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүү­лэхийн тулд хууль эрх зүйн  орчингоо яаралтай бүрдүүлж чадсан.  Гэвч “Таван толгой”, “Оюу толгой”, “Тавдугаар
цахилгаан станц” зэрэг томоо­хон төсөл хөтөлбөрүүд ажиллаж эхлэхгүй болохоор
хөрөнгө оруулагчдын итгэх итгэлийн хувьд асуултын тэм­дэг болсон тухай энэ
салбар хуралдаанд оролцогчид тодотгож байлаа.

Эдийн
засагт тулгамдаж байгаа эрсдлүүдийг богино хугацаанд болон урт хугацаанд авч
үзэх ёстой гэнэ. Бидний гаргаж байгаа нийт бараа бүтээгдэхүүн түүхийгээр гарч
байна. Харин оруулж ирэхдээ эцсийн бүтээгдэхүүн хэлбэрээр оруулж ирдэг. Хүн
юу  хийх вэ гэдгээ бодож, давуу талуудаа
үйлдвэрлэж чадвал эдийн засгийн эрсдлээс гарах алхам болно гэж Ерөнхий сайдын
зөвлөх Б.Ган-Очир онцоллоо. 

Мөн
хуралдаанд оролцогч эдийн засагчид, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл
өөрсдийнхөө санал бодлоо индрийн өмнө чөлөөтэй илэрхийлж байлаа. Тэд “Манай
эдийн засагт итгэх итгэл буурч байна. Бизнес үйлдвэрлэлүүдийг өргөжүүлэх тал
дээр энэ нь доторхой дохио өгч байна. Валютын ханшийн үзүүлэлт ард иргэдэд
хүндээр тусч байна. Бүтээлч монголыг бий болгоё. Чаддаг давуу тал бий
болчихсон, чанартай хэдэн бараа бүтээгдэхүүнд төвлөрөн ажиллавал яасан юм бэ.
Өнөөдрийн ийм эгзэгтэй үед гадны мундаг чадалтай инженер менежерүүд олноор орж
ирвэл гадны хөрөнгө оруулалт аяндаа дагаад орж ирнэ” гэлээ. Мөн төр засгийн
зүгээс бизнес эрхлэгчдэд хориг тавьж, тушаа болохгүй байхыг хүсч байв.

2014
онд манай улсын эдийн засагт учирч болзошгүй 
эрсдлүүдийг ийн хэлэлцсэний эцэст дараахь дүгнэлтэд хүрэв. Улсын гадаад
экспортын зэс, нүүрс, алтны ханш унаж, зах зээлийн эрэлт багасах аж. Хөрш
улсуудын гадаад  хөрөнгө оруулалтын орчин
таагүй болох эрсдэл байгаа гэнэ. Үүнээс гадна томоохон төслүүд уягдах төлөв
ажиглагджээ. Энэ бэрхшээлийг даван туулах арга зам нь манай улсын төрийн
бодлого шийдвэртэй холбоотой гэв. Төрийн байгууллагын засаглалыг сайжруулах,
төрийн хэт их оролцоог бууруулах шаардлагатайг онцолж байна. Мөн эдийн засгийн
эрсдэл зөвхөн 2014 оноор хязгаарлагдахгүй, урт хуга­цаанд үүсч бозлошгүйг
анхаа­рууллаа. Эдийн засгаа төрөлжүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх аж
үйлдвэрийн паркийн ажлыг яаралтай эхлүүлэхийг үйлдвэрлэгчид хүсч байв. 

Чуулга
уулзалтад оролц­сон бизнес эрхлэгчид хям­ралаас гарах нэг гарц нь үйлдвэрлэлээ
хөгжүүлэх гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байлаа. Гэхдээ уул уурхайн салбарын том
төслүүдээ цаг алдалгүй эхлүүлэх ёстой гэсэн Дэлхийн эдийн засгийн чуулганы
дүгнэлтийг ч анхаарах хэрэгтэй гэцгээж байсан юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад
Оюу толгой сонирхол татсан асуулт хэвээр байгаа нь форумаас анзаарагдсан.
“Монголдоо бүтээцгээе” уриан доор 34 сэдвийг онцолж буй Эдийн засгийн чуулга
өнөөдөр үргэлжилнэ.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Эдийн засгийн хөгж­лийн дэд сайд О.Чулуунбаттай
ярилц­лаа.

 
-Өнөөдөр Эдийн засгийн форум эхлэх гэж
байна. Энэ удаагийн чуулганаар яригдах гол асуудал нь юу байх бол?

-Эдийн засгийн фо­румд Монгол Улсын бод­лого тодорхойлж бай­гаа
улстөрчид орол­цоно. Тиймээс өнгөрсөн жилүүдэд эдийн засагтаа бид сайн, муу ямар
зүйлүүд хийв гэдгээ ярилцаж,  алдаа, оноогоо
цэгнэх ёстой.  Ялангуяа  өнгөрсөн жилийнхээ үр дүнг сайн ярилцах хэрэгтэй.
Зөвхөн сайн сайхан бүхнийг  нь түүж яриад
өөрсдийгөө магтаад өнгөрөх ёсгүй. Мэдээж өнгөрсөн жил сайн зүйлүүд болсон. Монгол
Улс орон сууц ихээр барилаа. Монгол Улсын түүхэнд тэмдэглэх  том амжилт яах аргагүй мөн. Өнгөрсөн жил асар
их зам тавьж, ашиг­­лалтад орууллаа. Энэ мэтчилэнгээр дурдв­ал сайн зүйлүүд бий.
Гэх­­дээ эдийн засаг хүнд­рэлтэй байна. Өнгөрсөн жил төсвийн орлого 1.5 их наядаар
тасарлаа.  Худалдааны төлбөрийн баланс
1.5 тэрбум ам.доллараар дутлаа. Төгрөгийн ханш 25 хувиар уналаа.  Иргэдийн худалдан авах чадвар 25 хувиар суларлаа.
Монгол Улсын рейтинг дэлхийн зах зээл дээр уначихлаа. Дэлхийн гол үнэлгээний агентлагууд
хоёр жилийн өмнө манайд хоёр В нэмэх гэсэн үнэлгээ өгч байлаа. Гэтэл өнөөдөр бид
хоёр В хасах гэдэг үнэлгээ рүү орж байна. Энэ бол цаашдаа сайжрахгүй гэдэг үнэлгээ.
Гадаадын хөрөнгө оруулалт буур­лаа. Гадныхан Монголд хөрөнгө оруулах сонир­холгүй
болсон байна.  Эдийн засгийн ийм үед  форум болж байгаа нь сайшаалтай. Тийм уч­раас
яагаад эдийн засаг хүндэрсэн тухай, одоо яах ёстойгоо ярих хэрэгтэй.  Тэгж чадвал эрх баригчид ард түмнээсээ, зах зээлээс
ит­гэл олж авна.  Ямар ч алдаа гаргаагүй юм
шиг, буруугаа нуугаад байх нь өөрсдийгөө хуу­рахаас цааш хэтрэхгүй. Ядаж  Монголын эрх ба­риг­чид алдаа хийснээ ойл­гочихжээ
гэ­дэг мес­сежийг зах зээлд өгмөөр байна. 

-Манайхны алдаа юунд байна вэ?

-Хуулиа дахин дахин өөрчилж байна.  Ямар ч тооцоо судалгаа хийхгүй, тухайн салбарынхантай,
нийгэмтэйгээ зөвшил­цөхгүйгээр хуулиа өөрч­лөхийг  зориод байдаг. Энэ нь сайн үр дүн авч ирсэнгүй.  Хуулиа баталсны дараа янз янзаар тайлбарлаж байна.
Төр, эрх баригчид нь болох, болохгүй авир гаргаж байна. Зах зээл дээр урьдчилан
таамаглахын аргагүй авирлаад байна. Энэ нь таагүй нөхцөл байдал үүсгэх шалтгаан
болчихлоо. Үүнийг эдийн засгийн форумаар яриасай гэж бодож байна. Бүгдээрээ цуглаад
өөд өөдөөсөө харж суугаад эдгээр асуудлуудаа хэлэлцээсэй. Тэрнээс биш зөвхөн сөрөг
хүчнийхэн нь шүүмжлээд, эрх баригчид нь өөрсдийгөө өмөөрч, бүх зүйл сайхан байгаа
мэтээр яриад өнгөрөөсэй гэж бодохгүй байна. 
Эдийн засгийн форум гэдэг бол эрх баригч, сөрөг хүчин хоёрын ард түмэнд таалагдах
гэж үзэл бодлоо уралдуулах тэмцээн биш. Тэртэй тэргүй ийм уралдаан нь дөрвөн жилд
нэг удаа болдог. Тэр нь сонгууль. Тиймээс энэ удаагийн форумаар монголчууд яавал
амжилтад хүрэх тухайгаа ил тод яримаар байна. Ямар гарц, болом­жууд байгааг эрж
хайя.  Энэ нь дэлхийн зах зээлд эерэг мэдээ
болж очно.

-Эдийн засгийг эрх баригчид ийм хүнд
нөх­цөлд хүргэлээ гээд сөрөг хүчнийхэн хангалттай шүүмжилж байх шиг байна…

-Уул уурхайн сал­барын хууль эрх зүйн орчноо бид тав, зургаан
жилийн өмнөөс муутгаад эхэлчихсэн  шүү дээ.
Ураны тухай хууль, Гэнэ­тийн ашгийн татвар,  
Стратегийн ордын ту­хай,  урт нэртэй
хууль, Стратегийн салбарт га­даа­дын хөрөнгө оруу­лалтыг зохицуулах ту­хай хуулиуд
гарсны дараа нөхцөл байдал мууд­сан. Оюу толгой болон “Чалко”-д гаргасан манай Засгийн
газрын авир зэрэг нь дэлхийн зах зээлд байдаггүй, соёлгүй бодлого байлаа.  Олон улсын стандарт, дүрэм журамд нийцээгүй дүрмээр
тоглолоо. Энэ бол бидэнд маш том сургамж. Үүнийгээ ойлголоо, ухамсарлалаа гээд л
хэлчих юм бол зах зээл маш сайнаар хүлээж авах гээд байна.

-Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль гаргасан
нь  алдаагаа ухамсарласны нэг хэл­бэр гэж
ойлгоод байгаа. Гэвч гадны хөрөнгө оруулалтад эерэг үр дүн гарахгүй байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлаад хоёр, гурван сар болж
байна. Уг нь үүний дараа гадаадын хөрөнгийн биржүүдээр  зарагдаж байгаа Мон­голын төслүүдтэй хол­боотой
хувьцааны үнэ дээшлэх ёстой юм. Гэвч тийм юм алга. Монгол Улсын Засгийн газрын бонд
дэлхийн зах зээл дээр өдөр болгон арилжаалагдаж байна. Үүний үнэ өсөх ёстой. Гэтэл
бас байдаггүй. Энэ нь ерөнхийдөө хөрөнгө оруулагчид манайхаас болгоомжлоод байгааг
харуулж байна.  Хууль батлангуут өргөс аваад
хаячихсан юм шиг бүх юм сайхан болчихно гэж байхгүй л дээ. Бид үйлдлээрээ, ааш аран­шингаараа
эерэг мессежийг өгөх ёстой. Энэ нь удаан байна.

-Эрх баригчид гаргаж байгаа ааш авираа
за­сах шинж байна уу, таныхаар?

-Манай зах зээлийн болон Чингэс бондын үнэлгээ доошилчихлоо. Гадаадын хөрөнгө оруу­­лалт 50 хувиар багасчихлаа.
Тэгэхээр одоогийн эрх баригчдын гаргаж байгаа авир ямар байгаа нь харагдаж байгаа
биз дээ. 

-Ядаж  Оюу толгойгоо гацаанаас гаргачих хэрэгтэй байна
л даа?

-Мэдээж. Яаж ч бодсон Оюу толгой бидэнд мөнгө өгч, хөрөнгө
оруулах гээд байгаа юм шүү дээ. Тийм учраас ямар ч яриагүй ажлыг нь явуулах ёстой.
Оюу толгой Монголын ард түмний өмнө маш том үүрэг хүлээсэн гэдгээ ухамсарлаж байгаа.  Оюу толгой манай Засгийн газартай хэл амаа олол­цож
чадахгүй болсон уч­раас нийт иргэдэд хандаж өнгөрсөн жил байна уу даа, Монголын
гудамжуудаар “70 :30” гэсэн бичигтэй самбарууд өлгөсөн бай­сан. Тэр бол ядаж ард
түмэнд өөрсдийгөө ойлгуулах гэсэн санаа. Өөрөөр хэлбэл,  Оюу тол­гойн ирээдүйд бүрэл­дэх орлогын 70 хувийг
Монгол, 30 хувийг бид  авна гэсэн утгатай
зүй­лүүдийг гудамжаар өл­гөж байв. Манайд орж ирэх  70 хувийн орлого  дотор татвар, цахилгаан, түлшний орлого багтаж
байгаа. Ийм их мөнгийг Монголд  өгөх гээд
байхад нь саад хийгээд байгааг гадныхан ойлгохгүй  бай­на. Зарим хөрөнгө оруулагчид “Танайхан авлига
хараад байна уу” гэж хардахад ч хүргэж байна. Үнэхээр Оюу толгой Монголоос мөнгө
авах гээд байгаа бол хориг тавьж болно. Гэтэл бидэнд өгье гээд байхад гэдийгээд
байна шүү дээ. Австралийг хар л даа. Тэдний бүх баялгийнх нь 75 хувийг гадаадын
компаниуд өмчилдөг. Гэхдээ баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, ашиг олсных нь
дараа орлогынх нь 70 хувийг австраличууд, үлдсэн 30 хувийг нь хөрөнгө оруулагчид
нь авч байна шүү дээ. Ийм зарчмаар л явъя гэдгээ Рио Тинто хэлээд байна.  Олсон мөнгөө Монгол даяар жигд тархаая, туслан
гүйцэтгэх монгол компаниудыг ажиллуулъя гээд байна. Тэр хэрээр нь  монгол өрх айл бүрийн орлого тодорхой хэмжээгээр
нэмэгдэнэ. Харамсалтай нь энэ өнцгөөс нь асуудлыг харахгүй юм. Зөвхөн  Рио Тинто Монголын баял­гаар баяжих гээд байгаа
мэтээр аашлаад байх юм. Ийм байдлаар явах юм бол  Монголд ямар ч төсөл хэрэгжихгүй, бид хэзээ ч
орлоготой болохгүй.

-Валютын ханшийн энэ хэлбэлзлийн талаар
танаас асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Таны бодол ямар байгаа вэ?

-Өнгөрсөн жил Мон­голбанк дөрөв, таван их наяд төгрөг зах
руу орууллаа. Энэ бол сүү­лийн 20 жилд болж буй анхны тохиолдол. Монголд худалдаж
авах юм байхгүй учраас энэ мөнгөөр гаднаас 
юм худалдаж авч таараа. Тэгэхээр валютын ханш өснө шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд
үнэ тогтворжуулах хө­төлбөрийг Засгийн га­зар зогсоох байлгүй дээ. Яагаад гэвэл
энэ хөтөлбөрийг дэлхий даяа­раа туршаад, 
бо­ломжгүй юм байна гэд­гийг нь баталчихсан.  Аме­рикчууд, англи, ита­личууд туршиж, үзээд  бүгд ялагдсан. Дэлхий дахинд туршигдаад алдаа
юм байна гэдэг нь нотлогдчихсон аргыг манай Засгийн газар хэрэг­жүүлж амжилтад хүрэх
гэж оролдох хэрэггүй.

-Энэ бодлогуудаа сайны жишээ болгон яриад
байгаа…

-Валютын ханш  бол Монголбанкны
бод­логотой шууд холбоотой. Төв банкны бодлогын хүүнээс чухал асуудал нь энэ. Яагаад
гэвэл мон­голчууд өргөн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүнийхээ 70-80 хувийг импортоор
авч байна. Тийм учраас ханш бидний халаасанд өдөр бүр нөлөөлдөг.  Гэ­тэл энэ төгрөгийн ханш нь уначихаар худалдан
авах чадвар дагаад бууралгүй яах юм. 

-Ерөнхий сайд гад­наас элдэв юм худалдан
авахаа боль гээд байгаа л даа?

-Монгол Улс чадах юмаа эх орондоо хийе. Гэвч илүү өртгөөр
до­тооддоо юм хийж, дэл­хийд өрсөлдөнө гэж хайран цаг заваа барах хэрэггүй.  Бид уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг хамгийн хямд үнээр
дэлхийн зах зээлд нийлүүлэгч гэдгээрээ том өрсөлдөгч байж чадна. Гэвч бид боломжоо
ашиглаж чадахгүй байна. Бүх төслөө зогсоогоод эхэл­лээ. Уул уурхайн салбараа дахиад
эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Түүнээс биш Монгол Улс дотооддоо бүгдийг үйлдвэрлэнэ
гэвэл үлгэр. Үүнд цаг хугацаа шаардлагатай. Харин үүний оронд төмөр, зэс, алт, нүүрс,
уран, мо­либденээ дэлхийн зах зээлд нийлүүлж ашиг олъё. Энэ тохиолдолд дэлхийн ямар
ч орон би­дэнтэй өрсөлдөхөд хэцүү.  Яагаад
гэвэл манай өртөг хямд. Бүх ордоо ил аргаар олборлож болно. Тэгээд ч уул уурхайн
хамгийн том худалдан авагч хажууд байна. Энэ боломжоо ашиглах ёстой. Дээрээс нь
засаг төр  бизнест бага оролцмоор байна. Лиценз
цуцална, сэргээнэ, хаана, бооно. Үүгээрээ л Монголд орж ирэх хамаг орлогыг хаагаад
байна шүү дээ. 

-Шууд хэлэхэд  энэ бүхэн таны ажиллаж байгаа Засгийн газар, Эдийн
засгийн хөгжлийн яамны хийж байгаа ажил гэж ойлгоод бай­­на. Өнөөдрийн эрх баригчдын
нэгд тооцогдож байгаа таны буруу ч энд бий байх.  Эсвэл Н.Батбаяр сайд “бүх зүйлийг сайнаар бод”
гээд таны үгийг сонсохгүй,  ажиллах боломж
олгохгүй байгаа юм уу. Ямартай  ч нэг яамыг
толгойлж яваа хоёр хүний байр суурь зөрүүтэй байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Макро бодлого ийм байх ёстой гэдэг тө­сөөллийг манай яам
хийж байгаа.  Хоёр өгүүлбэрээр тайлбарлах
гээд хичээе. Монгол Улс энэ жилдээ ийм дайны хөрөнгө оруу­лалттай байна. Үүний
30, 40 хувийг  хувийн хэвшлийнхэн бүрдүүлнэ.  20 хувийг 
нь төсөв,  үлд­сэнийг нь гадны хөрөнгө
оруулалтаар бүрдүүлнэ гэх мэтээр тодорхойлж байна. Харин уул уурхайн салбарт тэртэй
тэргүй хувийн хэвшлийнхнийг оруулах ёстой.  Гэтэл ма­най­хан өнөөдөр бүгдийг нь буцаагаад
Засгийн газрын төсөл болгоод байна. Ингээд 1990 оноос өмнөх тог­толцоо руугаа шилжиж
байна.  Засгийн газрын мэдлийн бүх төсөл дарга
нарын бизнес болчихдог гэдгийг  Америк, Европын
туршлага харуулсан.  Харамсалтай нь манайд
өнөөдөр ийм л тогтолцоо үйлчлээд эхэллээ. Засаг нь өөрөө бизнесийнхний хувь заяаг
шийддэг уч­раас ямар ч ажил урагшаа явахгүй байна.  Энэ бү­хэн бол бодит үнэн. Би  бодит мэдээллийг л олон түмэнд түгээж үүргээ биелүүлж
байна. Үүнийгээ Засгийн газарт ч хэлдэг. Дэлхийн зах зээл дээрх эдийн засгийн үнэлгээ,
статистикийн тоонуудыг харж байгаад үнэнийг 
ярьж байна. Бодит байдал дээр  бид
иймэрхүү л байна шүү дээ. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнөөдөр Гааг хотноо  Их долоогийн уулзалт
болох бөгөөд үүнд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин оролцохгүй гэнэ.
Энэ удаад Их долоогийн
удирдагчдын хэлэлцэх хамгийн гол асуудлуудын
нэг нь Крым аж.
Тиймээс  Украины
Ерөнхий сайд Арсений Яценюк
уригдсан байна. Украин болон
Крымийн асуудал дэлхий нийтийн
анхаарлын төвд орсноос хойш
Засгийн газрын тэр­­гүүнээр
томилогдоод удаагүй байгаа Арсений
Яценюк хэмээх энэ залуу
олны анхаарлын төвд ороод байгаа.
Тэрээр Ерөнхий сайдаар томилогдоод
хэдхэн  хо­нож байхдаа  Вашингтонд аж­лын айлчлал
хийсэн. Түүнийг  Ерөн­хийлөгч Б.Обама
Цагаан Ордны Зуйван танхимд
хүлээн авч уулзахдаа хүчтэй
дэмжинэ хэмээн зоригжуулсан билээ.
А.Яценюк Америкийн
төрийн тэргүүнтэй уулзсаныхаа маргааш нь НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн
хуралдаанд оролцож  улс
оронд нь үүсээд буй
нөхцөл байдлын талаар үг
хэлсэн. Үгийнхээ төгсгөлд  ОХУ-ын төлөөлөгчид хандан
оросоор “Оросууд дайныг хүсч
байна гэж үү” хэмээн
асуусныг нь  нэг
хэсэгтээ л барууны хэвлэлээр
шуугисан билээ. Харин өнөөдөр
тэрээр Их долоогийн удирдагчидтай
уулзаж улс орноо бүрэн
бүтэн байлгах талаар ярина.
Энэ нь мөн л
дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн
анхаарлын төвд байх нь
гарцаагүй.

В.Януковичийг огцруулсан даруйд Украины парламент
хам­гийн түрүүн Ерөнхийлөгчийн
үүрэг гүйцэтгэгчийг томилоод,  дараа
нь шинэ Ерөнхий сайдын
асуудлыг хэлэлцсэн билээ.  Верховная
Радад болсон санал асуулгаар  уг
албанд нэрийг нь дэвшүүлсэн
хүмүүсээс А.Яценюк хамгийн
олон санал авсан. Ийнхүү
ирэх тавдугаар сард 40 нас хүрэх
тэрээр Украины түүхэн дэх
хамгийн залуу Ерөнхий сайд
болсон.

 А.Яценюк
нь 2007 онд Украины “Топ
-100” жагсаалтад 12 дугаарт, хамгийн нөлөө бүхий
хүмүүсийн жагсаалтын наймдугаарт бичигдсэн юм. Украинд хамгийн
нэрд гар­сан улстөрчдийн
нэг болоод буй тэрээр  залуу
ч гэсэн чамгүй
турш­лага хуримтлуулж амжсан.
18 настайдаа бизнест хөл тавьсан
бөгөөд улс төрд ч
нэлээд эрт орсон. Өөрийг
нь  “залуу
улстөрч” гэхэд тийм ч
дуртай байдаггүй гэнэ. “Би залуу
консерватив үзэл­тэн” хэмээн
залруулдаг аж. Энэ нь
учиртай бололтой. 13 жил улс төрд
хүчээ сорихдоо чам­гүй туршлагатай
болсон гэж үз­дэгтэй
холбоотой байх. Түүнийг нэлээд
амбицтай улстөрч хэмээн тодорхойлсны
хариуд “Өөрөөрөө үлдэх гэсэн эрмэлзэл
нь албан тушаалтай болох
гэсэн  өвчний
эсрэг дархлааг сайжруулдаг. Ямар нэгэн албанд
томилогдож суудалд нь суухаасаа
өмнө түүнээсээ ямар байдалтайгаар явах
вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй”
хэмээн хэлсэн гэнэ. Одоогоос
хэдэн жилийн өмнө түүнээс  “Ерөнхий
сайд болоход бэлэн үү”
гэж асуухад  “Надад
нэг но бий. Юу
гэвэл би 33 настай. Яарах
юм алга. Бусад нь
хийж үзэг л дээ.
Би арван жилийн дараа
очно” гэжээ. Гэвч 10 жил
бололгүй Засгийн газрыг тэргүүлэх
боллоо. Хэрвээ Украины Ерөнхийлөгч
бо­лоход бэлэн үү
гэж асуувал юу гэж
хариулах бол? Мөн л
ингэж хэлэх байсан болов
уу. Өөрөө яарахгүй гэж
бодож байсан боловч улс
оронд нь үүссэн нөхцөл
байдал хүссэн хүсээгүй түргэн
авахуулсан бололтой.

Арсений Яценюк нь Украины
Черновцы хотод 1974 онд төрсөн. Ээж,
аав хоёр нь хоёулаа
багш. Дунд сургуулиа мөнгөн
медальтай төгсч Черновцын үндэсний
их сургуулийн хууль эрх зүйн
фа­культетийг дүүргэсэн. Хожим эдийн засагч
мэргэжил эзэмшсэн. 1992 онд оюутан байхдаа
Черновиц мужийн захирагчийн хүүтэй
хамт­ран “ЮрЭк Лтд”
хэмээх хууль зүйн чиглэлээр
үйл ажиллагаа явуулдаг компани байгуулснаар анх
бизнесээ эхлүүлсэн байна. 1996 онд их сургуулиа
дүүргээд компаниа удирдан ажиллахдаа хэд
хэдэн аж ахуйн нэгжийн  хувьчлалын
асуудлыг амжилттай шийджээ. Удалгүй “Райффайзен банк Аваль” банкны
зээлийн асуудал хариуцсан хэлтсийн
зөвлөхөөр томилогдон Киевт нүүж ирсэн
байна. Хэдхэн сарын дараа
тус банкны удирдах зөвлөлийн
гишүүн, орлогч дарга болон
дэвшсэн гэдэг.  Дашрамд
дурдахад түүний улс төрд
орсон түүх нь Крымээс
эхлэлтэй. 2001 онд А.Яценюкыг
Крымийн автономит бүгд найрамдах улсын
Эдийн зас­гийн яамны
сайдаар томилогдон ажиллаж байжээ. Нэг
жилийн да­раа Крымийн
Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ
огцорсон боловч түүнийг  албанд нь эр­гүүлэн томилсон юм.
Тун удалгүй А.Яценюк
Украины Үндэсний банк­ны орлогч
болсон.  Украинд
улбар шар хувьсгал гарахад
А.Яценюк идэвхтэй
оролцож байсан. Тухайн үед
яг одоогийнх шиг Украины улс
төр төдийгүй эдийн засгийн байдал
нэлээд хүнд байсан. Тэр
үед А.Яценюк юу
чаддаг болохоо харуулсан гэдэг.
Улсынхаа үндэсний мөнгөн тэмдэгт гривень
төдийгүй банкны системийг авч
гарахад маш чу­хал
үүрэг гүйцэтгэсэн. Тухайн үед Ерөнхийлөгчөөр
сонгогдсон В.Ющенко түүний
чадварыг мэ­дэрсэн гэдэг.
Тиймээс ч өөрийнхөө багт
оруулан Ерөнхийлөгчийн хэрэг эрхлэх газрын
нэгдүгээр орлогчоор томилсон байна. Үүнээс хойш
А.Яценюк Гадаад
хэргийн сайд, Украины Үндэсний
аюулгүйн зөвлөлийн гишүүн, парламентын дарга
гээд хариуцлагатай ал­быг хашсаар
ирсэн. 2010 онд Ерөнхийлөгчид өрсөлдөнө
гэдгээ мэдэгдэж сурталчилгаандаа 80 сая ам.доллар
зарцуулж байсан. В.Януковичийг
ялсан тохиолдолд хамгийн түрүүнд парламентыг
тараахаар төлөвлөж байжээ.

 Украины Ерөнхий
сайд нь  шоронгоос
суллагдаад удаагүй байгаа Юлия
Тимошенкотой ч хамтран ажиллаж
байсан.  Засгийн
газрын тэргүүнээр томилогдохоосоо өм­­нө “Фронт
перемен” намын тэр­гүүн
байсан тэрээр өнгөрсөн жилийн
сүүлчээс нэрт боксчин В.Кличко, О.Тягнибок
нартай хамтран  В.Яну­ковичийн явуулсан
бодлогыг эсэр­гүүцсэн хөдөлгөөнийг
зохион бай­гуулсан юм.
Өөрөөр хэлбэл Украин Европын
Холбоотой гэрээ байгуулахаас татгалзсан
явдлыг буруу хэмээн үзжээ.
В.Янукович Ерөнхийлөгч
байхдаа сөрөг хүчнийхнийг намжаах
зорилгоор түүнд Ерөнхий сайдаар
ажиллахыг хүртэл санал болгосон
боловч А.Яценюк татгалзсан
юм.

Украины залуухан Ерөнхий сайд нь
төрийн өмчийг хувьчлахын эсрэг
байдаг. Түүнээс гадна төрийн
удирдлагын бүтцийг аль болох
цомхон болгох бодлогыг тууштай
баримтлах гэнэ. Учир нь
удирдлагын системд өөрчлөлт хийхгүйгээр
хээл хахуультай тэмцэх ямар ч
боломжгүй хэмээн үздэг.

А.Яценюк нь Украины
нэр­тэй улстөрч төдийгүй
нэлээд чи­­­нээлэг хүмүүсийн
тоонд багт­даг. Түүний
амьдардаг харш нь В.Януковичийнхоос холгүй байдаг гэнэ.
Хобби нь  уралдааны
машин. Тэрээр хоёр охинтой
бө­­­гөөд эгч  Алина Аценюк нь
Аме­рикт амьдардаг аж.
Улбар шар хувьсгалаар улс
орныхоо банк, санхүүгийн системийг
аварч байсан залуухан улстөрч  дахин
өөрийнхөө чадварыг харуулах л үлдээд байна.

Украины ирээдүй, улс орных нь
бүрэн бүтэн байдал Засгийн
газрын үйл ажиллагаанаас ихээхэн
хамаарна.  Залуухан
Ерөнхий сайдад энэ бүхнийг
нэр төртэйгөөр давах эрч хүч
байгаа хэмээн украинчууд найдаж
байгаа.

Ю.ДЭЛГЭРМАА

Шивээхүрэн, Сэхээ боомтын хооронд нүүрс тээвэрлэх конвейер хоорондоо 300 метр зайтай харагдах ажээ.

– ТӨР, ЗАСАГ АЖЛАА САЙН ХИЙВЭЛ НҮҮРСНИЙ САЛБАР ХҮНД ҮЕЭСЭЭ ГАРНА –

Хятадууд нүүрс авахгүй биш авна гэж Сэхээ боомтод үйл ажиллагаа явуулж байгаа  нүүрсний  компаниудын эзэд хэлж байна. Мөн тэд “Манай улс ногоон эдийн засгийн бодлого барьж байгаа ч гэсэн  нүүрс худалдаж авна. Нүүрсний үнэ хэд хэдэн удаа буураад байгаа. Гэхдээ нүүрсний хэрэглээ оны дунд үеэс нэмэгдэх байх. Нүүрсний үнэ буурахаар Монголын нүүрсний салбар хүнд байдалд ороод байна. Бид ч гэсэн дагаад эвгүй байдалд ордог юм. Нүүрсний үнэ багахан тоогоор буурахад нөлөө нь хүнд байгаагийн шалтгаан нь тээвэрлэлтийн асуудал. Танай улс тээвэрлэлтдээ анхаарах хэрэгтэй. Манай улсын төмөр зам хилд тулсан. Одоо зөвхөн танай улс төмөр замаа тавих юм бол болох гээд байна. Уг нь МАК компани төмөр зам тавих гэж байгаа гэсэн” хэмээн ярив.  Тэдний яриа үнэний ортой аж. Уул уурхайн компаниуд уурхайгаас нүүрс олборлодог. Түүнийгээ тээврийн компаниу­дын хүнд даацын машинуудад  ачдаг. Тээврийн компаниуд уурхайгаас хил хүртэл явдаг. Зуун тонн нүүрс ачсан машин шатахууныг ёстой залгилдаг гэнэ. Тэгээд татвар төлдөг. Бас хил гаалийн, Мэргэжлийн хяналтын гээд арав гаруй төрлийн хураамжийн мөнгө төлдөг. Ийнхүү баахан зарлага гаргаж байж сая нэг юм хилээр гаргадаг ажээ. Харин улсын хилээр нэвтэрч хилийн цаана байрлах хашаанд буусан нүүр­сийг Хятадын компаниуд дахин ачдаг. Ачаад 600-700 километр авч яваад мөн л зам ашигласны төлбөрөөс авахуулаад олон төрлийн татвар хураамж төлсний эцэст сая нэг юм коксын үйлдвэрт очдог юм байна. Энэ олон дамжлага бүхий татвар, ху­раамж, тээвэрлэлтийн үнэ Монголоос гарч буй нүүрсэнд шингээд үйлдвэрт өндөр үнээр очдог гэнэ. Иймээс л Монголын сайн чанарын коксжсон нүүрс Хятадын зах зээлд өрсөлдөж чадахгүй байгаа аж. Манай улс  2010, 2011
он цаашлаад 2012 оны эхний хагаст Хятадын зах зээл дээр нүүрсээ сайн борлуулсан нь өрсөлдөгч цөө­хөн байсантай холбоотой гэнэ. Хятадын гол нийлүүлэгч, Зүүн өмнөд Азийг нүүрсээр хангадаг Австрали байгалийн гамшигт өртсөн нь манай улсыг нүүрсний зах зээл дээр гол тоглогч байхад нөлөөлсөн юм байна. Харин одоо манай улс байгалийн баялаг болох нүүрсээ Хятадын зах зээлд нийлүүлэх цаашид ямар нэгэн асуудалгүйгээр тогтвортой байлгахын тулд тээвэрлэлтийн асуудалд анхаарах хэрэгтэй гэдгийг энэ салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа бүхэн ярьж байна.

МОНГОЛЫН ТАЛ ЗӨВШӨӨРВӨЛ ХЯТАДУУД КОНВЕЙЕР, ТӨМӨР ЗАМААР НҮҮРС ТЭЭВЭРЛЭХЭД БЭЛЭН ГЭНЭ

Гангийн үйлдвэрүүд манай нүүрсийг худалдаж авахгүй байгаагаас үүдэн хөгжлийн эх тавигдсан Сэхээ боомт ажин түжин байдалд ороод байгаа. Энэ асуудлаас гарах гарц нь төмөр зам болоод конвейерийн арга гэнэ. Сэхээ боомтын цаахна нүүрс тээвэрлэх төмөр зам тулаад зогсчээ. Хэрэв Монголын талаас төмөр зам тавиад ороод ирэх юм бол олон мянган хүнд даацын машин хил гаалиар нэвтрэх гэж цаг хугацаа алдахгүй. Уурхайгаас шууд олон улсын тээврээр гангийн үйлдвэрт очих гэнэ. Ингэхээр цаг хугацаа алдахгүй сайн талтайгаас гадна тээвэрлэлтийн зардал өндөр гарахгүй гэнэ. Мөн Сэхээ боомт дээр хоёр жилийн өмнөөс эхлэн “Wansey” компани конвейероор дамжуулан нүүрс хилээр нэвтрүүлэхээр тоног төхөөрөмжийг нь бүрэн угсарсан байна. Хэрэв хоёр улсын хилээр нүүрсийг туузан дамжуургаар тээвэрлэх
нь аль аль талдаа
ашигтай гэнэ. Дээрх компанийнхан
Монголын тал конвейероор нүүрсээ
дамжуулахыг болоод гангийн үйлдвэрүүд
Монголоос ирсэн нүүрсийг худалдаж
авах эсэхийг хүлээж байгаа
гэнэ.

НЭГ МАШИН НҮҮРС ХИЛЭЭР ГАРГАХАД 22 ТӨРЛИЙН ТАТВАР, ХУРААМЖ ТӨЛДӨГ БАЙНА

Сэхээ боомт дээрээс Шивээ­хүрэнгийн боомт руу хөдөллөө. Биднийг очих үед 120 гаруй машин нүүрс хилээр гарсан байв. Шивээхүрэнгийн боомт дээр төрийн байгууллагуудаас гадна томоохон арилжааны банкууд салбараа нээжээ. “ХААН”, “Голомт”, “Хадгаламж” гээд хэд хэдэн банк байгаа харагдана. Мянган машин өдөрт гардаг байх үед заримдаа мөнгөний нөөц нь дуусдаг байсан бол одоо үйлчлүүлж байгаа хүнгүй л сууцгааж байна. Нүүрс экспортолдог компаниуд 22 төрлийн татвар, хураамж төлдөг гэнэ. Тал нь хуулийн дагуу, үлдсэн нь орон нутаг, төрийн байгууллагын нэрээр авдаг хураамж. Мэргэжлийн хяналтын байцаагч гэхэд ариутгалын төлбөрт 1500 төгрөг авах юм. Тэгсэн мөртлөө ариутгах газар алга байна лээ. Зун болохоор хлораминтай ус туулуулаад гаргадаг гэсэн. Өвөл, хавар, намрын улиралд зүгээр л мөнгө авдаг юм байна. Гаалийн хураамж буюу үйлчилгээ үзүүлсний хураамж гэж бий. Гэтэл нүүрсэн дээр нэг тонноос 1500 төгрөг гээд авчихдаг байна. Ингэчихээр гаалийн үйлчилгээний ху­раамж биш, гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний хэмжээнд оногдуулсан татвар болчихож байгаа аж. Тэгсэн мөртлөө татвар гэж тусад нь авдаг. Нүүрс экспортолдог компаниуд нийт олж байгаа мөнгөнийхөө
44-55 хувийг татвар, хураамжид өгсөн байна гэх тооцоо гарчээ. Нүүрсний компаниуд хаалгаа барих дээрээ тулаад байгаад татвар, хураамж ч нэлээдгүй нөлөөлж байгаа гэнэ. Иймд  хил гааль дээр төлдөг хураамжийг багасгах хэрэгтэйг уул уурхайн компаниуд онцлон  хэлж байна лээ.

БИД ГААЛИЙН БҮРДҮҮЛЭЛТЭЭ ЦАХИМ ХЭЛБЭРТ ШИЛЖҮҮЛНЭ” ГЭВ

Шивээхүрэнгийн боомтын Гаалийн дарга Ё.Батцэнгэлтэй уулзлаа. Тэрбээр “Манай Ши­вээхүрэнгийн боомт нэг үеэ бодвол боловсронгуй болоод байна. Анх хүнд хэцүү нөхцөлд ажиллаж байсан бол өдөө гэрэлтүүлэгтэй болсон. Гаалийн талбайг засаж, янзлаад сайхан болгосон. Бид 24 цагаар ч ажиллах нөхцөл боломжтой болсон. Гэвч сүүлийн үед нүүрс тээвэрлэлт зогсонги байдалтай байна. Уурхайгаас гарч байгаа нүүрс шинэ зам ашиглалтад орсноор цаг гаруйхан давхиад ирэх тооцоо гарсан. Бид шинээр ашиглалтад орох гэж байгаа бетонон зам дээр хэд хэдэн хяналтын камер тавихаар төлөвлөж байна. Хэрэв камер ажиллуулаад эхэлбэл жолооч нар ямар нэгэн зүйл нүүрсэн дор нууж хилээр гаргах ойлголт байхгүй болно. Ирэх сараас бид гаалийн бүрдүүлэлтийг цахим хэлбэрт шилжүүлэх гэж байгаа. Цаасыг халж цахим хэлбэрт шилжүүлэх ажлын бэлтгэл үндсэндээ хангагдаад дуусч байна. Манай хилээр нэвтэрч байгаа машиныг бид цахим хэлбэрээр бүртгээд Сэхээ боомтынхон руу сүл­жээгээр явуулах юм. Сэхээ боомтынхон бидний явуулсан мэдээлэл дээр түшиглээд шал­галт хийгээд хилээр хурдан нэвтрүүлэх арга хэмжээ авах юм” гэв. Шивээрхүрэнгийн боомт дээр “SUNTRANS” компани хилээр туузан конвейер нэвтрүүлэхээр хашаагаа барь­сан байна лээ. Өндөр гэгчийн цэнхэр хашаа улсын хилд тулгаад барьчихсан байв. Засгийн газраас зөвшөөрлийг нь өгөх юм бол хилээр нүүрс тээвэрлэх гэнэ. Мөн “Монголын алт” компанийнхан уурхай дээ­рээс конвейероор шууд хил хүртэл нүүрс тээвэрлэх гээд ажлаа эхлүүлсэн байна лээ. Мөн төмөр зам барих ажлын техник, эдийн засгийн үнэлгээ болоод зураг төслийг нь бэлэн болгожээ. Одоо зөвхөн УИХ-аар асуудлыг шийдэх дутуу байгаа аж. Нүүрсний экспорт зогсонги байдалд орсноор манай уул уурхайн компаниуд болон хилийн цаадах бүс орчимд иргэдийн аж амьдрал хийгээд эдийн засгийн эргэлт ийнхүү “зогсонги” өрнөж байна. Уул уурхайн компанын удирдлагууд  “Төр, засгийн удирдлагууд нүүрсний экспортыг сайж­руулах, үнийг тогтвортой ба­рих, тээвэрлэлтийн зарим бэрхшээлтэй асуудлыг шийд­вэрлэх зэрэгт анхаарлаа хан­дуулж, шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг даруй авахгүй бол зөвхөн хил орчмын иргэд, худалдаа үйлчилгээний тө­вүүд ч биш улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх юм. Нүүрсний салбарыг одоо л хүнд байдлаас нь гаргах ажлыг эхлүүлэхгүй бол энэ жилийн төсвийн тодорхой хувь, бусад хөрөнгө оруулалтууд, шаардлагатай зардлууд талаар өнгөрнө. Тиймээс харьяа яам болоод холбогдох удирдлагууд тодорхой ажил хийж эхлэх хэрэгтэй байна”  гэх аж.

Э.ХҮРЭЛБААТАР 

Нийгмийг бүрэлдүүлэгч эр, эм хүйсийн
хувьд эрх тэгш харилцаатай
байх талаар их л
яригддаг сэдэв. Ярихаас аргагүй
байгаа нь олон зуун
жилийн турш замнаж ирсэн
уламж­лалт ойлголтоо дагасан
ч, физиологийн бие бялдрын онц­логоо дагасан ч
эр нь эм хүйс­^­­тэндээ дээрэнгүйлэн хан­дах бай­дал
үргэлжилсээр бай­гаагийнх юм.
Хэдийгээр сүүлийн 100 жилийн хугацаанд энэ
байдлын эсрэг тэм­цэл
өрнүүлж, яригдсаар ирсэн ч Арабын
хийгээд Азийн зарим оронд
эмэгтэй хүн босгоны шороо
мэт үзэгдсээр л байгаа. Энэтхэгт
найз залуутайгаа явсан бүсгүйг бүлэг
залуучууд хүчирхийлэн амь насанд нь
хүрч, Пакистанд фэйсбүүк хэрэглэсэн охиныг эрчүүд чулуугаар
нүүлгэн цус нөжинд нь
хутгачихаад баярлалдан зог­сох энүүхний
хэрэг. Манайд ч гэсэндээ
гурван хүүхдийг нь төрүүлж өгсөн
эхнэрээ дөрөөгөөр нүдсээр байгаад алчихсан,
барилгын багажаар эхнэрийнхээ бүх ясыг нь
үйрүүлж хэмхчиж хороосон, дотор
эрхтнийг нь үйртэл нь
зодож гэмтээчихээд дэлүүг нь өөрөө
оёж суусан гээд сонсоход
ч чих өвдөм
хэргүүд гардаг. Гэр бүлийн
хүчирхийллийг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнд
тооцдог хууль эрх зүйн
баримт ч алга, хүмүүсийн
сэтгэлгээ ч үүнийг эр,
эмийн хувийн асуудал хэмээн
боддог хэвээр.

Бас ч гэж нэг
үеэ бод­вол манайх
гэр бүлийн хүчир­хийллийг
гэмт хэрэг гэдэг үүднээс
нь бодож эхлээд бай­гаа нь сайн
үзүүлэлт. Одоо нэг айлд
үймээн шуугиан болж, хэдэн
өдрөөр нэгнийгээ там­лан зовоож
байвал цаг­даа дуудчих
хэмжээний сэтгэл­гээ­тэй
болж л байх шиг.
Алтан­­хүүгийн гэгдэх хэргийн
дуулиан шуугианаас хойш гэр бүлийн
хүчирхийллийн улмаас амь насаа
алдсан охид эмэгтэйчүүдийн тухай
мэдээлэл олноороо гарах болсон. Гэхдээ
энэ нь ийм хэрэг
нэмэгдээд байгаадаа бус үүнийг гэмт
хэрэг гэж үзэж болох
юм байна шүү хэмээн
нийгэм даяараа хүлээж авсандаа
олон ний­тэд дэлгэж
байгаа хэрэг юм. Удахгүй
эхлэх хаврын чуул­ганаар
Гэр бүлийн хүчир­хийлэлтэй
тэмцэх хуульд хэрхэн өөрчлөлт
орох бол гэдэг нь
сонирхол татаж бай­на.
Мэдээж, дагалдах хууль тогтоомжуудад ч
өөрч­­лөлт орж байж
үүнийг бүхэлд нь өөрчлөх
хэрэгтэй болно. Эхлээд дор
хаяж л гэр бүлийн
хүчирхийлэл нь гэмт хэрэг
гэдгийг зааж өгөх шаардлагатай.
Цаашлаад цагдаад таслан сэргийлэх
эрх нь байдаг болбол
тун чухал. Өнөөдөр гэр
бүлийн хүчир­хийллийн дуудлага
ирэхэд цагдаа ирээд их
сайндаа эвлэрэхийг зөвлөөд явахаас арга­гүй болдог. Тэгэхгүй
бол хартай нөхөр нь
үүргээ гүйцэтгэж яваа цагдаатай хүртэл
эхнэрээ хардаж зодоод эхлэх
нь бий гэдэг.

Өнгөрсөн ням гаригт Сам­
бууням овогтой Эрдэнэбилэг хэмээх
40 настай монгол залуу АНУ-ын цагдаа нарт
буудуулж амь насаа алдсан
тухай мэдээлэл тарсан. АНУ-ын
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд мэдээлснээр хөршүүдийн нь дуудлагаар цагдааг
очиход монгол залуу хамтран
амьдрагч эмэгтэйгээ үсдэж аваад зодож
байжээ. Цагдаа нарын шаардлагыг
эс биелүүлж, тэдэн рүү хүр­тэл дайрах гээд
байсан учраас таслан сэргийлэх
арга хэмжээ авч буудаж
амь насыг нь хороосноо
цагдаа нар мэдэгдсэн байна.

Цөөхөн монголчууд хүний нутагт ямар
нэг байдлаар амь насаа алдаж
байгааг дуулахад нутагтаа байгаа хүмүүст амаргүй
байдаг. Гэхдээ энэ явдал
хууль ёст оронд хууль
цааз, дүрэм журам ямар
чухал байдаг юм бэ,
бүр хүний аминаас ч
үнэтэй байдаг юм байна
гэдгийг харуулж байгаа юм.
Нэгийг нь аврахын тулд
нөгөөг нь буудаж байна.
Мон­голчууд болсон хойно
нутагтаа л байгаа юм
шиг санаж авирлажээ. Манайд
бол цагдаа нар өөрсдөө
хэд цохиулж байж салгаж
магадгүй, сог­туу бол
эрүүлжүүлэхэд аваачиж эс бол
72 цаг саатуу­лаад гаргана.
Нөгөөх нь гарч ирээд
үргэлжлүүлээд л хүчирхийллээ үйлдэнэ.
Харин АНУ-д хүчирхийллийг
таслан зогсоож, аргагүй хамгаалалт гэдэг
үүднээс нохой мэт л
буудаад алчихаж байна. Энэ
бол хууль цаазын ялгаа,
соёлын ялгаа.  Манайд
ийм тохиолдолд цагдаа галт зэв­сэг хэрэглэх эрхгүй.
Харин тэнд таны эрх
чөлөө дараагийн хүний хамрын үзүүрээр
таслагддаг учраас давраад байвал
нам дарна. Эмэгтэйчүүд нь
өөрсдийгөө хамгаалах үүднээс буудчих эрхтэй.
Үүнийг аргагүй хам­гаалалт
л гэнэ. Харин
манайд насаараа нүдүүлж, идүүлж дуусаад эцэстээ
үр хүүхдээ хам­гаалахын
тулд хүн араат­ныг
алж хороочихоод, эсвэл өөрий­гөө
хамгаалах төрөлх зөн совингоороо
хүчирхийлэгчийг алчи­хаад хүний
амины хэргээр ял хүлээдэг.
АНУ-д гар бууг
өөрийгөө хамгаалах зорилгоор хүн бүр хэрэглэж
болно. Хэрэв хэн нэгэн
хүн таны гэрт дайран
орж ирвэл, танд халдаж
хүчирхийлэхийг оролдвол нам буудаад л
хаяна. Манай залуучууд автозамын
хөдөлгөөнд оролцож явахдаа өвгөн
жолоочид эр бяраа гаргах
энүүхэнд. Харин АНУ-д
тэгдэггүй нь жигтэйхэн соёлтойдоо
биш юм. Өнөөх нь
дээрэлхүүлэхгүй гээд буу гаргаж
ирээд буудчихаж болох учраас тэр
шүү дээ.

Тэгэхээр хүчирхийллийг даамжруулахгүйн тулд хууль цаазандаа
л тэр боломжийг
нь бий болгох нь
чухал ажээ. Төрийн ажил
гэхээр уддаг, хүнд суртал
гаргадаг тэр сэтгэлгээнээсээ салмаар
байна. Саяхан хүчирхийлэлд өртсөн
хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг (эрэгтэйчүүд ч байж болно
л доо. Гэхдээ
энэ нь тун ховор
юм) хамгаалах байрыг шинээр ашиглалтад
оруулсан. Олон улсын жишигт
ийм байрыг хохирогчдын аюулгүй
байдлыг хангах үүднээс хаана
байгааг нь зарлаж, нээлтээ
хийхдээ тууз энэ тэр
хайчлаад байдаггүй л дээ. Харин
Монголд анх удаа төрийн
байгууллага ийм байрыг нээхдээ
сүртэйхэн нээлт хийсэн. Цагдаагийн
байгууллагын дэргэд нээж байгаа
болохоор аюулгүй бай­дал
нь найдвартай гэж үзсэн байж
болох л юм. Хамгийн
гол нь шинэ байранд
одоогоор нэг хүн ч
хүлээж аваагүй байна. Хүчирхийллийн
эсрэг төвийн харьяаны хамгаалах
байр нь пиг дүүрчихээд
байгаа ч төрийн хамгаалах
байранд хүн байршуулах журмыг
нь ХЗЯ-наас батлаагүй
байгаа учраас ийн хүн
авахгүй байгаа ажээ. Төрийн
гэхээрээ л ажил ингэж
удаан явдаг баймааргүй байна.
Гэр бүлийн хүчирхийллийн асуудлыг
бид одоо нухацтай бас
яаралтай авч үзэх цаг
болсон. Нэг нь шороонд
булагдаж, нөгөө нь шоронд
хатаагдахаас нь өмнө гэр
бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх олон арга
бий. Олон улсын практикт
анхдагч урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг бүр
хүүхэд байхаас нь л
хэрэгжүүлдэг юм билээ. Хүчирхийлэгч
болж төлөвшихөөс нь өмнө шүү
дээ. Тэгээд ч гэр
бүлийн хүчир­хийллийн өртөг
зардлын тоо­цоог гаргадаг
гадны жиш­гийг харвал
хүчирхийлэл үйл­дэгдсэний дараа
төрөөс гарч байгаа зардал
нь урьдчилан сэргийлэх зардалтай харьцуу­лахад хамаагүй
өндөр байдаг учраас улс
орнууд урьдчилан сэргийлэхийг л илүүд үздэг
гэж байгаа юм.

Гэр бүлийн хүчир­хий­лэл­тэй тэмцэх
олон арга зам бидэнд
байна. Эхлээд үүний­гээ
хуулийн дагуу гэмт хэрэг
хэмээн тооцож, ногдуулах шийтгэлийг
нь тодорхой болгох хэрэгтэй. Мэдээж,
дагалдах хууль тогтоомжуудад ч
өөрчлөлт оруулж таарна. Бас
хүчирхийлэлд өртөж байгаа хүмүүстэй
ажиллахаас гадна хүчирхийлэл үйлдэж
байгаа хүмүүстэй тулж ажил­лах
аргууд бий. Бас ийм
бай­дал дөнгөж үүсч
байгаа тохиолдолд сэтгэл зүйчид орж
ажилладаг туршлага ч бий. Цаашлаад
таслан сэргийлэх арга хэмжээ нь
тодорхой болж, анхдагч урьдчилан
сэргийлэх арга замуудыг хэрэгжүүлбэл
хамаагүй зардал хэмнэгдэнэ гэж
байгаа юм.

Тэгэхгүй
бол Монголынхоо учир замбараагүй
амьдрал шигээ эхнэрээ сар болгон балбах ёстой гэсэн бодлоороо байгаад байвал хил
даваад л хууль цаазтай орны цагдаа нарт буудуулж хороогдсоор байх нь байна шүү, бид.

Ард түмнийхээ эрүүл мэндийн төлөө
тангараг өргөсөн цагаан халаадтануудыг
магтан дуулсан дуу цөөнгүй
бий. Арга ч үгүй
биз. Эх орныхоо энхийн
төлөө тангараг өргөж буй эр
цэргийнхэнтэй агаар нэг хүмүүс
шүү дээ. Тиймээс бид
энэ удаагийн “Өдрийн зочин”-оор
академич, шинжлэх ухааны доктор,
профессор Ануарын Нотаг урьсан
юм. Нота бол мэдрэлийн
мэс заслаар 46 жил ажилласан тархи,
мэдрэлийн талдаа гаршсан нэгэн,
товчхондоо тодотговол ийм. Монголд мэдрэлийн
чиглэлээр мэргэшсэн эмч цөөхөн байдаг
ажээ. Тэгвэл Нота тэдний
төлөөлөл бөгөөд Казах түмнээс
алдартай дөрөв, тавхан эмч
төрсний нэг юм байна.
Их дуу цөөтэй хүн
аж. Өдгөө нас 70 хүрч
яваа ч өтгөн хар
хөмсөгнийх нь  хаа
нэг газар бууралтаж, дүрлэгэр
том нүдний давхраа нь
бага зэрэг унжсаныг эс
тооцвол  анууханаараа
ажиллаж, амьдарч яваа буурал.
Харин ч их хөнгөн
шингэн хөдөлгөөнтэй, ам нээвэл л
мэдрэлийн мэс заслынхаа талаар
яриа дэлгэх. Нота “Би
1968 онд хотод ирээд Анагаах
ухааны дээд сургуулийг хүний
их эмчийн мэргэжлээр дүүргэсэн.
Тэр цагаас хойш анагаах
ухааны салбартаа тасралтгүй ажиллажээ. Их, дээд сургууль,
шинжлэх ухааны хүрээлэн, орон
нутгийн эмнэлэг, хотын эмнэлгүүд гээд
ажиллаж үзээгүй газар гэж
үгүй. Өчигдөрхөн 79 настай хөгшинд тархины
хагалгаа хийгээд сууж байна”
гэж ярих нь бүхий
л амьдралаа зориулсан
мэргэжилдээ сэтгэл хангалуун байдгийг
нь илтгэнэ. Тэгсэн хэрнээ “Өчигдөр
хагалгаанд орсон буурлын бие
хэр байгаа бол. Ганц
нэг зөвлөгөө нэмж өгөх юмсан”
хэмээн өвчтөнийхөө араас санаа зовно.

Нота Баян-Өлгий аймгийн  Алтанцөгц
сумын уугуул юм байна.
Эхнэр Бану нь эм
зүйч. Одоо тэтгэвэртээ гарчээ.
Гэхдээ хоёрхон хоногийн өмнө
Алтангадас одонгоор энгэрээ мялаажээ. Анагаахаар
холбогдсон хоёр буурал залуудаа
дөрвөн сайхан хүүхэд төрүүлсэн
ч хорвоо хоёр
хүүхдийг нь буцаагаад аваад
одож. Гэхдээ үлдсэн хоёр
хүүхэд нь өнөөдөр айл
гэр болж, аятай сайхан
амьдарч байгаа болохоор Нота
гуай энэ амьдралдаа сэтгэл
хангалуун, баярлаж явдаг гэсэн.
Том охин Ризагул СУИС-д багшилдаг аж.
Нота гуай гэр бүлээрээ
эрүүл мэндийн салбарт зүтгэж
яваа эрхэм хүмүүс. Учир
нь хүү Баатаржан нь
мөн л аавынхаа мэргэжлийг
өвлөж амьдралаа цагаан халаадтай холбожээ.
Баатаржан профессор. Шастины нэрэмжит III эмнэлэгт
радиолог буюу тархины судасны
чиглэлээр ажилдаг байна. Аавтайгаа
адил энэ чиглэлээр мэргэшиж
анагаах ухааны доктор хамгаалахаа
бэлтгэж байгаа гэнэ.

Анагаах ухааны салбарт нэгнийгээ
гаршсан чиглэлээр нь авгайлж дуудах
бичигдээгүй хуультай гэнэ. Хүүхдийн Лувсандагва,
цусны Цэрэннадмид, мэдрэлийн Жамсран, мэдрэлийн Цагаанхүү гээд их багш
нараа үеийнхэн нь болоод шавь
нар нь ингэж дууддаг
байна. Харин Нота гуайг
“тархи судасны Нота” гэвэл
хүмүүс андахгүй. Найз нөхөд, мэргэжил
нэгт андууд нь нэрээс
нь урьтаж тархи судасны
гэсэн хоёр үгийг заавал
хэлж авгайлаад сурчихсан гэнэ. Нота  гуай Монголын анагаах
ухааны академийн гишүүн, дэлхийн мэдрэлийн
мэс заслын холбооны гишүүн,
ЭМЯ-ны мэс заслын
зөвлөлийн гишүүн, Хүний гавьяат
эмч, Ардын эмч гээд
дурдаад байвал түүний байгуулсан
гавьяа шагнал, бахархам амжилт
энэ хуудаснаа багтахгүй байх. Түүнийг энэ
их замд нутаг нэгт
Ж.Хайрулла багш
нь хөтөлсөн тухайгаа тэрээр ярив. “Би
Хайрулла багшийгаа алтан үеийн эмч
гэж хэлэх дуртай. Учир
нь би багшаасаа маш
олон зүйлийг сурсан. Түүний
хүү миний шавь. Бас
л аав шигээ
мундаг эмч болсон. Ер
нь ард түмний эрүүл
мэнд эмч хүнээс шалтгаална
шүү гээд бодохоор өөрөө
өвдөж байгаагаа ч анзаарахаа больчихдог”
гэж хөөрөлдөв. Үнэндээ мэдрэлийн мэс
заслаар мэргэшсэн эмч Монголд хуруу
дарам цөөхөн байдаг аж.
Гэмтэл согог судлалын үндэсний
төв, Гуравдугаар эмнэлэг зэрэг нэг
эмнэлэгт мэдрэлийн мэс заслын 7-8 эмч
байдаг бөгөөд ихэнх нь
Нота эмчийн гарын шавь.
Нота гуай мэдрэл дундаа
тархи судасны мэс засалд
манай урдаа барих ганц
эмч бөгөөд түүнийг орлох
хэн ч үгүй. Тиймээс
өөрийн мэдсэн сурсан зүйлээ
хойч үедээ өвлүүлэхийн тулд
шавь нартаа байнга заавар
зөвлөгөө өгч, “Ач” анагаах
ухааны дээд сургуульд багшилж,
мэс заслын тэнхимийн эрхлэгчээр
ажиллаж байгаа юм байна.
Мөн “Ачтан” клиникийн эмнэлгийн
мэдрэлийн мэс заслын тасгийн
зөвлөх, тасгийн эрхлэгчийн алба
хашиж явна. Түүний санааг
ганц зовоож буй зүйл
нь арван жил төгсөөд
оюутны ширээнд сууж буй
хүүхдүүдийн мэдлэг. “Үнэндээ толгой хоосон.
Оюутан болоод хичээл хийхгүй.
Бидний үед хичээлийн цаг
ч урт байсан.Чөлөөт цаг гэж
бараг гарахгүй. Зөвхөн сурч мэдэхийн
төлөө тэмүүлдэг үе байлаа. Гэтэл
өнөөдөр оюутнууд өглөө 08 цагаас өдөр 12 цаг
хүртэл арай гэж хичээлдээ
суугаад явж байна. Маргаашийн
08 цаг хүртэл ямар ч
үр дүнгүй цагийг нөхцөөж
байгаа нь харамсалтай” хэмээн
их бухимдангуй боловсролын системийн тогтолцоог шүүмжилж байв. Нота гуай
англи, орос хэлтэй. Зөвхөн
мэдрэл гээд байхгүй эмч
хүн өвчтөн ирэхэд ямар
ч өвчнийг нь
оношлоод эмчилдэг байх ёстой гэсэн
үзлээр өнөөдөр ч сурч
боловсорсоор байна. Харин эмнэлгийн
тоног төхөөрөмж хэдий сайжирч байгаа
ч эрүүл мэндийн
салбар дэлхийн хөгжлөөс хол
хоцорч байгаад жаахан сэтгэл
дундуур явсанаа нуусангүй. Түүнчлэн
хүн амын нягтрал, бидний
амьдарч байгаа нийгмээс шалтгаалаад
мэдрэлтэй холбоотой өвчлөл ихсэх хандлагатай
байгаа гэнэ. Биднийг ийн
хөөрөлдөх зуур түүний гар
утас байнга хангинах. Учир
нь өнөөдөр Казах ард
түмний бахархал “Наурыз”-ын баяр
гээд найз нөхөд, хамаатан
садан, хэдэн зуун шавь
нар нь залгаж урьдаас
баярын мэнд хүргэж байгаа
нь энэ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Лос Анжелест. Даваа гаригийн өглөө 06 цаг 25 минутад “Los
Angeles Times” цахим хуудаснаа газар хөдлөлтийн мэдээ гарчээ. Газар хөдлөлтийн шуурхай
мэдээг хэн нэгэн сэтгүүлч, сурвалжлагч биш робот бичсэн нь ол­ны гайхлыг төрүүлж
байна.

Сэтгүүлч, програмист Кен Швенке газар хөдлөлт мэдрэгдэх үед
автомат үйлдлээр богино өгүүллэг үүсгэдэг алгоритмыг бү­тээсэн нь энэ.

Вествудэд таван ми­лийн гүнд 4.7 магнитудын газар хөдлөлт
болсныг газар хөдлөлтийг хэмж­дэг төхөөрөмж мэдэрч дохио өгөхөд “Quakebot” холбогдох
мэдээллийг гарган авч, урьдчилан бич­сэн бэлэн загварт өгөгд­лүүдийг оруулж мэ­дээ
би­чи­хээр прог­раммчилсан байна.

Хичнээн километрийн зайд ямар талбайг ха­марсан, хэдий хэрийн
хүчтэй газар хөдлөлт болс­­ныг он, сар, өдөр, цаг, минуттай нь гаргаад мэдээний
бэлэн загварыг нөхнө гэсэн үг л дээ. Сэт­­гүүлзүйд мэдээ нь пирамид хэлбэртэй заг­­варт
бичлэг. Хэн, юу, хэзээ, хаана, яаж гэсэн асуултуудад ха­риулагдахаар. Үүн дээр нь
Кен тоглож бэлэн шаб­­лоныг ашиглан прог­­раммчилсан робо-сэтгүүлч бий болгочихоод
байна.

“Los Angeles Times”-ийнхан робо-сэтгүүлзүйг ашиглахдаа гаргууд
бө­гөөд АНУ-ын Геологийн судалгааны төв гэсэн албаны эх сурвалж, найд­вартай мэдээлэгчээс
мэдээ хүлээн авч түүнийг нь робо-сэтгүүлч нь урьд­чилан бэлтгэсэн загварт оруулдаг
юм бай­на. Түү­нээс биш өгүүлбэрийн ги­шүүдийн байрлал болоод утга, найруулгын тал
дээр боловсруулалт хийж чадахгүй юм. Кен Швенке “Робо-сэтгүүлч цаг хэмнэх давуу
талтайгаас биш сэтгүүлчийг орлох ямар ч боломжгүй” хэмээсэн нь үүнийг нотолно. Газар
хөдлөлтийн мэдээлэл төхөөрөмжид мэдрэгдэж тэмдэг­лэгдсэний да­раа гуравхан минут
өн­гөрөхөд робот-сэтгүүлч мэдээгээ цахим хуудас руу илгээсэн байна. Энэ нь сонины
сэтгүүлчийн хурдтай харьцуулбал хурдан боловч бэлэн загварт хоосон зайнуудыг бөглөх
маягаар хэдэн тоо, байршлыг бичихэд туршлагатай сэтгүүлчид үүнээс ч бага цаг зар­цуулах
боломжтой гэж барууны томоохон сонины эрхлэгчид үзэж, робо-сэтгүүлчийг эсэргүүцэж
байна. Хэрвээ ингэж бэ­лэн загварыг бөглөх маягаар сонины редакциуд ажиллавал Пулицерийн
шагналыг хэн хүртэх юм бэ гэх асуултуудыг АНУ-ын зарим мэдээллийн хэрэгсэл хүчтэй
гаргаж тавьж байгаа юм.

Америкийн нэр хүндтэй зарим хэвлэлийнхэн ийм маягаар ажиллаад
удаж байна. Тэд хурдаараа бусад өрсөлдөгчөөсөө
ялгарахыг хүсдэг учир цаг хожихын тулд ингэж ажилладаг. Улсынх нь тэргүүн гэнэт
нас барах юм уу, өвчнөөр таалал төгсч магадгүй гэсэн үүд­нээс мэдээний загварыг
урьдчилаад гаргачихдаг. Тэгээд тухайн үйл явдал нь болбол нас барсан өдөр, үхлийн
шалтгаан зэргийг нь бичиж, бүр оршуулгын ажлыг нь зохион байгуу­лах комиссынх нь
дар­гын нэрийг бөглөөд оруул­чихна. Японд бол энэ энгийн үзэгдэл. Ялангуяа байнга газар хөдлөлт
мэдрэгддэг учир мөн л робо-сэт­гүүлзүйн зарчмаар газар хөдлөлтийн шуурхай мэдээ
дамжуулдаг.

Тэртээ 1400-гаад оны дунд үед Леонардо да Винчи хүн дүрстэй
роботын загварыг анх гаргаж бай­сан гэдэг. Үүний дараа хүзүүгээ өргөн, далавчаа
дэвж, хоол залгилдаг ро­бот нугас гарч байсан бол Японд хамгийн анхны жин­хэнэ роботон
тог­лоом үйлдвэрлэгдсэн түүхтэй. “Лилипүт” гэх уг робот баадуун ажиллагаатай байсан
ч хүн төрөлхтөнд робот гэх нэр томьёог илүүтэй ойлгуулсан бай­даг. Түүнээс хойш
дэлхийн электроникийн салбарт төрөл бүрийн үйлдэлтэй, янз бүрийн өгөгдөл дам­­жуулдаг
роботууд үйлд­вэрлэгдсээр байна. Гэрийн асрагч, өвчтөн асрагч, зөөгч, машин угаагч,
тоос сорогч, бү­жиглэдэг, зураглаачийн үүрэгтэй гээд элдэв үйл­дэл, зорилготой бү­тээгдсэн
роботууд дэлхий даяар байна.

Робо-сэтгүүлч бий болсон гэж үзэж болох ч энэ бол асар хурдтай,
цаг минут, секунд алдалгүй ажилладаг зангарагтай сонинуудын редакцийн цаг хэмнэх
нэг арга гэдэг­тэй олон ажиглагч санал нэгдэж байгаа юм.

Робо-сэтгүүлч гарч ирснээр сэтгүүлзүй, сэтгүүлчдийн нэр хүнд
унахгүй. Харин ч тус дэм болох сайн талтай. Ийм болсон нь дэлхийн сонины гал тогоонд
сэтгүүлчид өндгөө халбагаар хутгахаа болиод цахилгаанд залгадаг автомат зуу­рагчтай
болсон хэмээн үзэж болох үйл явдал л даа. Гэвч энэ бүхний нөгөө талд сэтгүүлзүй
хэмээх энэ том талбар, салбарын хариуцлагын асуудал хөндөгдөх учиртай. Нэг үсэг
андуурсныхаа төлөө тухайн бичигч уншигчдаасаа хичнээн зэмлэл хүртдэг билээ дээ.
Үүгээрээ л сонин хариуцлагатай. Уг нь алдах эрхгүй.

Гэтэл дэлхий бүхэлдээ цахимжиж, хүн бүр тэр фэйсбүүк, блог,
сайтдаа үзэл бодлоо илэрхийлэн, өөрөө өөртөө сэтгүүлч болчихсон. Сэтгүүлчгүй юм
ч гэж байхаа ч болилоо. Нэг үйл явдлыг бүгд бичнэ. Хамгийн гол нь аль өнцгөөс нь,
хэр зөв гаргалгаагаар бичиж харж байгаагаараа л ялгагдах юм.

Д.ГАНСАРУУЛ

Шивээхүрэнгийн боомтоор өмнө нь өдөрт нүүрс ачсан мянга гаруй машин гардаг байжээ. Үүрийн гэгээнээс үдэш бүрий болж, хил хаах хүртэл хүнд даацын нүүрс ачсан машины цуваа тасардаггүй байсан гэнэ. Хил гаалийнхан мянган машин нүүрсийг хилээр гаргахын
тулд хэрэндээ л хичээдэг байсан аж. 80-90 тонн нүүрс ачсан машиныг улсын хилээр нэвтрүүлэхийн тулд хоёр минут зарцуулдаг байсан гэнэ. Хоёр минутын дотор шаардагдах бүх бичиг баримтыг нь шалгаад хил гаалиар нэвтр эх  зөвшөөрлийг
 нь олгодог байжээ. Харин одоо
Шивээхүрэнгийн боомтоор өдөрт
100-120 машин нүүрс л гарч байна. Монголын  нүүрсний 
зах  зээл  цаашл а а д дэлхийн нүүрсний зах зээл
хүнд байдалд орсныг  Шивээхүрэнгийн боомтоор гарч байгаа нүүрснээс харж болохоор. Өмнөговь аймгийн Гурва нт эс  сум ын  нутагт уул уурхайн гурван том компани болох “Чинхуа Мак – Нарийн  сухайт ” , “Монголын алт”, “Саус гоби сэндс”
компаниуд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Дээрх гурван компанийн үйл ажиллагаа зогсонги байдалтай байна. “МАК” компанийн уурхайгаас хил рүү бага хэмжээний нүүрс гарч байгаагаас өөр нүүрсний худалд а а  бараг
 үгүй байна. “Саус гоби сэндс”, ” Чинхуа-Мак – Нарийн сухайт” компаниуд хөрс хуулалтаа үргэлжлүүлж байгаа бөгөөд хэрэв урд хөршийнхөн экспортоо өмнөх жилүүд шиг сэргээх юм бол нүүрсээ олборлоход бэлэн байдалтай байна лээ. Дээрх компаниудын ажилчдын 80 гаруй хувь нь амралтын байдалд шилжжээ. Үйл ажиллагаагаа
зогсоочихгүйн тулд цөөн хэдэн хүнийг
ажиллуулж байгаагэдгийг уурхайн дарга нар онцолж байв. Олон сараар амарсан ажилчид сул зогсолтын хэдэн төгрөгөөр амьдралаа
болгож байгаа гэсэн.

НҮҮРС  ХИЛЭЭР ХУРДАН
ГАРГАХЫН ТУЛД БЭЛТГЭЛЭЭ САЙН БАЗААЖЭЭ

Бид
Овоотын нисэх онгоцны буудлаас Шивээхүрэнгийн боомт руу явлаа. Замд нүүрс ачсан
цөөн тооны машин тоос татуулан өнгөрөв. Говийн хөндийд их бүтээн байгуулалт хийгдээд
дуусах шатандаа орсон байгаа харагдлаа. “Чинхуа-Мак-Нарийн сухайт” компани хатуу
хучилттай нүүрсний зам тавьсан байна. Хүнд даацын машин хил гарч нүүрсээ буулгачихаад
эргэж уурхай руугаа явахдаа энэ замаар явдаг байна. Харин  уурхайгаас нүүрс ачаад хил рүү тусгайлан зассан
шороон замаар явдаг байна. Уурхайгаас нүүрс ачаад хоёр цаг гаруйхан давхиад улсын
хил орчихдог  юм билээ.  “Саусгоби сэндс” компани хүнд даацын машин явуулах
зориулалт бүхий бетонон зам тавьжээ. Ирэх зургаан сард ашиглалтад орох гэнэ. Бетонон
замыг арматур, карказан төмрөөр зангидаад даацын сайн чанарын цемент бүхий бетоноор
цутгаж барьсан гэнэ. Энэ замаар нүүрсний тээвэр хийгээд эхлэхээр байгаль орчинд
хор хөнөөл багатай байхыг хүн бүр ярих ажээ. Ядахдаа тэнгэр баганадсан шороо тоос
босоод байхгүй болж байгаа юм байна. Мөн уурхайгаас урд хөрш рүү их хэмжээний нүүрс
гаргахад цаг хугацаа хожих давуу талтай болжээ. Өдөрт нэг машин 2-3 удаа нүүрс зөөх
боломжтой гэнэ. Энэ нь нүүрсний тээврийн компаниуд болоод жолооч нарт их ашигтай
гэнэ. Түрээсийн жолооч нар тонн тутмыг нь 24 юаниар  тээвэрлэдэг бол цалинтай жолооч нар нэг машин
нүүрс гаргаад 400 юань авдаг байна.

Харин
“МАК”-ынхан Гурвантэс суман дээр цахилгаан станц  барихаар зураг төслийг нь бэлэн болгоод байгаа
аж. Бүр хөрөнгө оруулалт хийгдэж эхэлсэн байна. Гурвантэс сумын уурхайнуудаас эхлээд
хэд хэдэн сум урд хөршөөс цахилгаан авдаг. Заримдаа урд хөршийнхөн цахилгаанаар
хангахгүй үе гардаг гэнэ. Үүнээс үүдэн уурхайн ажил хэдэн хоногоор ч зогсож байсан
удаатай гэнэ. Иймд баруун талын сум болоод уурхайнуудыг цахилгаанаар хангах хүчин
чадал бүхий цахилгаан станц барихаар ажиллаж байгаа нь энэ. Мөн конвероор нүүрс
шууд хил рүү гаргахаар судалгааны ажлаа хийж эхэлжээ. Хэрэв туузан конвероор урд
хөршийн компаниудтай холбогдох юм бол нүүрс тээвэрлэх асуудал ч хумигдах сайн талтай
юм байна. Мөн урд хөршийн төмөр зам Шивээхүрэнгийн боомт дээр тулж иржээ. Хэрэв
Шивээхүрэнгийн боомтоор төмөр зам холбогдох юм бол  галт тэргээр нүүрс тээвэрлэх давуу талтай гэнэ.
Уул уурхайн компаниуд баруун урд талын хилийн боомт дээр ийм л ажлуудыг хийж эхлээд
байгаа ажээ. Мөн Гурвантэс сумыг хөгжүүлэх үүднээс спорт заал, сургууль гээд л олон
бүтээн байгуулалтыг хийсэн байна. Компаниуд өөр өөрсдийн олборлож байгаа талбайн  техник эдийн засгийн үнэлгээгээр 30-40 жил нүүрс
олборлох тооцоо судалгаатай юм байна. Мөн судалгааны ажил дуусах юм бол дээрх тоо
хэд дахин нэмэгдэж 60 жил нүүрс олборлох хэмжээний нүүрсний орд байж ч магадгүй
гэнэ. Иймд нүүрс олборлож буй гурван компани их бүтээн байгуулалт хийхээр ханцуй
шамлан орцгоосон юм байна. Гэтэл урд хөршийн нүүрс худалдан авдаг компаниуд нүүрсээ
авахгүй болсон нь уул уурхайтай холбогдож байгаа хүн бүрт хүнд тусч байгааг холбогдох
албаныхан болоод нутгийн иргэд ярьж байна. 

 
НҮҮРСНИЙ ЭКСПОРТ ЗОГСОНГИ БАЙДАЛД ОРСОНТОЙ ХОЛБООТОЙ ХУДАЛДАА,
ҮЙЛЧИЛГЭЭ Ч ХУМИГДЖЭЭ

Шивээхүрэнгийн
боомт орохоор явж байгаад замдаа найман нэрийн хүнсний дэлгүүрээр орлоо. Дэлгүүрийн
худалдагч “Хятадууд нүүрс авахгүй болсноос хойш ямар ч ашиггүй болчихлоо. Нүүрс
зөөдөг жолооч нар энүүгээр дайрч өнгөрөхдөө байнга ордог байлаа. Ундаа, уснаас авахуулаад
дэлгүүрийн барааны борлуулалт их байсан. Одоо манай дэлгүүрт өдөрт хоёроос гурван
хүн л үйлчлүүлж байна шүү дээ. Нүүрс борлогдохгүй сар болох юм бол манай дэлгүүр
ч дампуурах шинжтэй байна даа. Худалдаа, үйлчилгээ эрхэлдэг хүн бүхэн л ингэж ярьж
байна” хэмээн ярив. Дэлгүүрээс гараад 20 гаруй километр давхиад гэр цайны газруудаар
орлоо. Мөн л ялгаа байхгүй “Хоол идэх хүнгүй болчихлоо. Өдөрт гурван хониор хоол
хийгээд л дуусдаг байсан бол одоо нэг хонины мах долоо хонож байна” хэмээн ярих
ажээ. Нүүрсний борлуулалтыг дагаад сум орон нутгийн иргэдийн амьжиргаа сайжирч,
дугуй засварын газар хүртэл ашигтай байсан гэнэ.

Ингээд
Шивээхүрэнгийн боомт орлоо. Хилийн боомт дээр нүүрс ачсан 20 гаруй машин зогсож
байлаа. Ачааллын үед нүүрс ачсан машин энэ хөндийгөөр дүүрдэг байжээ. Бүгд л өдөртөө
багтаж хилээр гарах гэж зүтгэдэг байж. Зарим нь эндээ хонодог байсан гэнэ. Нүүрс
дөнгөж гарч эхлээд байхад Шивээхүрэнгийн боомт болоод Хятадын Сэхээ боомт ямар ч
хөгжил дэвшилгүй таг харанхуй орчин байсан гэнэ. Монголын хилээс Хятадын хил хүртэл
300 орчим метр газар нарийн ширхэгтэй шороо бужигнасан  ганцхан замтай. Тэр зам дээрээ  нүүрсний машин болоод суудлын машинууд дугаарлаж
зогсоод боомт ачааллаа дийлэхгүй хэцүүддэг байсан аж. Олон хүмүүс хил дээр бөөгнөрөөд  бие засах газар ч байхгүй, буутай цэргүүд манаж
зогссон тийм дүр зурагтайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг байжээ. Харин нүүрс гардаг
болсноос хойш боомтын байдал эрс өөрчлөгджээ. Хатуу хучилттай замтай болсон байна.
Нүүрс тээвэр, хүн тээвэр хоёрыг салгаж өөр өөр хаалгаар нэвтрүүлдэг болсон байна.
Найман эгнээ зам тавиад нүүрсний машинуудыг хурдан гаргах ажил хийгдэж эхэлжээ.
Гэтэл нүүрсний тээвэр нам зогсчихсон байна. Хил хамгаалах газар, Гаалийн ажилтнууд,
Хилийн мэргэжлийн хяналтынхан ажлын ачаалалгүй болцгоосон гэнэ. Нүүрс тээвэрлэлтийн
их урсгал үргэлж явагдана гэж үзээд улсын төсвөөс ч их хэмжээний мөнгө гаргаж, тэр
хавийг тохижуулжээ.  Уул уурхайн компаниуд
хүртэл чадах чинээгээр мөнгө гаргаж гэрэлтүүлгээс эхлээд тохижилт хийсэн байна.
Өөрөөр хэлбэл, Монгол  Улсаас дэлхийн зах
зээлийг нүүрсээр хангахын тулд шаардлагатай бүх ажлыг хийгээд байна. Одоо л нэг
юм зөв голдрилдоо орж нүүрсний экспортоор улсын төсвийн ихэнх хувийг бүрдүүлэх нь
хэмээж байтал хятадууд нүүрс авахгүй болоод байгаа юм байна.

 
ЖОЛООЧ НАРЫН АМЬДРАЛ БАС ХЭЦҮҮДЖЭЭ

Нүүрсний
зах зээл зогсонги байдалд орсноор нүүрс тээвэрлэдэг жолооч нарт хүртэл хүндээр тус
эхэлжээ. Тэр дундаа түрээсийн машины жолооч нар хэцүү байдалд оржээ. Нүүрс тээвэрлэдэг
жолооч нарыг цалингийн, түрээсийн гэж хоёр ангилах аж. Цалинтай жолооч нарт өдөрт
хоёр удаа нүүрс хилээр гаргачих юм бол 800 юань авчихдаг гэнэ. Нүүрсний тээвэр зогссоноос
хойш цалинтай жолооч нар олонх нь харьцгаажээ. Харин түрээсийн жолооч нар үлдэж,
машин түрээсэлдэг юм байна. Машины өртөг монгол мөнгөөр зуу гаруй сая төгрөг бөгөөд
үүнийгээ цувуулж өгөх гэрээ хийдэг байна. 
Сард 3500 юаниас дээш төлбөрийг машины түрээст өгдөг аж. Тарифын дагуу төлөөд
нүүрсний машинаа өөрийн болгодог байна. Түрээсийн жолооч нарын ихэнх нь зургаан
сар нүүрс тээвэрлээд машинаа өөрийн болгож авах хэмжээнд хүрсэн байна. Гэтэл нүүрс
тээвэрлэлт зогсонги байдалд орчихсон байна. Үүнээс болж өөрийн болгох дээрээ тулаад
байгаа тэнгэрт тулсан үнэтэй машинаа гэрээ байгуулсан компаниуддаа эргүүлэн өгөх
дээрээ хүртэл тулжээ. Мөн ажил байхгүй дээр нь цалингүй, мөнгө төлөх хугацаа нь
болсон жолооч нар ч цөөнгүй таарав. Тэдний зарим нь “Бүхэл бүтэн гурван жил зүтгээд
арай гэж машинаа өөрийн болгох дээрээ тулж ирчихээд эргүүлээд алдах юм гэж үү. Бид
яах ёстой вэ” гэж байв. Тэд цагаан сараас хойш огт ажилгүй өдий хүрч байгаа гэсэн.
Зарим  жолооч машинаа хаяад явж чадахгүй байдалд
орж идэх хоолгүй хоосон хүртэл хонож байгаа гэдгийг хилээр нүүрс тээвэрлэн гарах
гэж байгаа жолооч нар хэлж байв. Мөн жолооч нар хил дээр олон татвар өгдөг юм байна.
Лацны төлбөрөөс эхлээд хил гаалийн бүрдүүлэлт, гарал үүслийн гэрчилгээ, тохирлын
гэрчилгээ гээд л зургаан удаагийн  тамгатай
цаас авч байж хилээр гардаг юм байна. Дээрх арав гаруй бичиг баримт болгон хэвлэлтийн
зардлаас эхлээд тус бүртээ 2000-3500 төгрөгийн өртөгтэй юм байна. Улсын төсөвт оруулж
байгаа татвараас гадна машин хилээр нэг  удаа
гарахдаа арав гаруй мянган төгрөг төлдөг байна. Энэ нь Хил, гаалийнхны халаасанд
ордог уу эсвэл улсын төсвийн мөнгөнд ордог эсэх нь эргэлзээтэй байдаг гэдгийг жолооч
нар хэлж байна лээ. Биднийг Шивээхүрэнгийн боомт дээр байх хугацаанд зуу гаруй нүүрс
ачсан машиныг цаг гаруйн хугацаанд хилээр гарлаа. Гаалын байцаагч нар уурхайнуудын
замд ирж буй нүүрсийг пүүн дээр жинлээд шаардагдах бичиг баримтыг нь бүрдүүлээд  явуулдаг юм билээ. 
 

ШИВЭЭХҮРЭНГИЙН БООМТЫН НҮҮРСНИЙ ЭКСПОРТ БАРАГ 80 ХУВИАР
ЗОГСЧЭЭ

2011
онд Шивээхүрэнгийн боомтоор 9.8 сая тонн нүүрс гарсан байх юм. Харин 2012 онд
8.4 сая тонн, 2013 онд  долоон сая тонн нүүрс
гарчээ. Энэ оны хувьд 34 сая тонн нүүрс экспортлохоор улсын төсөвт урьдчилан “суулгасан”.
Гэвч дээрх дүр зургаас энэ төлөвлөгөө үлгэр болж мэдэхээр байгаа нь харагдаж байна.
Учир нь, Монголын нүүрсний экспортын хамгийн гол найдвар БНХАУ эхний улирлаас эхлэн
нүүрсний нийлүүлэлтийг бараг 80 хувиар хязгаарлаад байна. Энэ хязгаарлалт хилийн
боомт орчимд хэрхэн нөлөөлж, эдийн засгийн хийгээд бусад талаар нөлөөлж байгааг
бид хүргэхийг зорилоо. Дараагийн дугаарт 
нүүрсний экспорт юунаас болж зогсонги байдалд хүрээд байгааг хүргэх юм.

Монголын
нүүрс чанартай, хямд боловч Хятадын жилд импортлох нүүрсний тийм ч их хувийг эзэлдэггүй.
2013 онд БНХАУ 8015.8 мянган тонн нүүрс импортолжээ. Тус импортыг голлох зургаан
орны нүүрс бүрдүүлж байгаа юм. Нийт импортын хамгийн их буюу 42 орчим хувийг  Австралийн нүүрс эзэлж байна. Түүний дараа Монгол
бичигдэж байгаа ч импортлосон хэмжээ нь ердөө 26 хувь. Бидний араас Канад, Орос,
Америк, Индонез зэрэг орнууд жагсаж байна. Эдгээр орнууд Хятадаас алслагдсан, хязгаар
нутагтай боловч өмнөд хөршийн гаднаас авсан нүүрсний 30 гаруй хувийг бүрдүүлж байна.

Үргэлжлэл
бий.

Э.ХҮРЭЛБААТАР