Month: February 2014

Дэлхийд тэр чигтээ хүлээн зөвшөөрөгддөг цөөхөн
арга хэмжээний нэг бол яахын аргагүй олимпийн наадам билээ. Дайн үймээн болбол зогсоож
байгаад оролцдог, салж бутарсан үндэстнүүд нэг тугийн дор нэгдэж байгаад нэг цусныхан
гэдгээ мэдэрч, мэд­рүүл­дэг арга хэмжээ. Тийм ч учраас олимпийг хүн төрөлхт­ний
эв санааны бэлгэ тэмдэг хэмээн онцолдог. Үүнийг нь тийм биш гэж хэн ч маргаж чаддаггүй,
тийм л үйл явдал. Яг энэ өдрүүдэд дэлхий тэр чигтээ олимпизмоор амьс­галж байна.
Эртний грекчүү­дийн уралдаж тэмцэлддэг байсан нэгэн уулын нэр өдгөө маш том агуулга
утга санаа бүхий болчихоод байгаа нь олимпизм. Олимпизм нь зөв­хөн спорт, биеийн
хүчний өрсөлдөөн биш харин эрүүл энх, эв найрамдалтай амьд­рах философи гэгдэх болоод
удаж байна. Дөрвөн жилд хүлээлгэн байж болдог, догд­луу­лан байж ирдэг ийм том арга
хэмжээ чухам энэ өдрүү­дэд үргэлжилж байна. Тэр дундаа Монголын хаяа залга­сан хоёрхон
хөршийн нэгэнд болж байна. Хойд хөршид болсон 1980 оны Москвагийн олимп, урд хөршид
болсон 2008 оны Бээжингийн олимп монголчуудад ээлээ өгч байс­ныг бид мартаагүй.
Тэгвэл бас нэгэн олимп манай хойд хөршийн Сочид болж байна. Хэдийгээр өвлийн спортын
төрөлд манайхан гавьдаггүй, медалийн хүлээлт байдаггүй ч гэсэн монголчууд олимпийн
наадмын нээлт, шинэ цагийн ямар тамирчин гарч байна, хуучцуулаас хэн халаагаа тавихгүй
байна гэдгийг урь­дын адил мэдэхийг хүссээр. Олимпийн нээлт гэдэг бүхэл­дээ сонин
хачнаар дүүрэн байдаг. Сочид олимп хийх мөрөөдлөө биелүүлж буй ОХУ-ын Ерөнхийлөгч
В.Пути­ны дэргэд нээлтийн үеэр байсан эмэгтэй хэн болох талаар хэвлэл мэдээллийн­хэн,
дэлхийн хэдэн тэрбум иргэн сонирхож бай­на. 2010 оны Ванкуверийн олимпод цахиур
хагалж, алтан медалийг зүүнэ гэдэгт нь хэн ч эргэлзэхгүй байсан Ирина Скворцовад
харамс­маар гэхэд дэндүү харамс­маар явдал тохиолдсон билээ. Мөсний чарганы хүнд
хэцүү төрөлд өрсөлддөг залуу­хан бүсгүй Германд бэлтгэл хийж байх үедээ дараа­гийн
тамирчныг га­раанд гаргахыг зарладаг хажуугийн шүүг­чийн буруу­гаас болж хүнд гэмтсэн
юм. Өндрөөс бууж ирээд дөнгөж чарганаасаа гарч ирж байхад нь дараа­гийн тамирчин
чар­га­тай бууж ирээд цав цагаан мөсөн талбай цусан нэлий болж байсан. Буруутай
үйл­дэл­д­ээ шүүгч 3600 еврогоор тор­гуулж, харин тамирчныг олимпийн алтан медалийн
эзэн гэж дагаж шуугиж байсан оро­сууд ч мартчихсан юм. Түүнд ганцхан үнэнч хүн үлдсэн
нь ээж нь байлаа. Жил гаруй эмнэлгийн орон дээр хадагд­сан бүсгүй хэдэн жил зүтгэж
байж өөрийнхөө тэмцэл зүтгэ­лээр хөл дээрээ босч, тэр ч байтугай нутагтаа зохиогдсон
бамбарыг дам­жуу­лах хүндтэй үүрэг хүлээ­сэн. Нээлтийн өдөр өөрөө ч мэдээгүй байхад
нь Ерөн­хийлөгчийн ажлын алба­ныхан түүн дээр очиж, хаана суухыг нь зааварчил­сан
гэж байгаа. Ерөнхийлөгч түүнийг ОУОХ-ны Ерөнхий­лөгч Томас Бахтай танил­цуулж, бүр
өөрөө хэлмэрчил­сэн юм билээ. Энэ бүхэн олимпийн наадмын түм буман сонин явдлуудын
нэг. Нээлтийн дараа түүн рүү ганцхан хүн залгаж, яагаад Ерөнхийлөг­чийн хажууд сууж
байсныг нь лавласан бол маргааш өглөө­нөөс нь эхлээд түүний утас ганц ч минут зүгээр
бай­гаагүй гэж байгаа.  В.Путин юуг бодож
түүнийг онцолсныг хэн мэдэхэв.  Түү­нийг хүмүүс
санаж эхэлсэн гэсэн үг. Олимпийн наадамд гоц өрсөлдөөн, шинэ амжил­таас эхлээд хажуугийн
бүхий л зүйлүүд сонин содон байд­гийн жишээ энэ. Харин дэл­хийн хэмжээний энэ сонин
содон явдлуудыг хүргэдэг олимп бидэнд хүртээлгүй шахам болчих гээд байна. Олимпийн
нээлтийг олж үзэ­хэд хэцүү байсан гэж амтай бүхэн л ярьж байна. Бас олим­пийн наадмыг
түгээж хүргэж байгаа Монголын цо­рын ганц телевизид баяр­ла­хаас аргагүй гэцгээж
байгаа хүмүүс их байна. Үнэхээр ч олимпийн наадмыг албан ёсны эрхтэйгээр үзэгч олон­доо
хүргэж байгаа “ТВ-5” телевизийнхэнд баяр хүргэх нь зүй ёсны хэрэг. Монголд ганц
л телевиз монголчууд олимп үзэх хүсэлтэйг бас тийм эрхтэйг санажээ. Уг нь манай
телевизүүд  Сочи олимпийн хот болсныг зарласан
тэр өдрөөс л эхлэн энэ талаар бодох ёстой байсан юм. ОУОХ 2007 оны долдугаар сард
хийсэн 119 дүгээр чуул­га­наараа 22 дугаар өвлийн олимпийг Сочид хийнэ гэж зарласан
юм шүү дээ. Бүр таван жилийн өмнө. Гэвч ердөө ганц телевиз л олим­пийг дамжуулж
байна.

Олимпийн наадмыг дам­жуу­лах эрх авахын тулд хэд
хэдэн сувагтай байх ёстой, техникийн өндөр хүчин чадал­тай байх ёстой, эдийн засгийн
боломжтой байх ёс­той гээд шалгуурууд бий учир жижиг телевизүүдэд асуудал­тай байсан
нь ойлгомжтой. Тиймээс тэдэнтэй олон зүйл яриад ч яахав. Харин үндэс­ний гэсэн тодотголтой,
олон нийтэд үйлчлэхээр хуульч­лаг­даж, төсвөөс татаас авдаг МҮОНТВ энэ асуудалд
яаж хандсан бэ гэдэг нь сонин. Уг нь бүх дэлхийгээрээ нүдээ бүлтийлгэн сонирхож
байдаг спортын энэ наадам олон нийтийн тодотголтой телеви­зээр гарч л байх ёстой
бай­сан юм. Гэвч алга. Бас өчнөөн олон хэрэглэгчдээс сар бүрийн бага биш хэмжээний
төлбөр авч байдаг “Юнивижн” таг. Хятад, Оросын спортын сувгуудыг гаргахгүй гэсэн
шиг. “ТВ5”-ийнхан олимп дам­жуулж байгаа сувгийг нь дам­жуулж гаргаж өгөөч гэхэд
суваг байхгүй гээд унжсан сурагтай байсан. Харин өчигд­рийн байдлаар О.Маг­най энэ
тэрдээ тулж байж, 49 дэх сувгаар нь олимпийг нэвт­рүү­лэх болсон гэсэн шүү. Хэрэглэгчдээ,
үзэгчдээ бо­доод эрхийг нь авчихсан теле­визид суваг гаргаж өгөөд, хэл амгүй асуудлыг
шийдчихдэг л баймаар юм.

Сочигийн олимпийн нээлт хаагуур гарч байгааг хүмүүс
нэгнээсээ асууж, олон ч хүн үзэж чадаагүй байсан. Олим­пийн наадмыг түгээж буй ТВ5
олимпийн наадмыг дамжуул­на гэдгээ бусдад хүртээмжтэй бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр
түгээх хэрэгтэй байсан болов уу. Олимпийн наадмыг дамжуулж байгааг нь мэдсэн үзэгчид
цөөхөн байсан. Наанадаж л Үндэс­ний телевиз, “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан олимпийн
наадмыг дамжуулж байгаа­гаа зарласан бол илүү олон хүн Олимпийн нээлтийг үзэж чадах
байсан биз ээ.  Учир нь энэ асуудал зөвхөн
нэг теле­ви­зийн нийтлэл нэвтрүүлгийн бодлогоос халиад явчихаж байгаа юм. Ямартай
ч “ТВ5”-ийн багийнхны Сочигоос бэл­дэж байгаа нэвтрүүлгийг мана­й­хан бүхэл бүтэн
нэг сувгаар үзэж, албан ёсны эрхтэй дамжуулалтыг нь үзэхээр болж байгаа нь сайн
хэрэг. “ТВ5”-ийн хувьд 2004 оноос эхлээд албан ёсоор олимпийг дамжуулж байгаа туршлагатай.

Тэр ч үүднээсээ ABU буюу
Азийн өргөн нэвтрүүлгүүдийн холбооноос олимп дамжуу­лах эрх авсан бололтой юм. Уг
нь энэ холбоонд Монго­лоос МҮОНТВ, ТВ5 хоёр албан ёсны гишүүн гэж явдаг гэж байгаа.
Гэтэл хувийн теле­виз нь олимп дамжуулах эрх аваад, олон нийтийн тодот­гол­той нь
хоосон үлдчих юм. Энд угаасаа ганц л юм хараг­даж байна. Хувийн компаниуд хэрэглэгчдээ
алдахгүйн тулд, тэдэндээ үйлчлэхийн тулд зүтгэдэг. Харин олон нийтийн юм нийтийнх
л байдаг. Техник үйлчилгээ, хүн хүч гээд зарах зарцуулах юм их л байдаг байх гэж
бодох ч төрөөс хэдэн тэрбумаар нь авдаг татаастай телевиз шүү дээ. Тэгэхээр дөрвөн
жилд нэг удаа зохиогдох олимпийг дамжуулах эрхийг авчихаж чадахгүй байна гэхээр
юу ч гэх вэ дээ. Хэрэв олон нийтэд үйлчлэх үүргээ гүйцэтгэж чадах­гүй байгаа бол
тэгэн тэгэн байгаад байх хэрэг байдаг ч юм уу даа. Хувийнх байсан бол гомдол санал
гаргаад ч байх юм алга. Ирэх зун дэлхийд хамгийн олон үзэгч, шүтэн бишрэгчтэй хөл­бөм­бөгийн
ДАШТ болно. Үүнийг албан ёсны эрхтэй­гээр дамжуулах нь бас л хувийн телевиз байгаа
юм билээ. “Тод харуулна” гэсэн уриатай “E-TВ” хөлбөмбөгийн ДАШТ-ийг дамжуулахаа
зар­лаад байгаа. Хэрэв олон нийтийн телевиз бас л олон нийтдээ үйлчилж чадахаар­гүй
бол эрх авсан хувийн телевизүүд эртнээс үзэгч олондоо зараа түгээж, мэдээ­лээ өгөх
нь зөв биз ээ.

УИХ-ын гишүүн М.Зоригтоос цаг үеийн асуудлаар
тодруулга авлаа.

-Сүүлийн үед Го­ломт банкны асуудал олны анхаарлыг
татаж байна. 6000 гаруй гүйл­гээний хуудсаа уст­гасан гэх мэт таагүй яриа газар
аваад бай­гаад та ямар байр суурь­тай байна вэ?

-Би хэвлэл мэдээл­лээс л мэдээ­лэл аваад байна
даа. Би УИХ-ын гишүүн болсон тул биз­несийн үйл ажил­лагаа­наас бүрэн татгалзсан.
Миний мэдэж байгаагаар Мон­голын банк сан­хүүгийн салбар тогтвор­той, найдвартай
байгаа. Монгол Улсын бүхий л арилжааны банкны үйл ажиллагаа хэвийн яваг­даж байгаа
тухай Мон­гол­банк удаа дараа мэ­дээлсэн. Голомт банктай холбогдуулан тусгай мэ­дээ­лэл
өгдөг. Сүүлийн үед Блүүм­берг телевиз болон бусад хэвлэл мэ­дээллийн хэрэгс­лээр
ца­цаг­даж байгаа мэдээлэл бол өмнө нь Голомт банк­ны тухай гарсан дуу­лиант мэдээл­лийг
дахин сэр­гээж цацаад байх шиг байгаа юм.

Ер нь Мон­голын банк санхүүгийн сал­барын эсрэг
тэр дун­даа Голомт банкны эсрэг зохион байгуу­лалттай явуулгууд их явж байна гэж
хувьдаа бодож байна. Дахин хэлэ­хэд Голомт банкны үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байгаа.

-Голомт банкинд байрш­­сан Чингэс бон­дын мөнгө
хэр найд­вартай байгаа вэ. Найд­вартай байх тал дээр нь баталгаа гаргаж чадах уу?

-Өнөөдөр Монгол Ул­сад ли­ценз аваад банк санхүүгийн
үйл ажил­лагаа явуулж буй бүх банкууд өөрийн дүрмийн сан болон актив хүрээ­гээр
баталгаатай ажил­лаж байгаа. Голомт банк миний мэдэ­хээр банк сан­хүүгийн голлох
бан­куудын нэг. Тэр тусмаа Голомт банк найдвартай.

-Голомт банкийг хү­чээр дам­пуурлыг нь зарлуулах
гэсэн улс төрийн явуургүй алхам гэж ойлгож болох уу?

-Улс төрийн гэхээсээ илүүтэй Голомтыг сайн банкных
нь хувьд зарим нэг сонирхогч этгээдүүд авах гэсэн тиймэрхүү зүйл байна уу гэж сэжиглэж
байгаагаас дотор нь ороод мэдсэн юм алга.

-Сүхбаатар аймагт  шүлхий өвчин гарсан нь нэлээд газар аваад эхэллээ.
Малд тарьж буй вакцины хуга­цаа нь дууссан гэх мэтээр яригдаж байна. Үүнд ямар байр
суурь­тай байгаа вэ?

-Онцгой байдлын ко­мис­соос энэ талаар хариулт
өгөх ёстой.

-Та тойргийнх нь ги­шүүний хувьд вакцины тал дээр
ан­хаарахгүй байгаа хэрэг үү. ОХУ-аас вакцин ирэхийг хү­лээвэл шүлхий өвчний цар
хүрээ улам нэмэгдэнэ шүү дээ?

-Онцгой байдлын үед хэн дур­тай нь мэдээлэл өгөөд байж бо­лохгүй. -Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Гүйцэтгэх засаг­лалын­хан аж­лаа сайн хийж байна.
Монгол мал хөтөлбөрийг дэмжээд маш их мөн­гө төсвөөс гаргаад байхад хийгдэж буй
ажил нь муу байгаа­гийн нэг илэрхийлэл, үр дүн энэ боллоо. Вакцины чанар муу байна
уу гэвэл үнэхээр муу байна. Тээ­вэрлэлт хийхэд хугацаа алдаж байна. Хадгалалт, тээвэрлэлтийн
хугацаа­гаа буруу тооцоолсноос болж мал дээрээ вакцин нь очих­доо хугацаа нь дуусч
байгаа тохиолдол их бай­на. Зөвхөн Сүх­баатар аймгийн малыг харах бус “Монгол мал”
хө­төл­бөрийг нийтэд нь эр­гэж харах ёстой. 

-Таны зүгээс шийд­вэр гаргах түвшний хүмүүстэй
энэ тал дээр санал солилцов уу. Тойр­гийн тань иргэд таны амыг л харж бай­гаа шүү
дээ?

-Шүлхий өвчин нэг­дүгээрт хүнд ямар нэгэн халдваргүй
гэдгийг хэл­мээр байна. Хоёрдугаарт шүл­хий өвчнийг тараадаг хамгийн гол зүйлс нь
ма­шины дугуй, хүний гутлын ул байгаа юм. Түүнээс биш өвөл цагт бод мал 3-4 км-т
тойроод бэлчдэг. Шүлхий өвчин өвөл цагт малаас малд халдах нь бага. Цагаан сарын
үеэр Шилийн богд, Алтан овоо руу явж хийморио сэр­гээх гэж явахдаа машины ду­гуй,
гутлын улаар л та­раагаад байгаа юм. Иргэд үүний цаад мөн чанарыг ойлгоосой гэж
бодож байна. Сүх­баатар айм­гаас сон­гогдсон Их хур­лын гишүүний хувьд онц­гой байдлын
комис­сын­хонтой байнга хол­боотой байж өдөрт хоёр удаа мэдээлэл авч байгаа.

-Сар шинэ өнгөрөөд оюутан, сурагчид хи­чээлдээ
явах гэхээр хөл хорио тогтоосон тул сур­гууль соёл нь хэцүү­дэж байгаа байх даа?

-Оюутан, сурагчид хи­чээлдээ явах гэхээр тэд­нийг
гаргах уу, үгүй юу гээд асуудал байна. Өнөө­дөр (өчигдөр) айм­гийн онцгой комисс
хурал­даад хөл хориотой байгаа сумдаас зохион байгуу­лалт­тайгаар оюу­тан, су­рагчдыг
ариут­галд хам­руу­лан гар­гахаар бол­­сон. Магадгүй ганц нэг гүйцэтгэх бай­гууллагууд
руу са­нуулга өгөх байд­лаар тойргийн гишүүний хувьд ажиллаж байна даа.

-Вакцины нөөц до­лоон су­манд хийгдээд дуусах
сураг байна?

-Вакцин гэдэг урьд­чилан сэр­гийлэх жур­маар хийгддэг
арга хэм­жээ. Одоогийн нөхцөл байд­лаас харахад урьд­чилан сэргийлэх арга хэмжээг
урьд нь муу хий­сэн байна гэсэн үг. Сүх­баатар аймгийн бүх мал вакцинд хамрагдсан.
Гэ­тэл шүлхий өвчин гараад байна гэдэг нь вакцины чанарт асуу­дал байна гэж харахад
хүр­гээд байгаа юм. Нэгэнт шүлхий тус­чихсан газ­рын эргэн тойронд дахин вакцин­жуула­хад
бүх зүйл болчих юм шиг ойл­гоод байна. Энэ бол үгүй. Нэн ялан­гуяа хөдөлгөөнийг
хяз­гаар­лах тогтоол ба­рих, нэгэнт шүлхийгээр өвчил­сөн малыг устгалд оруу­лах
тэр дэг зохион бай­гуулалтаа сайж­руула­хаас биш вакцин бол бур­хан биш. Вакцин
тарьж байгаа нь цаашаа халд­вар түгэхээс сэр­гийлэх арга. Тиймээс хү­мүүс бид ухамсар­тайгаар
зохион байгуу­лалтаа сайж­руулах хэ­рэгтэй.

-Зуданд малаа алд­сан ир­гэдэд нөхөн ол­говор
олгодог. Харин шүлхийгээс болж ма­лаа устгалд оруулсан ир­гэдэд нөхөн олговор олгох
уу. Нэг айл гэхэд 40-50 үхрээ устгалд оруулж 40-50 сая төг­рөгийн хохирол хүлээ­гээд
байна?

-Цас зуд гэсэн байга­лийн онц­гой тохиолдолд даатгалын
ком­паниуд, малын индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсан газ­рууд өөр өөрсдийн нөх­цөл
байдалд тааруу­лан мөнгөө авдаг. Малын өвч­лөлөөс болж нядал­гаанд орж байгаа малуу­дын
нөхөн олговрын мөнгийг өгдөг. Үүнд дээр анхаа­рах нэг зүйл нь малын үнэлгээний асуу­дал
бай­гаа юм. Малын үнэл­гээг олон жилийн өмнө гар­гасан тарифаар тооцдог. Уг өртөг
нь маш бага гэсэн үг. Түүнээс биш зах зээ­лийн ханшийг тооцоод нэг сая төгрөг байгаа
юм байна гээд шууд өгчихдөг юм биш. Малын үнэл­гээний тоог эргэж харах ёстой бол­чихоод
байгааг малчид хэлж байна.

-Шүлхий гарснаас хойш той­рогтоо ажил­лав уу?

-Шүлхий гарснаас хойш той­рог­тоо ажил­лаагүй.
Харин шүлхий гарахаас өмнө ажил­лачихаад ирсэн.

-Хятадад шүлхий өвчин гар­сан тул Сүх­баатар аймагт
гарсан шүлхийг Хятадаас орж ирсэн байх магад­лалтай гээд байгаа?

-Шүлхий өвчин ма­лаас малд халддаг. Эсвэл машины
дугуй, хүний гутлын улаас халддагийг дээр дурдсан. Бичигт боом­тоор орж гарч буй
бүхий л машинууд ариут­галаар  ордог. Тиймээс
Хятадаас шүлхий өвчин орж ирсэн байх магад­лал бага юм.

-Малчид танд юу гэж захиж байна?

-Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооноос
үйлдвэр, хө­дөө аж ахуйн салбар дахь төрийн нэгдсэн цогц бод­логотой болъё гэсэн
гишүүдийн санал гарсан. Үүний дагуу бодлогыг хэрэгжүүлэх хөтөл­бөрүү­дийг байгуулах
ажлын хэсгийг би ахалж байгаа. Дэд ажлын хэсэг байгуу­лагдсан. Энэ хү­рээнд цогц
арга хэмжээ авснаар зөв­хөн мал аж ахуй, үйлд­вэрийн сал­бараас ДНБ-ий өсөлтийг
30 гаруй ху­виар өсгөх боломж байгааг хараад байна. Монгол­чууд зөв­хөн уул уурхайг
шүтэж амьдрах ёсгүй. Нөхөн үржээд явдаг уг салбар­таа уул уурхайгаас орж ирэх мөнгийг
хийгээд мөнхийн мөнхөд Мон­голын эдийн засгийг аваад явах салбарыг бий болгох хэрэгтэй
байна. Энэ бодлого руу УИХ зохион байгуулалттай орсон. Чуулган завсар­лахаас өмнө
Засгийн газар хуралдаж гишүү­дийн гаргасан шийд­вэрийг дэмжсэн. Хаврын чуулганаар
үүнийг батал­на. Төрийн бодлого энэ салбар руу сайн явна гэсэн үг. Үүн дотор “Мон­гол
мал” хөтөлбөр багтаж бай­гаа юм. Дотор нь шинэ­чилж засахаар зүйл олон байна. Сум
болгонд гур­ван хүний орон тоог бий болгож, гурван хүний цалин өгөх юм. Малчдаас
ирж буй санал хүсэлт уг бодлогод шингэх замаар хэрэг­жинэ. Шүлхийн асууд­­лаар орон
нутгийн иргэдийн санаа бодол төрийн бодлого эсвэл шууд гүйцэтгэх үед санал бодлыг
нь тусгаад явна гэсэн үг.

-Сүхбаатар аймаг зээ­рийн сүрэг бэлчдэг нутаг.
Тиймээс зээрийн сүрэг шүлхийгээр халд­варлавал бүх зээрээ алдаж дуусах нь ээ. Зээр
бод мал шиг ойрхон бэлчдэггүй шүү дээ?

-Энэ тухай мэдэхгүй байна.

Э.ЭНХБОЛД

Шинэ
үеийн Орос ор­ныг бид хэр зэрэг мэдэх билээ. Орос орон гэхээр ямар мэдээ хөвөр­дөг
билээ дээ. Нефть, бензин, шатдаг хий, Кавказ, алан хяд­лага, онгоцны сүйр­лүүд,
оли­гар­хи, дарангуй­лагч-ерөнхий­лөгч. Ер нь нэг иймэрхүү тө­сөөлөл­тэй болчихоод
байгаа гэхэд хэлс­дэхгүй. Гэтэл Орос орон гэдэг чинь өнө эртний түүхтэй, өөрийн
гэсэн бахар­халтай, дэл­хийн шинжлэх, ухаан соёл, урлагийн хөгжилд асар их түлхэц
өгсөн түү­хэн хүмүүсийн төрсөн нутаг гэдгийг “Сочи-2014” өвлийн спортын наад­мын
нээлт үзүүл­лээ.

Сидней-2000 зуны наадмын үеэс анхлан хэрэглэж
эхэлсэн компьютерийн зураглал, гэрлийн тусгал эффектийг ашиглан хүссэн дүрс хэрэглээг
том дэлгэц, талбайд тод томруун тусган хүссэн мэдээллээ дамжуулдаг болсныг оросууд
анх удаа өвлийн олимпийн наадмын нээлтэд ашиглав. Уг нь өвлийн наадмын нээлтийн
ажиллагаа цагаан өнгө голлосон цэнгүүнээр баясгадаг байсан бол оросууд тэгсэнгүй,
эгээтэй л зуны наадам юм уу даа гэхээр хурц тод өнгөтэй, гэрэлтэй, цоглог театрчилсан
тоглолтыг сонгосон нь тун өвөрмөц бахдам нээлт болж чадлаа. Үүсэл хөгжил, үүх түүх
нь бидэнд танил ойрхон улсад олимп наадам зохиогдох тун зүгээр шүү. Адаглаад л тамирчид
кирилл цагаан толгойн дарааллаар цэнгэлдэхэд орж ирсэн тул  манай улс анх удаа Японоос түрүүлж талбайд гарах
жишээний. Латин үсгээр жагссан бол Japan гээд тээр өмнө алхчихдаг байхгүй юу. Жижигхэн
ч гэлээ ийм үзэгдэл мөд харахгүй дээ.

Цэнгэлдэхэд болж буй үйл ажил­лагаанууд
тайлбарлагчаар хэлүүлэлт­гүй ойлгомжтой байгаа гэж жиг­тэйхэн. Орос орон хэрхэн
үүсч хөгжсөн, хаана хэн нь хэрхэн амьдарч байсан, Петр I өөрийн хотоо босгосон тухай
өнөө хүртэл алдар цуугаа алдаагүй “Хунт нуур”, “Нойрсож буй гүнж”, “Шилкунчик” зэрэг  бүжгийн жүжгийн аяс, Зөвлөлт гүрэн, дайн, пуужин,
галт тэрэг, бүтээн босголт гээд л бүхий л зүйл­сээ үзэгчид түмнээ зал­хаахгүй, гэхдээ
сонирхолтой ритм­тэй үзүүлж чадав. Мэдээж аль ч олимпийн наадмын үеэр байдаг албан
ёсны арга хэмжээнүүд болох хүндэтгэлийн үг, туг залах ёслол, тамирчдын жагсаал,
тангараг өргөх ёслол гэх мэтчилэнгийн дараа бамбар хэрхэн асах бол, хэн асаах бол
гэдэг “амтат бялуу” үлдсэн. Путины “нууц амраг” А.Кабаеваг гол хүн байх болно гээд
л байсан, худлаа л байна лээ. Зөвлөлт, Оросын уран гулгагч И.Роднина, хоккейн хаалгач
В.Трьетяк нар “Сочи-2014”-ийн оргил цамхагт олимпийн галыг бадмаараглуулан асаана
билээ. Гэхдээ бамбар дам­жуулан гүйсэн алдартнууд дунд Кабаева байсаан, байсан.

Ерөнхийдөө гурван цаг үргэлжилсэн олимпийн
нээлтийн ажиллагаа их сонирхолтой урьд өмнөхүүдээсээ ялгарахаар зураг­лалуудаар
олон байлаа. Ганц жишээ татъя. Ийм нээлтэд төрийн тэргүүнийг тойроод бас баахан
төрийн төрийн тэргүүнүүд, албаны хүмүүс сууж байдаг байсан бол энэ удаа В.Путинг
тойроод улсынхаа нэрийг цуурайтуулж явсан ахмадууд тухалсан байв. Зөв гар талд нь
байх залуухан эмэгтэйг бол бүр ч бахарх­маар бүсгүй. Олимпийн наадмын алтан медалийн
том найдвар гэж ярьж байсан энэ чаргачин бүсгүй 2009 онд шүүгчдийн асар том бүдүүлэг
алдаанаас болж хүнд чарганд дайруулж олон сар эм­нэлэгт хөдөлгөөнгүй хэвтсэн юм.
Түүнийг босох бүү хэл “хүн болохгүй” гээд л байсан. Эмэгтэй өөрийнхөө чадлаар боссон,
олим­пийн бамбарыг анхны өдөр барьж Москвагийн гудамжаар алхсан, одоо сэтгүүлч хийгээд
жирийн нэгэн шиг амьдарч яваа И.Скворцова гэгч билээ.  В.Путин дэлхий нийтэд “бид босч байгаа шүү” гэдгийг
харуулах гэсэн юм болов уу.  

МАНАЙ ТАМИРЧДЫН ХУВЦАС ҮЗЭМЖЭЭРЭЭ
ГУРАВТ ЖАГСАВ

 

Олимпийн нээлтэд орон бүрийн тамирчид өөрсдийн
орны өнгө төрхийг илтгэсэн өмсгөлтэй гарч ирсэн. Манай тамирчдын тугийг олон улсын
хэмжээний мастер Б.Бямбадорж барьж гарсан бол олон улсын хэмжээний мастер Ч.Отгонцэцэг
нарын таван хүн дагалдаж цэнгэлдэхэд гарч ирсэн юм. Манай тамирчид хар өнгийн костюм
өмсч цэнгэр өнгийн малгай ороолт, бээлийгээр гангарсан байв. Харин өмссөн гутал
нь жигд бус янз бүрийн загвартай гутал харагдсан. Гэхдээ энэ хувцаслалт нь хамгийн
гоё өмсгөлтэй арван орны гуравт бичигдсэн байна. Энэхүү асуулгыг онлайн хэлбэрээр
явуулсан бөгөөд нэгдүгээрт Францын тамирчид орсон байна. Тэдний хувцсыг
“LACOSTE” брэндийн дизайнерууд гаргажээ. Удаах байранд Эстонийн баг тамирчдын цагаан
өнгийн өвлийн өмсгөл бичигджээ. Тус хувцасны загварыг “MONTON” брэндээс гаргажээ.
Харин гуравдугаарт манай баг тамирчдын хувцас орсон байна. Монголын баг тамирчдын
хувцсыг үзэмж муутай болсон хэмээн шүүмжилж дахин шинэ загварыг гаргасан. Энэхүү
загварыг гаргахад “Гоёо” болон загвар зохион бүтээгч Стефано Угеттитэй хамтран ажилласан
байна. Дээрх шалгуур нь үзэмж болон үзэгчдийн сонирхлыг хамгийн татсан гэх номинацаар
санал асуулга явуулсан юм байна. Жагсаалтын эхний аравт багтсан бусад орныг жагсаалтын
дагуу хамтран ажилласан брэндтэй нь хамт танилцуулбал, Бразиль (Nike брэнд), АНУ
(Ralph Lauren загвар зохион бүтээгч), Болгар (AGRESSIA, VIST брэнд),  Швед (H&M), Их Британи (ADIDAS), Канад
(Hudson\’s bay), Итали (ARMANI) оржээ. Тэгвэл Бермудын тамирчдын хувцсыг  хамгийн муу үзэмжгүй гэж нэрлэсэн байна. Тэд  хар өнгийн костюм, улаан хүрэн өнгийн богино өмд
бүхий үндэснийхээ хувцсыг өмссөн байжээ.

Харин өвлийн олимпийн нээлтэд богино өмд,
углааштай гарч ирсэн Кайманы арлын тамирчид 
Сочигийн олимпийн хамгийн этгээд, гаж хувцастайгаар тодорсон байна.

КОТСЕНБУРГ-АНХНЫ АЛТАН МЕДАЛИЙН ЭЗЭН

 

“Сочи-2014” өвлийн спортын наадамд шинээр
элсэн орсон спортын төрөл болох сноубордын слоупстайл ангилалд Америкийн тамирчин
Котсенбург түрүүлж олимпийн анхны алтан медалийн эзэн боллоо. Тэрээр өдгөө 20 настай
юм байна. Сноуборд гэдэг нь хоёр хөлөөрөө зэрэг гишгэж болдог, цананаас арай өргөн
тавцан дээр зогсч уралдахыг хэлнэ. Уулнаас буухдаа элдэв саад толгодыг тойрох,  харайх, ингэх үедээ тусгай хөтөлбөрийн дагуу хагас,
бүтэн эргэлтүүдийг цэвэр алдаагүй хийсэн тамирчин нь илүү оноо авч түрүүлдэг төрлийг
нь слоупстайл гэдэг юм байна.

 
БЬЁРНДАЛЕН ОЛИМПИЙН ДОЛОО ДАХЬ АЛТАА
АВЛАА

Биатлоны спортын домогт та­мирчин Уле-Эйнар
Бьёрндален олимпийн долоо дахь алтан меда­лиа хүртлээ. Өдгөө 40 настай тэрбээр биатлоны
эрэгтэйчүүдийн 10 км-ийн спринт төрөлд 24:33.5 цагийн амжилтаар олимпийн авар­гын
алтан медаль хүртлээ. Мөнгөн медалийг Австрийн Доминик Лан­дертингер, хүрэл медалийг
Чехийн Ярослав Соукул тус тус хүртсэн байна.

Бьёрндалений хувьд 1998 оны Наганогийн
өвлийн олимпоос анхны алтан медалиа зүүсэн бөгөөд 2002 онд Солт-Лейкийн олимпийн
медалийн тавцны өндөрлөгт дөрвөнтөө гарсан билээ. Мөн 2010 оны Ванкуверийн олимпоос
зургаа дахь алтаа авсан юм. Харин энэ удаад Сочигийн цасан замд гаргасан амжилтаараа
тэрбээр олимпийн долоо дахь алтан медалиа хүртээд зогсохгүй олимпоос нийт 12 медаль
хүртсэн амжилтаар өвлийн олимпийн рекорд амжилтыг давтаж байна.

 
ЭГЧ ДҮҮС МЕДАЛИЙН ТАВЦАНД ХАМТ ЗОГСОВ

 

Канадын тамирчид Жюстин ба Хлоя Дюфур-Лапуант
цанын чөлөөт үсрэлтийн могул төрөлд алт ба мөнгөн медалийн эзэд боллоо. Жюстин
22.44 оноо авсан бол Хлоя 21.66 оноо авсан байна.  Гол нь тэд эгч дүүс юм. Жюстин Дюфур-Лапуант
19 настай бол Хлоя Дюфур-Лапуант 22 настай аж. Тэдний бага дүү Максим  мөн тус төрөлд өрсөлдсөн бөгөөд XII байрт оржээ.
Харин хүрэл медалийг АНУ-ын тамирчин Ханна Кирни хүртсэн аж. Тэрээр 21.49 оноо авчээ.
Уг нь түүнийг төрөлдөө өрсөлдөгчгүй гарцаагүй аварга болно гэж үзэж байсан юм.

СОЧИГИЙН НЭЭЛТ БАС Л РЕКОРД ТОГТООЛОО

Сочигийн өвлийн олимп орол­цож буй тамирчин,
зар­цуулсан зардал хөрөнгө гээд өмнөх олим­пуудаас олны анхаарлыг салгаж өөртөө
тусгах олон ч амжилтыг дуулгасаар байна. Тэгвэл Сочи хотын 40 мянган хүний суудалтай
Фишт цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон олимпийн нээлтэд ирсэн үзэгчдээс гадна зочдынхоо
тоогоор бусад олимпийг ардаа хаялаа. Тодруулбал,  нээлтэд 65 орны нийгэм, улс төрийн томоохон төлөөллүүд
оролцсон бол 45 орны төрийн тэргүүн ирсэн байлаа. Харин  АНУ-ын Ерөнхийлөгч
Барак Обама, Францын төрийн тэргүүн Франсуа Олланд, Их Британийн Ерөнхий сайд Девид
Камерон, Германы Ерөнхийлөгч Йоахим Гаук нар ирсэнгүй. Учир нь олимпийн өмнөхөн
тэд ОХУ-ын хууль тогтоогчдын баталсан ижил хүйстний эсрэг хууль болон бусад шалтгааны
улмаас өвлийн олимпод ирэхгүй болсон тухайгаа мэдэгдсэн байна. Түүнчлэн цэнгэлдэхэд
болсон нээлтийн арга хэмжээг 140 телевиз шууд эфирээр цацжээ. Энэ нь мөн л дээд
амжилт аж.

ОЛНЫГ АЛМАЙРУУЛСАН ФАКТУУДААС… 

Нээлтийн үеэр бүх тамирчид өөрсдийн орны
туг далбаагаа барин талбайд зочилдог уламжлалтай. Тэгвэл Австралийн тамирчин нээлтийн
үеэр жагсч  явахдаа бүдэрч, нүүрээрээ газардаж
унажээ. Тус улсаас өвлийн олимпод 100 гаруй тамирчин оролцож байгаа гэнэ.

 Тэрээр хэн болох, аль төрөлд өрсөлдөж байгааг одоохондоо
нууцалжээ. Хүмүүс энэ явдлыг янз бүрээр ёжлон ярьж, наргиан болгох болж. Харин ийм
асар хариуцлагатай ажлыг гүйцэтгэж байж анхаарал болгоомжгүй явсанд нь шүүмжлэх
нэгэн ч байгаа аж. Түүнчлэн олимпийн нээлтийн үеэр наадмын гол бэлгэ тэмдэг болох  таван тивийг төлөөлүүлсэн таван цагиргийн нэг
нь гэрэлтсэнгүй. Техникийн гэмтэл гарсантай холбоотой аж. Гэхдээ зохион байгуулагчид
их сэргэлэн ажиллаж шууд дамжуулж буй телевизүүдэд бэлтгэлийн үеэр бичсэн дүрсийг
өгчээ. Тэгэхээр гэрэл асаагүй явдлыг зөвхөн цэнгэлдэхэд суусан үзэгчид л мэдэж байгаа
юм байна. 

 
МЕДВЕДЕВ ОЛИМПИЙН НЭЭЛТИЙН ҮЕЭР УНТСАН
НЬ ОЛНЫ НҮДЭНД ӨРТӨВ

Оросын Сочи хотноо болж байгаа өвлийн
XXII олимпийн нээлтийн ёслолын хүндэт зочны нэг бол яах аргагүй ОХУ-ын Засгийн газрын
тэргүүн Дмитрий Медведев байв. Харин тэрээр 
нээлтийн оргил үеэр суудал дээрээ унтаж байсан нь хэвлэлийнхний хараанд өртжээ.

Түүнийг нээлтийн ажиллагаан дээр унтсанаас
болж “Сочи”-гийн олимпийн гурван бэлгэ тэмдгийн нэг цагаан баавгайтай зүйрлэж “Нойрмог
баавгай” хэмээн хочлох болжээ. Их Британийн “Going” сэтгүүлийн бичсэнээр “Оросын
Ерөнхий сайд их л ядарч дээ. Нээлтээ ч үзэж чадалгүй унтсан нь харамсалтай” хэмээн
бичээд амжжээ.

 

ОДООГИЙН БАЙДЛААР МЕДАЛИЙН ТООГООР ЭДГЭЭР УЛС
ТЭРГҮҮЛЖ БАЙНА

 

 

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Д.ДАВААСҮРЭН

УИХ-ын дарга З.Энхболдтой ярил­цаж, шинээр
батлагд­сан хуу­лиуд болон цаг үеийн асуудлуудад тайл­бар авлаа.

 
-УИХ-ын намрын ээл­жит чуулган завсар­лалаа.
Энэ чуулганы хугацаанд УИХ 2014 оны төсвийг батал­сан. Төсвийн хүрээнд ямар ямар
дэвшил гаргав?

-УИХ-ын
намрын чуул­ганы гол ажил нь улсын төсөв батлах бай­даг. Төсвийг энэ онд то­дотгол
хийх нөхцөл­тэй­гээр хугацаанд нь батал­сан. Хэлэлцүүлгийн явцад хөндөгдсөн асуудлуудыг
тухайн үед нь “Өдрийн сонин” уншигчдадаа тайл­барлаж байсан. Ерөн­хий сайдын нэрлэс­нээр
“Авлигажсан төсөв”-ийг УИХ анх удаа зогсоо­лоо. Зогсоосон гэж хуга­цаа нь хэтэрч,
төсөвт өртөг нь жил бүр нэмэг­дэж байсан барилгын ажлыг царцаасныг хэлж байгаа юм.Одоо
Аудитын шалгалт хийгдэж байна. Эндээс гарсан дүгнэлтээр эдгээр төсөл, арга хэм­жээг
цаашид үргэлж­лүү­лэн санхүүжүүлэх үү, дууд­лагаар худалдах уу, бүр мөсөн зогсоох
эсэх шийдвэрийн аль нэгийг гаргана. Шууд хэлбэл бо­ломжтой барилгуудыг ба­рих ажил
энэ онд үргэл­жилж дуусах ёстой. Дууд­ла­гаар худалдаад мөн­гөө буцааж авах ёстой
гэж үзсэн барилгуудыг зарж энэ барилгууд дээр ажил­лаж хуулийн олон зөр­чил гаргасан
хүмүүст арга хэмжээ авна. Тендер зар­ласан, гүйцэтгэсэн гэх мэт. Гуравдугаар сарын
хорин орчимд эхлэх ээл­жит бус чуулганаар 2014 оны төсөвт тодотгол хийнэ.

-УИХ өнгөрсөн нам­рын чуулганаараа тө­сөв
батлахаас гадна бие даасан 12 хууль гар­гажээ. Саяхан бат­лагд­сан хуулиудын онц­логийг
дурдвал?

-УИХ завсарлахаасаа өмнө Гаалийн болон
НӨАТ-аас чөлөөлөх ту­хай хуулийг баталж, “ТЭЦ-4” цахилгаан станцын өргөт­гөлийн
тоног төхөөрөм­жүүдийг татвараас чөлөөл­сөн. Мөн 100 мянган тонн улаан буудайг оруулж
ирэ­хэд зориулан Гаалийн бо­лон НӨАТ-аас чөлөөллөө. Эдгээр төслүүдийг Засгийн газраас
шуурхай хэлэл­цүүлэхээр өргөн барьж, УИХ-аар хэлэлцэн батал­сан. “ТЭЦ-4” цахилгаан
станцид 120 МВТ-ын хүчин чадалтай өргөтгөл барина. Цахилгаан эрчим хүчний дутагдлыг
нөхөх энэ аж­лын хүрээнд ши­нээр тур­бин суурилуулж, зуухаа шинэчлэх ажил хийгдэж
байна. Ирэх ес­дүгээр са­рын 1-нд ашиг­лал­тад орох гэрээтэй. Өргөтгөл хийс­нээр
адил хэмжээний ца­хил­гаан станцыг шинээр барихаас хамаагүй бага зардлаар 120 МВТ
чадал нэмэгдэх юм. Харин улаан буудайг гаалийн болон НӨАТ-аас чөлөөлөх асууд­­лыг
хэлэл­цэх явцад олон удаа зав­сарлага ав­сан ч олонхийн саналаар асуудлыг шийд­вэрлэсэн.
Энэ жил гури­лын үнийг тогтвортой ба­рихын тулд, зах зээлд ду­тагдаж байгаа улаан
буу­дайг дэлхийн зах зээлд хямд үнэтэй байхад нь худалдан авах зорил­готой.

-Хөрөнгө оруулалтын тухай, Хөрөнгө оруулал­тын
сангийн тухай хуу­лийг хэлэлцэж байхад УИХ-ын шийдвэрийг манайхан гэлтгүй, гадны
олон орон анхааралтай ажиглаж байлаа?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай, Хөрөнгө оруулал­тын
сангийн тухай хуулийг өнгөрсөн аравдугаар са­рын гуравны өдөр баталж нэгдүгээр сарын
нэгний өдрөөс мөрдөж байгаа. “Гадны хөрөнгө оруулал­тыг үргээсэн” гэх тодот­голтой
“Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж бай­гаа аж ахуйн нэгжид
гадаадын хөрөнгө оруу­лалтыг зохицуулах тухай хууль”-ийг хүчингүй бол­госонд хөрөнгө
оруулаг­чид таатай хандаж байгаа.  Стратегийн
салбарт гадаа­дын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг хүчингүй болгож түүний
оронд мөрдөгдөж эхэлсэн гэсэн үг. Хууль гарснаар гадаад дотоодын  хөрөнгө оруулагчдад удаан хуга­цаанд тогтвортой
ажиллах татварын орчин боловс­ронгуй болсон. Ямар нэгэн татварын хөнгөлөлт, чө­лөө­лөлт
үзүүлээгүй. Хө­рөн­гө оруулалтын сангийн тухай хууль нь манай өнөө­гийн бизнесийн
ор­чинд чухал хэрэгтэй. Бодит амьдрал дээр 
бизнес эрхлэх гэж байгаа хүнд ганц л сонголт байдаг. Тэр нь банкнаас зээл
авч үйл ажиллагаагаа эхлүүлэх. Үүнийг шийдэхээр банк­тай өрсөлдөхүйц мэргэш­сэн
хөрөнгө оруулалтын сангуудыг ажиллуулж бо­лохыг хуульчилсан. Одоо бизнесийг санхүүжүүлж
буй харьцааг харах юм бол 98 хувь банкаар хоёр хувь нь хөрөнгийн бирж буюу санхүүгийн
захаас мөнгөө авдаг. Мэргэшсэн хөрөнгө оруулалтын санг ашигласнаар цаашид энэ харьцааг
хөгжсөн орнуу­дад байдаг шиг харьцаа­тай болгох бололцоо бүр­дэж байгаа гэсэн үг.

-Цаашид хөрөнгө оруу­лалт нэмэгдэнэ гэсэн
үг үү?

-Хууль гарлаа гээд асуу­дал хурдан шийдэг­дэнэ
гэж ойлгож болохгүй. Гагцхүү ирээдүйд  чухалд
тооцогдох том ажлуудын эрх зүйн орчинг боловс­ронгуй болгож, бодит аж­лыг өрнүүлж
байна гэж харах нь зөв. Батлагдсан хуулийн хүрээнд хэсэг хү­мүүс нэгдэж мөнгөөрөө
Хөрөнгийн бирж дээрээс хувьцаа худалдаж авах эсвэл сан байгуулж түү­гээрээ хөрөнгө
оруулалт хийх боломж нээгдсэн. Ингэхдээ шийдвэр гаргалт болон санхүүгийн гэх мэт
дотоод үйл ажиллагааны ил тод зарчмын үндсэн дээр хөрөнгийн бирж бо­лон банк, хөрөнгө
оруу­лалтын мэргэшсэн сангууд бизнес эрхлэх гэж буй иргэдээс нэгдсэн нэг стан­дарт
шаардаж эхэлнэ. Ийм зүйл байхгүйгээр ком­паниуд хөрөнгө оруулал­тыг авч чадахгүй.
Манай улсын байр сууриа батат­гачихсан, ашиг олдог ком­паниуд IPO хийж олон нийттэй
хуваалцах зам руу явахаас өөр аргагүй болж байгаа. Компаниуд хэтэр­хий томорч байгаа
учраас банкны зээлээр явах нь үр ашгийг бууруулж байна. Тиймээс “Хөрөнгө оруу­лал­тын
сангийн тухай хууль”-ийг ашиглаж Хөрөн­гийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж гар утасны,
уул уурхайн гэх мэт олон чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй  компаниуд IPO хийх тухай бодож эхлэх хэрэгтэй.
Олон нийтийн өмчлөлтэй болно гэдэг нь тухайн компанийн томрох, байр сууриа бэхжүүлэх
боломжийг тэр чинээгээ­рээ нээж өгдөг. Нөгөөтэй­гүүр олон түмний хяналтад орно гэдэг
нь өөрөө бүх үйл ажиллагааг нь ил тод болгож өгч байгаа хэрэг. Энэ ажлын үр дүнд
хувийн өмчийн компаниуд дараа­гийн шатандаа хүрч дэв­ших боломж нээгдэж бай­на.
Үүнд  “Хөрөнгө оруу­лалтын сангийн тухай хууль”
томоохон түшиц болох ёстой. Нэгэн жишээ дурдахад, өнөөдөр манай улсад   нөхөр нь захирал, эхнэр нь нягтлан гэсэн  “гэр бүлийн” хэлбэр шингэсэн компаниуд оршин тогтнож
байна. Нэг талаас харахад, тухайн компани үйл ажил­лагааны хувьд,  зах зээлд эзлэх цар хүрээ нь томорч байгаа учраас  олон ний­тийн компани болох нь компанийн эздэд
ашигтай. Нөгөө талаас, хувь иргэд ч бас тухайн компанийн хувь­цааг худалдан авч,  компанийн эзэн болох боломжийг нээж өгөх шаард­лага
байсан. Хуу­лийн ач холбогдол үүнд оршиж байгаа. Чуулганы хугацаанд гаргасан бас
нэг чухал хууль бол “Хи­лийн боомтын тухай хууль” юм. Энэ хууль батлагд­санаар өнгөрсөн
баасан гаригаас “Гадаадын иргэн харьяатын асуудлыг эрх­лэх газар”-ын нэр өөрч­лөгдөж,
“Иргэний харьяа­лал, шилжилт хөдөл­гөөний ерөнхий газар” болж өөрчлөгдөж байна.  Үйл ажиллагааны хувьд, хилээр иргэдийг нэвт­рүүлдэг
хилийн цэргийн хэсэг нь энэ байгууллага руу шилжиж, иргэний бай­гууллага болж байгаа
гэ­сэн үг. Тэгэхээр гадаад дотоодын иргэдийг хилээр орж гарах бүх асуудлыг нэг л
байгууллага шийддэг, хяналт тавьдаг болж бай­гаа юм. Манайх  шиг хи­лийн цэргүүд нь паспорт шалгадаг улс орон
цөөхөн. Тиймээс энэ системийг боловсронгуй болгож, ир­гэний хэлбэрт шилжүүлж байна.
Боомтууд дээр тар­хай бутархай, тав, зур­гаан байгууллага байдаг. Тэр бүхэн нэг
удирдлагатай болох ч өөр өөрийн ажлын онцлогоороо босоо удирд­лагатай хэвээрээ.
Боомт нь үйл ажиллагаан дээрээ нэг байгууллага болсон гэсэн үг. Боомтын захиргаа
гэдэг байгууллага гаальчдыг гаалийн ажлаа, мэргэж­лийн хяналтынхан  чиг үүргийн ажлаа хийх болол­цоогоор хангадаг,
ахуйн чанартай асуудлыг нь шийддэг, ажиллах нөх­цөлийг нь хангаж өгдөг нэг толгойтой
болж, нэг цагт нээгдэж, хаагддаг жишиг рүү орж байна.

-Хууль хэрэгжиж эх­лэхээр бүтэц зохион
бай­гуулалт гэх мэтээр өөрч­лөлт орох нь. Орон тоо хэр нэмэгдэж байгаа юм бол. Хэднээс
хууль мөр­дөгдөх билээ?

-Ирэх дөрөвдүгээр са­рын нэгний өдрөөс
хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Харин бүтэц орон тооны тухайд УИХ өнөөгийн байгаа орон тоо,
зардалдаа баг­таа гэдэг чиглэлийг өгсөн учраас орон тоог нэмэл­гүйгээр нэг хэсэг
хүн хи­лийн цэргийн байгууллагаас энгийн болж албандаа орно. Боомтын захир­гаанд
ч ялгаагүй гааль, хилийн цэрэгт чиг үүргийн дагуу алба хааж байсан хүмүүс шилжиж
ирнэ.

-Бас Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримт­лах
бодлогыг баталлаа. Монгол Улс энэ салбарт ямар бодлого баримт­лахаар болчихов оо.
Бод­логод занар ашиглах тухай асуудал нэлээд маргаантай орох шиг болсон?

-Занар ашиглахыг Газ­рын тосны тухай хуулиар
зөвшөөрч байгаа. Гэхдээ уг хууль хаврын чуул­ганаар батлагдана. Газ­рын тосны салбарын
хувьд бүтээгдэхүүн хуваах хэлэлцээр, үндсэн хэлбэр хадгалагдаад явна. Сай­жирч буй
зүйлүүд бий. Жишээ нь газрын тостой аймгууд илүү мөнгө авдаг болж байгаа. Эрдэс
баял­гийн тал дээр төрийн орол­цоог зохистой хэмжээнд байлгах, Оюу толгой дээр тавьсан
шиг ийм их өр зээлийн асуудал босгохгүй байхаар тохирсон. Мөн зөвхөн зөвшөөрөгдсөн
газар хайгуул хийнэ гэдэг цоо шинэ концепцтэй болж байна.  Урт нэртэй хуу­лиар хайгуул хийж бо­лох­гүй бүх
газрыг тус­гаарлаж лиценз олгохгүй гэсэн үг. Мөн үүнд тусгай хамгаалалттай газрууд
ч хамаарч байна. Өмнө нь дуртай газраа хайгуул хийж байсан бол одоо хязгаарлалт
хийж, зөвхөн зөвшөөрөгдсөн талбайд  хийж болно.
“А” лицензээ авчихаад үйлдвэрээ ашиг­лалтад оруулахгүй байгаа компаниудыг ч түргэлүүлэх
талаар ажиллана. Эрдэс баялагтаа тулгуурлаж Мон­гол Улс хөгжлийн да­раагийн үндэс
суурийг тавина гэдэг дээр УИХ санал нэгдсэн. Гэхдээ хуучин шиг замбараагүй уул уурхайг
хориглож, байгаль орчноо бодолц­сон, хяналттай, хариуц­лага­тай эдийн засгийн үр
ашигтай уурхайг ашиг­лана. Дэд бүтэц Монгол Улсын хөгжлийг хамгийн их чөдөрлөж байгаа.
Тий­мээс дэд бүтцийн асуу­далд хамгийн их анхаарна. Товчхондоо эрдэс баял­гийн талаар
ийм бодлого­той болсон.  

-Эрдэс баялгийн сал­барт төрөөс баримт­лах
бодлогыг хэлэлцэх явцад Түгээмэл тархац­тай Ашигт малтмалын тухай хуулийг гаргах
хэрэггүй гэж үзэж байсан ч тусгайлан баталлаа?

-“Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай
хууль” шинээр гарсан. Элс, шавар, хайрга, дайргыг Ашигт малтмалын хуулиас тусгаарлаж
олборлох зөв­шөөрлийг аймаг, нийс­лэлийн Засаг дарга өгө­хөөр болсон. Ингэснээр
барилгын түүхий эдийн олборлох зөвшөөрөл тус­гаарлагдаж илүү хялбар болж байна.
Энэ хаврын бүтээн байгуулалтын өмнө энэ хууль гарснаараа ихээхэн ач холбогдолтой.
Хуучин бүх төрлийн хай­гуулын зөвшөөрөл УИХ-аар хаагдаж, шинээр зөв­шөөрөл олгогдохгүй
бол­сон байсныг хуульчилж гацааг нь гаргалаа. Бас нэг шинэ зүйл хуульд тусгагд­сан
нь урт нэртэй хуулиар заасан голын ай сав га­зарт хайрга олборлохыг хориглосон.
Ингэснээр уулын чулууг буталж дайр­га болгож ашиглана гэсэн үг. Голын хайргаар барь­сан
барилга газар хөд­лөлтөд тэсвэргүй байдаг.

-Бүтээн байгуулалт ихээр өрнөж байгаа өнөө
үед элс хайргыг хэдхэн компани эзэмшиж үнийг хөөрөгдөх вий гэсэн болгоомжлол байгаа?

– Орон даяар барилгын материалын хэрэгцээ
бай­гаа. Өнгөрсөн онд анх удаа нэг сая гурван зуун мянган квадрат метр орон сууцыг
шинээр барилаа. Монгол Улс өнгөрсөн хугацаанд маш бага бүтээн байгуу­лалт хийж байсан
нь эн­дээс харагддаг. 40 мян­гатын гэдэг нь 1960-аад онд барьсан 40000 кв.м орон
сууцны хорооллын нэр. Энэ жишээнээс хара­хад 40-хэн мянган кв.м орон сууцыг 5 жил
барьдаг байсан бол одоо нэг жилд сая гаруй квадрат метр талбай бүхий барилга, орон
сууц барьж байна. Харин бүтээгдэхүүний үнэ өсөх эсэхийг зах зээл мэд­нэ. Тухайн
аймгийн Засаг дарга асуудалд яаж хан­дах, хэр олон зөвшөөрөл олгохоос бас хамаарна.
Барилгын материалыг өн­дөр үнэтэй байлгах сонир­хол хэнд ч байхгүй гэж бодож байна.
Ер нь элс, хайрга үнэтэй байх шаард­лагагүй бараа.

-Мөн Ашигт малт­малын тухай хуульд нэ­мэлт
өөрчлөлт оруул­лаа. Хуулийн өөрчлөл­төөр алтны бодлогыг зохицуулсан. Хуулийг хэр
оновчтой гэж дүгнэж байгаа вэ. Тухайн үед МАН-ынхан нэлээд сө­рөг байр суурьтай
байж ажиглагдсан?

-МАН-ынхны тавьсан шаардлагыг Засгийн газар
хүлээн авч хуулиа буцаан татаж дахин өргөн барь­сан. МАН-ынхан татвар бууруулахыг
бид эсэр­гүүцэх­гүй. Алтны худал­дааны ил тод байдлын тухай хууль тусдаа байх шаардлагагүй,Ашигт
малт­малын хуулиараа зохицуул гэж шаардсан юм. Ер нь 10 хувийн татвар гэж ярьдаг
боловч Оюу толгойтой байгуулсан тогт­вортой байдлын гэрээгээр өсөн нэмэгдэх роялтын
татварын таван хувь тус компанид хамаагүй бол­чихоод байгаа юм. Өн­гөрсөн оноос
эхлээд Оюу толгой Монголын хамгийн том алт олборлогч болсон. Жил бүр 20 тонн алт
ол­борлоно. Урьд нь манай улсын бүх алт олборлогч нийлээд жилд дунджаар 10 тонныг
олборлодог байсан. Тэгэхээр одоо бүх алтны компаниудыг ний­лүүлснээс нь хоёр дахин
их алтыг Оюу толгой ган­цаараа олборлодог бол­лоо. Монголд олборлосон алтыг Монголбанкинд
ху­далдвал 2.5 хувийн татвар авахаар болж хөнгөлж байна. Үүгээрээ валютын ханшийг
тогтворжуулахад чухал нөлөө үзүүлнэ гэж үзэж байгаа. “Бороо гоулд” гэдэг компани
олборлосон алтаа Монголд худал­даггүй байсан бол энэ хууль гарч хөнгөлөлт үзүүл­дэг
болсноор эхний 100 кг алтыг энэ долоо хоногт худалдахаар бол­лоо. Энэ мэтээр саяын
гарсан хуулийн үр дүнд Монголбанкинд алт ихээр хуримтлагдана. Ингэснээр валютын
ханшийг зохи­цуулах боломжтой болно. Цаашид Оюу толгой ком­пани Монголд байгуулагд­сан
зэс боловсруулах үйлд­вэрт баяжмалаа ху­дал­дах үүрэгтэй. Бид энэ үйлдвэрийг хичнээн
хур­дан барина төдий чинээ баяжмалаас гарсан алтыг Монголбанк худалдаж ав­на гэсэн
үг.

Тэр болтол хуулиар зохи­цуулагдсан татварын
хөнгөлөлт Оюу толгойд хамаагүй.

-Хуулиар алтны роялтын татвар 2.5 хувь
байлаа ч гэсэн Оюу толгой таван хувиар төлнө гэсэн үг үү?

-Оюу толгой таван хувийн тат­варыг төлдгөөрөө
төлнө. Шууд хэлбэл энэ хууль “Оюу толгой” компанид ашиггүй. Бусад олбор­логч­дод
ашигтай гэсэн үг.

-Тэгвэл боловсруулах үйлд­вэр барих ажил  ямар түвшинд байгаа юм бол?

-Боловсруулах үйлдвэрийг Оюу толгой, Засгийн
газраас санхүү­жүүлж барих ёстой. Өнөөдрийн байдлаар хэд хэдэн төсөл Сайншан­дын
аж үйлдвэрийн паркийн жаг­саал­тад орсон байгаа. Жишээлбэл, 300 мянган тонн зэс
үйлдвэрлэх хүчин чадалтай үйлдвэр барихад таван жил шаардагдана. Харин хууль таван
жил мөрдөгдөх заалттай.

-Цагдаагийн байгууллагын бүтэц, эрх зүйн
шинэчлэлийг зарим улстөрчид, олон иргэд шүүмжилж эхлээд байна. Яг ямар зүйл нь буруу
болоод байгаа юм бол?

-Хуулийн байгууллагуудын ши­нэчлэл түрүүчийн
УИХ-аас эхэлсэн. Энэ УИХ  шаардлагатай хуулиудыг
нь үргэлжлүүлэн гаргаж байна. Нийтдээ 30-40 хууль гарах ёстой. Үүгээр ямар техникийн
шинжтэй өөрчлөлт гарсан бэ гэвэл голлох суурь хууль болох Эрүүгийн хууль, түүнийг
дагаж гардаг процессын хуулиуд гараагүй байхад тухайлсан байгууллагад нь өөрчлөлт
орж, хууль мөрдөгдөөд байгаа учраас өөр хоорондоо зохицохгүй зүйл ажиглагдаж байна.
Үүнийг УИХ тухай бүрт нь засч залруулж байгаа. Салбар нь их том учраас реформыг
нь хэсэгчлэн хийж байгаа нь энэ. Цагдаагийн албаны тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын
тухай хууль гэсэн шинэ хуулийг гаргаж зохицуул­сан. Энэ хуулийг гаргахад хуучин
дотоодын цэрэг гэж байсан байгуул­лага татан буугдаж байх жишээтэй. Тэнд ажиллаж
байсан цагдаа нар ердийн албан хаагч болсон. Энэ мэтээр ихээхэн өөрч­лөл­түүд орж
байна. Цагдаагийн байгууллагад энгийн ажилтнууд дүрэмт хувцас өмсөөд цолны нэмэг­дэл
авдаг байсныг болиулж байна. Нягтлан­гаас эхлээд энгийн ажилт­нууд нь төрийн захиргаа
руу шил­жиж, жинхэнэ гэмт хэрэгтэй тэмцдэг албан хаагч нь төрийн тусгай албан хааг­чаараа
үлдэж тодорхой болж байна.

-Универсал цагдааг бий болгох тухай яриа
явсаар байна. Харин цагдаагийн байгууллага дотор ажилладаг хүмүүс өнөөгийн Мон­голд
ийм зүйл байж болохгүй гэсэн тайлбарыг хийх юм. Ер нь цагдаагийн байгууллага аль
сис­темийг дагасан нь зүйтэй вэ?

-Цагдаагийн албаны шинэчлэл дуусаагүй байна.
Цагдаагийн алба ямар байх, ямар цолтой, ямар хув­цас­тай байх вэ гэдгээсээ илүү
ир­гэндээ үйлчилдэг, өнөөдрийн ний­гэмд үүсч байгаа олон асуудлыг шийддэг байх нь
чухал болохоос биш бусад зүйл нь гол зорилгодоо захирагддаг байх учиртай. 300 гаруй
суманд тархай бутархай нүүдэллэн амьдардаг хүмүүст хууль сахиулах нь хялбар ажил
биш. Тэгэхээр улсынхаа онцлогт тохирсон цагдаагийн байгууллагатай болох зорилготойгоор
хуульчлагдаж бай­гаа. Тухайлбал, суманд таван жил ажилласан цагдаад урамшуулал олгож
байхаар “Цагдаагийн албаны тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль”-д тусгасан
байх жи­шээтэй. Харин аймгийн төвийн цагдаа нарт энэ заалт хамаарахгүй.

-УИХ-ын чуулганыг гэнэт зав­сар­луулахад
гол нөлөө үзүүлсэн асуудал нь УИХ-ын гишүүн Зас­гийн газрын гишүүн байхыг хориг­лох
тухай хуулийн заалт гэсэн таамаг явж байна. Хуулийн төс­лийг эрчимтэй хэлэлцэж эхэлсэн
ч бүлгүүд завсарлага авах гэх мэтээр асуудал удааширсан. Яагаад?

-АН-ын бүлэг завсарлага авсан юм. Энэ завсарлага
дуусаагүй бай­хад чуулган завсарласан. Тэгэхээр энэ хуулийн төсөл удахгүй хуралдах
ээлжит бус чуулган руу хуулийн дагуу шилжиж байна. Санал  хураалтад сайд нарыг оролцуулах уу үгүй юу гэдэг
маргаан үүссэн. Ерөнхий­лөгчийн өргөн барьсан хууль бол 2016 оны сонгуулийн дараа
байгуу­лагдах дараагийн Засгийн газрын тухай ярьж байгаа учраас сайд нар санал хураалтад
орж болно. Тэр үед эдгээр гишүүд сайд биш болчихно. Ер нь одоо мөрдөгдөж байгаа
хуулиар асуудлыг яаж зохицуулж өгсөн байдаг вэ гэвэл тухайн сайдад өөрт нь эрх нь
байдаг. “Би энэ асуу­дал дээр ашиг сонирхлын зөрчил­тэй байна” гэж үзвэл бичгээр
УИХ-ын даргад мэдэгдээд санал хураал­тад оролцохгүй байна гэсэн үг. Түүнээс биш
Энхболд мэдээд ча­майг санал хураалтад оролцуулах­гүй гэж хэлэх эрхгүй. Үүнийг МАН-ынхан
мушгиж тайлбарлаад байсан. Харин МАН-ынхны давхар дээлийн хуулийг 2014 онд хэрэгжүүлнэ
гэсэн санал дээр сайд нар санал хураал­тад орвол жинхэнэ зөрчил гарна. Гэхдээ санал
өгөх эсэхээ сайд нар өөрсдөө шийднэ. Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Оюунхорол нар оюутны тэтгэлгийн
70 мянган төгрөгийн асуудлыг хэ­лэл­цэхэд тэд дээд сургуультай учраас би сануулсан.
Сануулгыг тэд хүлээн зөвшөөрч чуулганы танхимыг орхисон. Түүнээс биш би “Та хоёрыг
санал хураалтад оролцуулахгүй” гэж хэлээгүй. 
Тэр үед тавьсан шаард­лага сайд нарт тавьж байгаа шаард­лагууд яг адилхан
гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Хуулийг батлагдсан өдрөөс нь мөрдөнө гэсэн
санал гарч байгаа. Энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна?

-Хууль санаачлагч хуулиа өргөн барихдаа
тийм бодол өвөрлөөгүй. Ерөнхийлөгч үзэхдээ УИХ, Засгийн газрын гишүүн тусдаа байх
ёстой юм байна. Ерөнхий сайд нь гишүүн байж болно. Гэхдээ энэ заалтыг дараагийн
сонгуулийн дараа хэрэг­жихээр буюу энэ Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангах
хэрэгтэй гэдгийг бодолцсон. Явцын дунд цөөнхийн зүгээс санал гаргасан ч  байнгын хороо дэмжээгүй. УИХ-ын чуулган тэр саналаар
нь санал хураалгах ажил хүлээгдэж байна.

-Ирэх дөрөвдүгээр сард Зас­гийн газар унаж
магадгүй гэсэн яриа хүч авлаа. Дараагийн Ерөн­хий сайдаар Х.Баттулгыг тодор­хойлоод
МАН-ынхан “Шударга ёс” эвсэлд харьяалагдаж буй яамдын удирдлагыг булаацал­даж эхэлсэн
байна?

-Зарим хэвлэл мэдээллийн хэ­рэгс­лээр дараагийн
Засгийн газрыг байгуулчихсан орж суух сайд нарыг нь харуулж байна билээ. Олонхийг
бүрдүүлж байгаа АН, “Шударга ёс” эвслийн бүлэг өөр бодолтой байгаа. Энэ Засгийн
газрыг 2016 он хүртэл ажиллуулъя гэж байгаа учраас хэвлэлийн таамаг сонин биш.

-Тэгвэл УИХ-ын тухайд Сон­гуу­лийн хуулийг
хэрэгжүүлдэггүй байгууллага болж харагдаад байх шиг байна. Хэд хэдэн гишүүн Сонгуулийн
хуулийг зөрчсөн гэгдсээр хоёр жил болчихлоо. Нэр холбогдож байгаа гишүүдийн хувьд
асуудал ямар байгаа юм бол. Сонгуулийн хуулийг зөрчсөн нь нотлогдсон гишүүд яагаад
өнөөдөр УИХ-д байгаад байгаа юм бэ?

– Өнгөрсөн 2012 оны сонгуулийг явуулсан
“УИХ-ын Сонгуулийн ту­хай хууль” их чангарсан. Учир нь 2008 оны сонгуулийн хуулиар
сон­гуульд нэр дэвшигч мөнгө эд бараа тараасан бол саналын хуудаснаас хасах гэсэн
ганцхан санкц байсан. Харин 2012 оны сонгуулийн хуульд энэ санкц 20-30 болж нэмэгдсэн.
Мөнгө тараах, дайллага цайллага хийхээс эхлээд бэлэг өгөх зэргийг журамласан. Тийм
учраас 2012 оны сонгуулиар олон нэр дэвшигчийг нэрсийн жагсаалтаас хасах шийд­вэрийг
сонгуулийн хороод нь гаргаж байсан. Бас гишүүн болсон хойно нь хууль зөрчсөн нь
тогтоогдвол эргүүлэн татах заалт байгаа. Тэгэ­хээр сонгуулийн хууль зөрчсөн, мөнгө
тараасан гэгдэж байгаа ги­шүү­дийн уг үйлдэл нь шүүхээр тогтоогдох юм бол эргүүлэн
татагдах ёстой болно. Увсын хоёрын хувьд туслахуудаараа мөнгө тараалгасан нь илэрч
шүүхээс ял сонсож, бүх асуудал нь хуулийн дагуу шийдэгд­сэн. Хуулийн дагуу СЕХ дээрх
хоёр гишүүний асуудлыг хэрхэн шийд­вэрлэх талаар УИХ-д мэдүүлэх ёстой. Уг нь Увсын
хоёрыг мөнгө тараагаагүй гэж бодоод УИХ-ын гишүүн болгочихсон. Гэтэл явц дундаа
мөнгө тараасан нь нотлогд­сон учраас эргүүлэн татах эрх мэдэл нь СЕХ-нд байгаа.
СЕХ-ны шийдвэр УИХ-д ирээгүй учраас УИХ энэ асуудлыг хэлэлцэх үндэслэлгүй.

-Яг хуулийн дагуу асуудлыг яривал энэ хоёр
хүн УИХ-д байх ёстой юу, үгүй юу?

-Мөнгө тараах нь олон янз. Хэн нэгнийг
нэр дэвшиж байхад нь өөр хүн өмнөөс нь мөнгө тараасан байвал нэр дэвшигчдэд хамаагүй.
Энэ үйлдлийг  хуулийн байгууллага  тогтооно. Харин өөрийнх нь сон­гуулийн штабын
үнэмлэхтэй хүн эсвэл бие төлөөлөгч, туслах нь мөнгө тараасан нь нотлогдвол тухайн
гишүүнд шууд хамааралтай болно. Увсын хоёрын өмнөөс мөнгө тараасан хүмүүсийг хуулийн
бай­гуул­лага тогтоосон. Эдгээр хүмүүс нэр дэвшигчдэд хамааралтай эсэх асуудлаар
СЕХ хуульд заасны дагуу шийдвэрлэж, УИХ-д ирүүлсэн то­хиол­долд УИХ авч үзэх ёстой.
Дорноговь аймгаас сонгогдсон Ж.Батсуурь гишүүний хувьд “Намайг сонгоорой” гээд өөрөө
мөнгөө та­раа­сан байсан. Ж.Батсууриас мэ­дүү­лэг авахаар Цагдаагийн байгуул­лага
дуудахаар очихгүй байгаа юм.

-Хуулийн дагуу тангараг өр­гөж, бүрэн эрхээ  эдэлж байгаа гишүүн мэдүүлэг өгөх эсэх асууд­лыг
хэрхэн зохицуулсан байдаг вэ?

-Үйлдэл дээрээ баригдсан то­хиол­долд гишүүний
бүрэн эрхийг түдгэлзүүлнэ гэсэн хуулийн заалт 
бий. Тэгэхээр нэг жил найман сарын өмнө хууль зөрчсөн нь тогтоогд­чихоод
байхад тухайн үед нь ил­рүүлж чадаагүй гээд бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлж болдоггүй.
Ийм хуулийн зөрүүгээс үүдэн асуудал гацаанд байгаа. Ж.Батсуурь гишүүн цаг­даагийн
байгууллагад шалгуула­хаар очихгүй байхад хэрэг нь шүүх рүү шилжих боломжгүй байгаа
юм.

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд энэ парламент
дахин гар хүрэх болов уу. Нэр дэвшигч хуульд зааснаар төрийн эрх мэд­лийг хүч хэрэглэн
авчихаад бай­хад шүүх, хуулийн байгууллагын шийдвэр гарахгүй байсаар УИХ-ын бүрэн
эрхийн хугацаа дуусч байна шүү дээ?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт
өөрчлөлт  оруулах ажлын хэсэг байгуулсан.
Ажиллаад бараг дуусч байна. Энэ намар УИХ-д оруулж батлах зорилготой байгаа. Ингэхдээ
сонгуулийн бүх маргааныг сарын дотор шийдвэрлэдэг заал­тууд орж байгаа. Сонгуулийн
үеэр шүүгч нарыг их хурдан ажилладаг болгож, асуудлыг тэр дор нь шийд­дэг байхаар
өөрчлөлт оруулна. Мөнгө тараасан уу, тараасан нь тогтоогдвол шууд саналын хуудас­наас
хасдаг байдлаар шийдэхгүй бол хуулийн байгууллагууд мөнгө тараасан эсэхийг нь тогтоох
гэж бүтэн жил ажиллаж байна. Ингэж асуудлыг дор бүр нь шийддэг бол­гохгүй бол сонгуулиар
мөнгө тараах асуудал тасрахгүй. Гэхдээ байдал өмнөхөөсөө дээрдэж саналын хуудаснаас
нэрийг нь хасдаг болс­ноор мөнгө тараах асуудал харь­цангуй багассан.

-Гишүүдийн тоог нэмэх, намын жагсаалтаар
нэр дэвшигчийг 50 хувьд хүргэх гэх мэт асуудлууд яаж тусгагдах бол?

-Одоо яригдаж байгаа хувил­бараар тойрогт,
намын жагсаалтаар нэр дэвшигчдийг 50:50 хувь болгох санал байна. МАН-ынхан одоогийн
хувилбараа хадгалах сонирхолтой юм билээ. Хэлэлцүүлгийн явцад тодорхой болох байх.
Бид шинээр дугуй зохиогоод яах вэ гээд Сон­гуулийн хуулийг батлахдаа Германы хуулиас
олон заалтыг оруулсан юм. Германы хувьд 50:50 хувийн харь­цааг баримталдаг. Тухайн
хууль нь олон жил хэрэглэгдээд алдаа мадаг бага болсон. Харин гишүүдийн тоог өөрчлөх
санал гишүүдийн зүгээс гардаг. 1992 оны Үндсэн хуулийг батлахад тухайн үеийн дэлхийн
жишгийн дагуу нэг гишүүнд ногдох хүний тоог бодолцож 76 гишүүн­тэйгээр баталсан
байдаг. Хоёр сая байсан хүн ам 3 сая болж гуравны нэгээр өссөн тул одоогийн гишүү­дийн
тоог гуравны нэгээр нэмбэл 1992 онд батлагдсан пропорцоо барих боломж хангагдана
гэж ярь­даг гишүүд байна. Энэ нь бас л Үндсэн хуулиар шийдэгдэх асуудал учраас Сонгуулийн
хуулиар шийдэг­дэхгүй. Шинэ Сонгуулийн хуулиар сонгуульд нэр дэвшихийн тулд тухайн
хүн 100 сая төгрөг зарцуулд­гийг болиулна. Хэвлэмэл материа­лыг улсын төсвийн хөрөнгөөр
хийж айлуудад нэгдмэл байдлаар тараах зохицуулалт нь санхүүгийн болол­цоо багатай
нэр дэвшигчдийг сон­гуульд оролцох, өрсөлдөх болом­жийг нэмэгдүүлж өгнө. Мөн сон­гуулийн
үеэр телевизүүдийн нийт эфирт эзлэх сонгуулийн суртал­чилгааны цагийг багасгах,
МҮОН-ийн телевиз радиогоор үнэгүй сур­талчлах гэх мэтээр  манай улсын сонгуульд зарцуулдаг мөнгөний хэмжээ
бусад улсынхаас хэд дахин их байгааг болиулж Герман улсын жишигт дөхүүлж багасгана
гэсэн үг.

-Түүнчлэн Улс төрийн намуу­дын тухай хууль
олны анхааралд байгаа. Хэзээ ямар хэлбэрээр батлагдах бол?

-Дэлхий дээр намуудыг сан­хүүжүүл­дэг үндсэн
хоёр, энэ хоёрыгоо хослуулсан гээд нийт гурван арга байдаг. Улсаас нэг ч төгрөг
авдаггүй Америкийн, мөн ихэнх санхүүжил­тийг нь улсаас даадаг Европын систем бий.
Аль аль нь эерэг сөрөг талтай. Америкийн хувилбар нь төрөөс мөнгө авдаггүй боловч
улс төрчид том компанийн халаасанд ордог гэсэн шүүмжлэл их байдаг. Улс төрийн бодлогыг
захиа­лагч нь томоохон компаниуд болно гэсэн үг. Харин Европ танай нам сонгуульд
оролцоод санал авбал тэр суудлын тоогоор улсын төсвөөс санхүүжил­тийг буцааж олгож
байя гэсэн сис­темтэй. Манай улс энэ хоёр сис­темийн холимог буюу гурав дахийг нь
хэрэгжүүлдэг. Сонгуулиар авсан саналынхаа тоог мянган төгрөгөөр үржүүлж 1 удаа авдаг.
Жишээ нь; таван зуун мянган хүний санал авбал таван тэрбум төгрөгийг нэг удаа авдаг.
Мөн жил бүр гишүү­нийхээ суудлын тоог арван сая төгрөгөөр үржүүлсэнтэй тэнцэх төгрөг
авдаг тогтолцоотой. Тэгэхээр бид улсын төсвөөс даадаг хэсгээ нэмье гэж байгаа. Яагаад
гэвэл УИХ ашигт малтмалтай холбоотой шийд­вэрийг их гаргаж байна. Энэ шийд­вэрийг
гаргахдаа том компаниудаас хараат бус байх ёстой. Нэгэнт ард түмэн аль нэг намыг
сонгосон бол санхүүжилтийн ихэнх хэсгийг улсаас даадаг болоход буруудахгүй гэсэн
ийм бодолтой байгаа.

-Тэгвэл намуудын байрны тухайд?

-Энэ асуудал мөн л Улс төрийн намуудын
тухай хууль дээр яригдаж байгаа. Намуудын байр гэдэг сан­хүүжилттэй холбоотой. Тиймээс
нэг байранд оруулаад зардлыг нь төс­вөөс дааж УИХ-ын суудлын пропор­цоор нь талбайг
нь эзэмшүүлэх үү гэсэн хувилбар бас яригдаж байгаа.

-АН-ынхан байр барина гээд, МАН-ынхан аль
хэдийнэ барь­чихсан байгаа. Тэгэхээр энэ асуу­дал дэмжлэг авч чадах болов уу?

-АН байр барих гээд хандив цуглуулсан ч
бүтээгүй учраас байраа барихаа больсон. Байртай намуу­дын байрыг хэрхэх вэ гэх мэт
бусад асуудлыг хууль гарсны дараа ярих­гүй бол наана нь тааж хэлэх бо­ломжгүй.

-МАН-ынхан энэ УИХ бүрэлд­сэнээс хойш гомдоллож
буй асуу­дал гэвэл байнгын хорооны гишүүнчлэлийн тухай?

-УИХ байгуулагдангуут бид тийм байнгын
хороонд оръё гэсэн бичгээ МАН өгөх ёстой байсан. Энэ бол хуулийн шаардлага. Бичгээ
өгөөгүй учраас байнгын хороог бусад нам гишүүд нь өөрийнхөөрөө бүрдүү­лээд ажиллаж
байна. МАН-ын ги­шүүд байнгын хороонд нэг ч гишүүнчлэлгүй байсныг нь би зүтгэж байж
нэг нэг байнгын хороонд харъяалагддаг болгосон шүү дээ.

-Сөрөг хүчин “Бидний санаа­чил­сан хууль
хэлэлцэгдэхгүй байна” гэж байнга шахам гом­доллож байна. Яагаад. Ямар нэгэн лобби
юу эсвэл энэ зарчим уу?

-УИХ дахь олонхийн санаачил­сан төслүүд
хууль болдог. Энэ бол парламентын ардчиллын хамгийн гол ойлголт. АН-ынхан цөөнх
байх­даа хууль санаачлахад дэмжигд­дэггүй байсан. Өнөөдөр МАН-ынхны санаачилсан
хуулиудыг хар. Малчдын тэтгэврийн насыг доош­луулна, сар бүр иргэдэд 21 мянган төгрөгийг
олгох, олон хүүхэдтэй эхчүүдэд тэтгэвэр олгох зэрэг төс­вийн боломжоос хэтэрсэн
популист хуулиуд байгаа юм. Ийм популист хуулиудыг хэрэгжүүлье гэвэл сан­хүүгийн
эх үүсвэр хэдэн их наядаар буюу нэгийн ард 12 тэгтэй их хэм­жээний мөнгөний асуудал
яригдана. Гэтэл манай улсын нийгмийн хам­гаалалдаа зарцуулдаг мөнгөний хэмжээ нэгийн
ард есөн тэгтэй буюу тэрбум төгрөгөөр яригддаг. Мянга дахин их мөнгийг өгөх, МАН-ын
санаачилсан популист хуулиуд батлагдах боломжгүй. Олонхи бол­сон Засгийн газрын
дийлэхгүй мөн­гөний хэмжээтэй хуулийг цөөнх нь санаачлаад тэр нь батлагдана гэдэг
нь хүнийг хуурч байгаа асуудал. Батлагдахгүй гэдгийг нь тэд өөрсдөө мэдэж байгаа.

-УИХ-ын дарга З.Энхболд малч­дыг найман
хувийн зээлд хамруулах боломжтой гэж ярьж эхэлсэн. Энэ зээлд хамрагдахын тулд ямар
замаар, хэнтэй харьцаж зээл авна гэсэн үг вэ?

-Ипотекийн хууль энэ УИХ-ын өмнөх хоёр
парламент дамжин хэлэлцэгдэж байж батлагдсан. Би ажлын хэсгийн ахлагч байсан. Малчдын
хувьд тогтмол орлогогүй учраас Америкийн сар бүр зээлээ төлдөг зарчим тохирохгүй
байсан. Тиймээс зээлдэгч, зээлдүүлэгч хоёр интервал болон бусад нөхцөлөө тохирч
болно гэсэн ерөнхий хууль гарсан. Боловсролын шинэ тогтол­цооны дагуу зургаан настай
хүүх­дийг сургуульд сургах болсонтой холбогдон, 
малчин айлууд сумын төвд байшин барьж эхэлсэн байна. Улаанбаатарт байдаг
шиг кабель­тай, цэвэр, бохир устай байрууд сумын төвд ашиглалтанд орж эхэлж байна.
Малаа яаж маллах юм, хөдөө нутаг эзэнгүй болох нь гэх мэтээр сөрөг асуудлуудыг ярьж
байна билээ. Гэхдээ сумын төвд сургуульд явдаг хүүхдүүд, тэдний асран хамгаалагч,
эмээ өвөө, ах эгч нь тохилог байранд амьдрах эрхтэй. Ерөнхийдөө, малчдын хадгаламж
байрны урьдчилгаа хийхэд хүрэл­цэхүйц хэмжээнд хүрсэн байна. Үүнд үндэслээд, Монгол
банк жур­маа өөрчилж, малчдыг ноолуураа хураасан болон идшээ борлуулах бололцоо
бүрддэг цагт төлбөрөө хийж болдог малчдад зориулсан уян хатан ипотекийн зээлийн
бодлогыг хэрэгжүүлж эхэллээ. Малчин хүн гэж заавал өөрөө малаа малладаг хүнийг хэлнэ
ч гэдэг юм уу дагалдах журам гарна.  Дээр
нь  хөдөө аж ахуйн биржтэй холбогдож тухайн
малчны орлогыг тодорхойлох бо­ломжтой.

-Хүүний хувь хэмжээг яах бол?

-Хувийг Улаанбаатарт найм, аймгийн төвд
долоо, сумын төвд зургаа гэдэг юм уу зах зээл нь ямар байгааг харгалзаж үзэх ёстой
гэж бодож байгаа. Яг өнөөдрийн байд­лаар нутаг дэвсгэрийн харъяалал харгалзахгүй
зээлийн хүү найман хувь байна.

-Та сүүлийн үед Монгол Улсын урт хугацааны
стратеги, хэтийн бодлого төлөвлөлтийн асуудлыг хүчтэй хөндөж байна. Манай улс стратегийн
төлөвлөлттэй улс уу?

-Хэсэг гишүүд тогтоолын төсөл өргөн бариад
хэлэлцүүлгийг эхлүүл­сэн байгаа. Монгол Улс урт хуга­цааны хөгжлийн стратегигүй
явж ирлээ гэж шүүмжлээд байгаа. Тийм бичиг баримт 2008 онд батлагдсан ч өнөөдрийг
хүртэл хэрэгжсэнгүй.  Их өөдрөгөөр төсөөлж
2021 онд Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор Монгол Улс мэдлэгт суурилсан эдийн засагтай
орон болно гэсэн ийм зорилттой бичиг баримт гар­гасан байдаг. Тухайн үед Ерөн­хийлөгчид
дахин нэр дэвших гэж байсан Н.Энхбаяр өргөн бариад УИХ баталсан түүхтэй. Түүнийг
заавал биелүүлэх албагүй тун­хагийн чанартай гэж хэлж болно. Одоо УИХ дээр ямар
зөвшилцөлд хүрч байна вэ гэвэл аль ч нам гарсан зайлшгүй биелүүлдэг хөгжлийн бичиг
баримттай болъё гэж байгаа. Сонгууль боллоо, ялсан нам нь мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхдээ
батлагдсан бичиг баримт буюу хөгжлийн бодлоготойгоо уялдуулна. Түүнээс биш өнөөдөр
явж байсан хөгжлийн чигийг маргааш ялсан нам өөрчлөхийг хориглоно. Гэхдээ на­мууд
сонгуульд ялсан учраас бод­логын өөрчлөлт гарна. Тэр нь 15 ч юм уу хувийн өөрчлөлт
байхаас биш 180 градус эргүүлж өөр чигт хөгж­лийг хөтөлж болохгүй гэсэн үг. Ийм
бичиг баримтыг оны эцэс гэхэд гаргачих байх. Үүнийг гаргахдаа ард иргэдээ­рээ сайн
хэлэлцүүлэх хэрэгтэй. Миний санаачилгаар “Монгол ул­сын хөгжлийн стратегийн” асууд­лаар
Хэнтий, Дархан-уул аймагт симпозиум зохион байгуулсан, цаашдаа үргэлжлүүлнэ. УИХ-ын
гишүүд завсарлагаар иргэдтэй уулзахдаа энэ асуудлыг байнга ярьж санал авахыг чуулганы
хаал­тын хуралдаан дээр үүрэг болгосон. Намууд ялсан тохиолдолд тэр зо­рилт руу
хэр хурдан хүрэх вэ гэдэг хурдны тухай асуудлыг ярих шаард­лагатай болно.

-Сүүлийн үед УИХ-аар хэлэл­цэгдэж байгаа
хуулиуд хувийн өмчийг хураана, эздийг нь хорино гэсэн заалттай байдаг болж гэсэн
шүүмжлэл гарах боллоо?

-Мөнгө угаах, терроризмтой холбоотойгоор
Эрүүгийн хуульд нэмэлт оруулах үед наад асуудал чинь яригдсан. Тэр хууль батлагдсан.
Манай улсын Эрүүгийн хуулийн системд байхгүй хоёр гэмт хэрэг шинээр нэмэгдсэн. Тэр
нь зөвхөн үнэт цаасны зах зээлтэй холбоотой. Хөрөнгийн бирж дээр зарагдаж байгаа
хувьцааг унагахын тулд тэр компани дампуурах нь гэж худал цуурхал тараасан бол тухайн
хүнд хариуцлага хүлээлгэдэг хууль. Гэх­дээ төсөл нь анх орж ирэхдээ ор­чуулгын хувьд
алдаатай байснаас тийм ойлголт бий болгосон. УИХ үнэт цаасны зах зээлтэй огт холбоо­гүй
зах зээлийн бараа бүтээг­дэхүүний үнийг хөөрөгдвөл арга хэмжээ авна гэсэн байсныг
нь үнэт цаасны зах зээлд зохиомлоор нөлөөлөх гэж өөрчилсөн. Хоёр дахь нэмэлт нь
компанийнхаа дотоод мэдээллийг ашиглаж хувьдаа ашиг олдог хүнд мөн хариуцлага тооцно
гэсэн үг. Ер нь цаашдаа хууль бо­ловс­руулж өргөн барих субъектууд хуулийн үзэл
баримтлал, агуулга, уялдаа холбоог маш нарийн судалж байх хэрэгтэй гэдгийг энэ үйл
явц харуулж байгаа юм.

-УИХ-ын 2014 оны ажлын тө­лөвлөгөө ямар
байгаа бол?

-Ирэх хаврын чуулганаар саяын намрын чуулганаар
хэлэлцэж ам­жаагүй хуулиудийг үргэлжлүүлэн хэлэлцэнэ. Газрын тосны тухай хууль хаврын
чуулганы эхээр хэлэл­цэгдэнэ. “Авлигажсан төсөв”-ийн асуудлыг шийдвэрлэж дуусгана.
Мөн Тендерийн хуультай холбоо­той, хуулийн байгууллагын шинэч­лэлийн хуулиуд үргэлжилнэ.
Монгол Улсын Хөгжлийн стратегийг бүтэн жил хэлэлцүүлээд оны эцэст батал­на. Эрдэс
баялагийн салбарт ба­римтлах бодлого саяын чуулганаар батлагдсан тул Ашигт малтмалын
хуулийг түүнд нийцүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Засгийн газар дээр бэлтгэгдэж
байгаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр хайгуулын хориг цуц­лагдана.
Сонгуулийн хууль, Улс төрийн намуудын тухай хуулийн хэлэлцүүлэг үргэлжилнэ.

Л.МӨНХТӨР

Ашигт малтмалын хай­гуул, ашиглалтын
тус­гай зөвшөөрөл гэж  нэг үйлтэй эрх бий.
Уг нь бол зүй ёсны, хуулиар зөв­шөөр­дөг эрх л дээ. Хэн дуртай нь түдгэлзүүлж, хүчингүй
болгочихдог уч­раас үйлтэй гээд байгаа юм. Ийм зөвшөөрөл ав­сан хувийн компаниуд  эрх мэдэлтэй хэнд ч зөв­шөөрлөө булаалгуулах нөхцөлд
ажиллаж байна. Тодруулж хэлбэл мөнгөө оруулсан ордынхоо ли­цен­зийг төрд булаалга­чихдаг  нь бараг л “моод” болчихоод байна. Үүнийг баталсан
гурван жишээ хэлье. Мэргэж­лийн хяналтын байцааг­чидтай холбоотой нэг жишээ байна.
2006 онд Ашигт малтмалын хууль өөрчлөгдсөн дөө. 
Яг энэ үед мэргэжлийн хянал­тын байцаагчид 147 ли­цен­зийн эрхийг түр хуга­цаанд
түдгэлзүүлж байж. Нэмэлт тайлбар хийхэд өмнөх хууль үйлчлэх хугацаанд ашиглалтын
тусгай зөвшөөрлөө авсан  компаниудыг мэргэжлийн
хяналтынхан онилсон байдаг. Хуулийг буцааж хэрэглэсэн гэсэн үг.  Ухаан­даа хуулийн дагуу байгуулагдаад ажиллаж
байгаа компанийг татва­рын шинэ хууль гарангуут “Танайх компаниа өмнөх хуулийн үед
байгуулжээ. Одоо хууль шинэчлэгдсэн учраас өнгөрсөн жилүү­дийн татвараа нөхөж өг,
тэр болтол компанийн чинь эрхийг түдгэлзүүл­лээ” гэж байгаатай ялгаа­гүй юм болж.  Ашигт малт­малын 1997 оны хуулийг салбарынхан
нь либе­риал гэж үнэлдэг. Энэ хуулиар хүчин төгөлдөр лицензтэй л бол ямар нэг шалгуургүйгээр
ашиглал­тын тусгай зөвшөөрөл авах өргөдлөө гаргаж болдог байв.  Яг энэ дагуу хүсэлтээ гаргаад тусгай зөвшөөрлөө
авсан ком­паниудын лицензүүдийг мэргэжлийн хяналтынхан овоо хараандаа авсан хэрэг.

2006 оны хуулиар ашиг­лалтын лиценз
авах босго өндөрссөн юм. Нөө­цөө Эрдэс баялгийн зөвлөлийн хурлаар хэ­лэл­цүүлж шийд
гэсэн заалтыг хуульд шинээр тусгаж байлаа. Босго нь өндөрссөн учраас өмнөх хуулийн
үед ашиглалтын лиценз авсан компаниу­дад нөөцөө 
батлуул гэсэн шаардлага тавихад уг нь бол болохгүй юмгүй л дээ. Гэхдээ энд
нэг “но” бий. Мэргэжлийн хянал­тын байцаагчид 147 лицен­зийг “Гурван сарын дотор
нөөцөө батлуул. Тэгэхгүй бол цуцална шүү” гэж үүрэгдээд түдгэл­зүүлсэн байдаг. Хачир­халтай
нь гурван сарын дараа 32 компаниас бу­сад нь нөөцөө батлуу­лаад лицензээ хүчинтэй
болгочихсон байдаг. Нөө­цийн тайлан бат­луул­на гэдэг тийм амар ажил биш. Гэтэл
бүхэл бүтэн 115 компани гурав­хан сарын дотор нөөцөө батлуулчихсан байдаг. Эргэж
харахаар л шийд­вэр. Бүр үүнээс ч хачир­халтай баримт бас байна. Мэргэжлийн хяналтын
нэг байцаагч 32 компанийн лицензийг цуцалчихаад 
ондоо багтаад заримынх нь эрхийг сэргээсэн бай­вал яахав. Тус газрын байцаагчид
хүчингүй бол­сон лицензийг гурав, дө­рөв, наймаар нь сэргээ­сээр байгаад бүх лицен­зийн
эрхийг сэргээсэн байдаг. Дуртай үедээ цу­цалж сэргээдгийн цаад утга нь мөнгөнөөс
өөр юу байж болох вэ? Бодох л асуудал.

Дараагийн жишээ нь бүр сонин. Хувийн
компа­ниудыг хэн ч биш гэж үзсэн хандлагын хамгийн тод илэрхийлэл гэчих­мээр үйл
явдал өнгөрсөн жил өрнөсөн. АМГ-ын  дарга
асан Батхуягийг авлигын хэргээр шалгаж шүүхээс буруутай гэсэн шийдвэр гаргаж байв.
Албан тушаалаа ашиг­лаж лицензүүд хууль бу­саар өгчээ гээд 106 ли­цензийг нэг дор
хүчингүй болгож байлаа. Шүүхээс  хүчингүй
болгосон лицен­зүүд дотор эрх шилжүүлэх маягаар лиценз авч, орд газар дээрээ хөрөнгө
мөн­гө оруулчихсан цөөн­гүй компани байсан юм. Лав л 25 тэрбум төгрө­гийн хохиролтой
34 тус­гай зөвшөөрлийн асуу­дал тухайн үед яригдаж байсан. Ийм баримт бай­сан ч
шүүх тэднийг хохи­рогч гэж үзээгүй. Яг энэ асуудлаар салбарын  яаман дээр ажлын хэсэг гарчихсан гомдлыг нь хэлэлцэж
байгаа дуулд­сан. “Ашигт малтмалын хууль өөрчлөгдөнгүүт  сон­гон шалгаруулалт яваг­дана. Тэр үед эзэм­шиж
байгаа талбайнууд дээр чинь давуу эрхтэй оролцуулна”  гэж тайвш­руулсан сураг сонсогд­сон. Хохирсон
компаниуд заргалдаж чадахгүй хү­лээгээд суугаагийн цаана ийм учир байгаа болол­той.
За тэгээд лицензээ хураалгуулсан гадны ком­паниудын хувьд өөр газар лицензтэй компа­ниуд
цөөнгүй байсан нь тодорхой. Ийм байдалд орчихсон хүмүүс хэчнээн хохирсон ч төртэй
шүүх­дэлцэхийг хүсэхгүй. Шүүх­дээд явахаар гадны хө­рөнгийн бирж дээр нэгэнт уначихаад
байгаа хувь­цааных нь үнэ гэрлийн   хурдаар
газардах учраас амаа хамхихаас аргагүй шалтгаан бас бий.  Ер нь гадны компаниуд “Хан ресурс” шиг хамаг юмаа
хураалгасан тохиолдолд л  “арбитр”-ддаг.

Сүүлийн жишээг хэлье. Хонгконгийн
хө­рөн­гийн биржид бүрт­гэлтэй “Топ лаки” “Хөх толбо бут” гээд компа­ниудын лицензийг
ҮАБЗ-өөс албан тоот ирсэн гээд цуцалчихсан. Яг ямар шалтгаанаар цуцалж бай­гаа юм
бэ гэдгийг со­нирхсон компанийн удирд­лагууд “нууц” гэсэн ганцхан үг сонсчээ. Нууц
гэсэн тайлбараар хэч­нээн лиценз ч цуцлагдаж 
магадгүй нь гэсэн бол­гоомжлолыг учир мэдэх улс хэлж байна лээ. Яа­гаад үндэсний
аюулгүй байдалд нөлөөлж бай­гааг товч тодорхой хэл­чих­дэг бол ийм болгоомж­лол
төрөхгүй л дээ.                                   

Лицензээ хураалга­сан компаниуд одоо
шүү­хээр явж байгаа гэсэн. Улсын дээд шүүхийн за­хиргааны хэргийн тан­химд гомдол
гаргах л үлд­сэн дуулдсан. Хөвс­гө­лийн Бүрэнхааны фос­форитын ордын нэг хэсэг дээр
лиценз эзэмшдэг байсан юм билээ. Долоо, найман хэсэг газарт лиценз олгосноос нэгийг
нь иргэний хөдөлгөөний эсэргүүцлээр цуцалсан байдаг. Одоо хоёр нь цуцлагдах тийшээгээ
ханд­чихаж. Бүрэнхааны фосфоритын ордыг ашиг­лавал Эрдэнэтэд зэс хайлах үйлдвэр
бари­хад асуудалгүй гэж сал­барынхан ярьдаг. Учир нь зэс хайлуулах үйлд­вэрээс гарах
хүхрийн хүч­лээ яах вэ гэдэг том асуу­дал эртнээс яригдсаар энэ цагтай золгосон.
Хэр­вээ Бүрэнхааны ордыг ашиглаад эхэлбэл хүх­рийн хүчлийг тэндээс га­рах хүдэртэй
нийлүүлээд супер фосфорит гэдэг мундаг бордоо гаргаж авах юм билээ. Газар тариаланд
ашиглах зо­риу­лалттай ийм бордоог экспортлоход ямар ч асуу­далгүй борлуулна, тэр
хэрээр олох мөнгө ихэснэ гэсэн тооцоог аль хорин жилийн өмнөөс “Зэс” хөтөлбөр яригдах
үед гаргаж байсан гэдэг.  Хэн нэг эрх бүхий
албан ту­шаалтан ямар нэг үндэс­лэл гаргаж лиценз цу­цалдаг жишиг тогтсоныг сая
дурдсан гурван жи­шээ­нээс харчихаж боло­хоор байна.      

Хайгуулын лицензийг  дээд тал нь есөн жилээр өгдөг. Энэ хугацаанд нөөцөө
тогтоочихсон бол ашиглалтын тусгай зөв­шөөрөл авах эрх нь нээгд­дэг. Ашиглалтын
зөв­шөөр­лөө 30 жилийн хуга­цаагаар авдаг. 
Дараа нь хорин жилээр хоёр удаа сунгаад нийтдээ 70 хүр­тэл жилээр ашиглах
эрхээ сунгуулж болдог. Саяын хэлсэн тоонуудыг хүртэл гэдэг үг дагадаг. Гурван хүртэл
жил хайгуулын лиценз олгоно гэдгийн ард  нэг
сар, гурван сар, нэг жилээр олгож  болно гэсэн
санаа бий, эрх дарх­тай албан тушаал­тан үзэмжээрээ хугацааг нь тогтоох боломжтой
гэсэн үг. Уг нь  эрх гэдэг өөр ойлголт. Олгох
хуга­цаа, дуусах үе, цуцлагдах үндэслэл нь тодорхой юмыг л эрх гэж хуулинд онцолдог.
Гэтэл ашигт малтмалын  хайгуул, ашиг­лалтын
тусгай зөв­шөөрлийг эрх гэж ойлго­ход хэцүү болсныг хуу­лиас харчихаж болно. Ашигт
малтмалын 1997 оны хуулинд эрхийг гур­ван үндэслэлээр цуцал­даг байж. 2006 онд  энэ үндэслэл тав болж өсчээ. 1997 оны үндэслэл
нь объектив шинжтэй, хэн ч маргахааргүй үндэслэ­лүүд байсан гэж салба­рынхан онцолдог.
Та төл­бөрөө төлөөгүй байна, та эрх зүйн чадамжаа алдаж дампуурчээ,  таны талбайг бид нөөцөд авлаа, оронд нь нөхөн
олговор өгье гэдэг байж. 2006 оных харин арай өөр. Хайгуулын ажлын зардлын доод
хэмжээг га тутамд яаж гаргаснаар нь тооцоод хөрөнгө мөнгө зараагүй бол цуцална гэсэн
заалт  бий. Зах зээл хүндхэн байсан учраас
чи бага мөнгө заржээ гэж өршөөх юм байхгүй. Ин­гээд ирэнгүүт компаниуд худлаа тайлан
бичээд эхэлдэг гэнэ. Нэг тайланг нөгөө тайлан руугаа хуулж бичээд л аваачаад өгчихнө.
Энэ тохиолдолд  мэдээллийн төв худлаа, хулхи
тайлангаар дүүрэх  эрсдэлтэй. Нэг талаас нь
харахад шахалтын арга хэрэглээд байгаа мөрт­лөө нөгөө талаас нь харахад буруу мэдээлэл
цуглахад хүргэсэн арга болсныг компанийнхан нуудаггүй. Эрхээ шил­жүүлж болохгүйг
хуулиа­раа заачихсан. Ийм хориг тавингуут компаниа шууд худалддаг болсон. Компанийн
нэр нь өөрч­лөгдөөгүй учраас лиценз худалдсан үгүйг мэдэх боломжгүй болно гэсэн
үг. Хаалт бүрийн цаана ийм асуудал нуугддагийг өчнөөн жишээгээр тайлбарлаж болно.  

Уг нь хугацаа нь то­дорхой, цуцлах
үндэслэл нь бодитой, эрхээ бусдад шилжүүлэх эрх нь либериал байхыг л олон улсын
хуулийн нэр томъёонд эрхийн батал­гаа гэдэг. 
Харамсалтай нь ирэх жилүүдэд   эдийн
засгийн хөгжил ямар байхыг тодорхойлох уул уурхайн салбарт ажил­лаж буй компаниудад
тэр баталгаа нь алга. Уг нь уул уурхайн салбарынх­ны энэ эрх Ашигт малт­малын хуульд
заасан үндэслэлээр цуцлагдах учиртай. Гэтэл аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн
хууль энэ салбарт үйлчлээд бай­гааг дээр өгүүлсэн мэр­гэжлийн хяналтын бай­цаагчийн
шийдвэрүүдээс харж болно. Энэ хуулинд тусгай зөвшөөрөл эзэм­шигчид хууль  дүрэм зөрч­вөл эрхийг нь  гурван сараар түдгэлзүүлнэ гэсэн заалт байдаг
юм. Ингээд л хэн нэг байцааг­чийн үзэл бодол, өнгөөр  “хүчингүй болгосугай”, “эрхийг сэргээсүгэй”  гэдэг тогтоолууд үйлдэгддэг.

Ашигт малтмалын хуульд  өөрчлөлт оруулах асуудал ид яригдаж буй энэ үед
тусгай зөвшөө­рөл тойрсон энэ асууд­лууд яах аргагүй эргэж харахаар л өнцөг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Сүхбаатар аймагт малын гоц халдварт
шүл­хий гарч, хорио цээрийн дэглэм тогтоо­гоод байгаа билээ. Сүхбаатар аймгийн Онгон
суманд гарсан малын гоц халдварт шүл­хий өвчин Наран сумын нутагт илэрч цаашид нэмэг­дэх
хандлага­тай байгаа тул Онгон, Наран, Дарьганга сумын нутаг дэвс­гэрт өндөржүүлсэн
бэлэн байдлын зэрэгт шилжиж, хорио цээрийн дэглэм тогтоо­гоод байна.

Халдварт өвчний голом­­тод
150 шахам тол­гой мал шүлхийн шинж тэм­дэгтэйгээр өвчилс­нөөс 120-ийг нь устгасан
байна. Нөхцөл байдалтай холбоотойгоор шүлхий гар­сан бүс нутгийн үхэр малыг вакцинжуулах
ажил үргэлжилж байна. Одоо­гоор Онгон сумын 1, 3 дугаар багт 35131 малыг вакцинжуулсан
гэх мэдээ­лэл байна. Гэтэл шүлхий гарсан бүс нутгийн үхэр, малд тарьж байгаа вакци­ны
хугацаа нь дууссан гэх мэдээлэл байна. Хоёр­дугаар сарын 1-нд хугацаа нь дуусч устгалд
оруулах ёстой вакциныг шүлхий­тэй малд тарьж байна гэх шүүмжлэл гараад байгаа аж.
Энэ талаар  Монголын мал эмнэлгийн холбооны
Ерөнхийлөгч Ц.Өлзийтогтох ийн ярилаа.

-Хугацаа нь дууссан вакциныг шүлхийн
голом­тод байгаа мал, үхэрт тарьж байна гэж байна?

-Хоёрдугаар сарын 1-нд хугацаа нь
дууссан вакциныг Сүхбаатар аймгийн малд хийж байна. Хугацаа нь дуус­сан вакциныг
устгалд оруу­лах ёстой байтал яагаад тарьж байгааг мэргэжлийн хүмүүсээс тодруулах
хэрэг­тэй. Дээр нь хугацаа нь дуус­санаас гадна ОХУ-аас орж ирсэн энэ вакцин чанаргүй
гэдэг нь амьдрал дээр бат­лагд­сан. ОХУ-аас авчирсан шүлхийн эсрэг вакциныг өнгөр­сөн
оны арав, арван­нэг­дүгээр сард шүлхий­гээс урьд­чилан сэргийлэх зорилгоор зүүн
аймгуудын малд хийсэн. Энэ вакцин зургаан сарын дарх­лаа үүсгэх ёстой гэж заавар
дээрээ байгаа. Гэтэл зургаан сар хамгаалах үйл­чил­гээтэй вакцин үр дүнгээ өгсөнгүй.
Гурван сарын дараа буюу саяхан дахиад Сүхбаатар аймагт шүлхий гарлаа. Вак­цин тариад
бай­хад шүлхий гараад байгаа нь энэ вакцин чанаргүй, үйлчил­гээ үзүүлэх­гүй байна
гэсэн үг гэдэг нь амьдрал дээр бат­лагд­лаа. Вакцины хугацаа дуусч үйлчлэхгүй байсаар
атал  одоо дахиад шүл­хий гарсан голомттой
бүс нутгийн малд хийж байна. Дээр нь Шадар сайдын хийсэн мэдээл­­лээр энэ чанаргүй
вакцинаа авахаар дахин Орос руу хандахаар шийдсэн гэсэн. Чанаргүй гэдэг нь тогтоогдоод
байхад нэмж авчрах шаардлага бай­на уу. Энэ тал дээр бодитой хяналт тавьж ажиллах
хэрэгтэй юм.

-Хугацаа нь дууссан гэд­гийг малын
эмч нар мэдэж байгаа биз дээ. Энэ асуу­далд хаанаас хяналт тавь­даг вэ. Яагаад чанаргүй
вакцин авчирч байна гэж бодож байна?

-Вакцины гаднах шошгон дээр хоёрдугаар
сарын 1-нд хугацаа нь дууссан гээд тэмдэглэгдсэн байгаа шүү дээ. Мал эмнэлэг үрж­лийн
газар, Мэргэжлийн хянал­тын газар хяналт тавих ёстой.  Мал эмнэлэг, үржлийн газ­рын нөхдүүд л ийм завх­рал
гаргаж байна гэж бодож бай­на. Тэдэнд чанаргүй вак­цин авах сонирхол байгаа гэж
бодож байна. Урт хугацааны дарх­лаа тогтоодог. Найдвар­тай  ийм вакцин зөндөө бай­на. Заавал Оросын дархлаа
тог­тоодоггүй, идэвхгүй, богино хугацаанд үйлчилдэг вакцин тариад байгаагийн цаана
хардах зүйл олон бай­гаа юм. Хүнс­ний аюулгүй бай­дал, нийг­мийн эрүүл мэн­дийн
асуудал учраас үүгээр дамжуулж бизнес хийдэг сүл­жээ бий болж. Бас нэг ноцтой асуудал
бол сая шүлхий өвч­нөөс урьдчилсан сэргийлэх вакциныг буруу хадгалж, хөл­дөөгөөд
олноор нь устгалд оруулсан зөрчил гарсан бай­на лээ. Говьсүмбэр айм­гийн мал эмнэлгийн
албанд ний­лүүл­сэн вакцин хадгалах хөр­гүү­рийг зориулалтын бус газар суурилуулан,
агуула­хын орчны дулааны байдалд хэмжилт хийгээгүйгээс нийт­дээ 725.6  мянган тун вакцин  хөлдөж, улсад 300 гаруй сая төгрөгийн хохирол
учирсан нь тогтоогдсон. Мөн шүлхий өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх вакци­ныг хоёр удаа
тарих ёстой гэж заавар дээр нь бий. Харин манайхан нэг удаа тарьж, зааврыг нь мөрддөггүй
зөрчил гарч байгааг шалгаж тогтоох ёстой юм.

-Чанаргүй вакцин гэд­гийг манай
улс дотоодын­хоо лабораторид шалгаад мэдэх боломж бий юу?

-Дотооддоо сайн, муу вак­цин байна
гэдгийг шалгаад мэдэх боломжгүй. Тийм лабо­ра­тори байхгүй. Өнгөрсөн 2012 он ОХУ-аас
нийтдээ үхэрт тарьдаг тунгаар 40 сая тун, хонь ямаанд тарьдаг тунгаар бол 80 гаруй
сая тун вакцин авчирч тэдгээрийг одоо хэрэглээд дуусч байгаа нь энэ. Нийтдээ үхрийн
тун­гаар 28 сая тонн вакцин ав­сан. Энэ бүгдийг улсын төс­вийн хөрөн­гөөр авч байгаа
шүү дээ. Дээр нь малын эмч ажиллуулж, малчдын малыг хэдэн зуугаар нь уст­галд оруулж
байгаа гээд том хохи­рол учирч байгааг анхаа­рах хэрэгтэй юм. ОХУ-аас вакцин авчирч
тарихад хам­гийн бага­даа арав гаруй тэр­бум төгрө­гийн хөрөнгийг улсын төсвөөс
зарцуулсан гэсэн тооцоо байна. Устгалд орсон арван мал тутмын есд нь улсаас нөхөн
төлбөр өгч байгаа. Зуун мал устгавал улсаас зуун сая төгрөг дунджаар гаргана. Нөгөө
талаар устгах арга нь буруу байна. Нэг хотонд бай­гаа малын нэгийг нь уст­гаад,
нэгийг нь устгахгүй бол нэмэргүй. Энэ бол маш буруу арга юм.

Мөн манайх шүлхийтэй тэмцэж байгаа
аргаа  өөрчлөх хэрэгтэй байна. Нэг хотонд
байгаа 30 үхрийн  гурвыг нь шүлхий туссан
гээд устгалд оруулж,  27 үхрийг өвчлөөгүй
гэж үлдээж байна.  Нэг хотонд байсан 30 үхрийн
зөвхөн гурав нь өвчлөөд үлдсэн 27 нь өвчлөөгүй эрүүл байна гэж байхгүй. Бүгдээрээ
вирус тээгээд байж байдаг. Тэгэхээр үхэр устгаж байгаа энэ тэмцэл өөрөө буруу юм. 

-Биокомбинатад мал амьт­ны эсрэг
олон төрлийн вакцин хийдэг. Шүлхийн вакцин яагаад хийхгүй байгаа юм бол?

-Монголчууд шүлхийн вакцин хийж байгаагүй.
Мон­голд мал амьтны вакцин үйлд­вэр­лэдэг ганц үйлдвэр нь Биокомбинат юм. Одоо Био­ком­бинатад
нийтдээ 30-аад нэр төрлийн вакцин үйлдвэр­лэдэг. Боом, бруцеллёз, гал­зуу гээд голдуу
бактерийн эсрэг вакцин үйлдвэрлэж бай­на. Харин шүлхийн вак­цин үйлд­вэрлэж байгаагүй.
Шүлхийн вакцин үйлдвэрлэ­хэд маш нарийн ажиллагаа шаардла­га­тай. Маш цэвэр орчин,
техник тоног төхөө­рөмж, мэр­гэшсэн боловсон хүчин, мэр­гэ­жилтэн гээд энэ бүгд
манайд хараахан байх­гүй байна гэв.

 ШҮЛХИЙ ӨВЧНИЙ ЭСРЭГ ВАКЦИНЫ ХУГАЦАА
ДУУСААГҮЙ

Засгийн газрын хэрэг­жүүлэгч
агентлаг, Мал эмнэлгийн үржлийн газрын дэд дарга Т.Баатараас энэ талаар тодрууллаа.

  -Хугацаа нь дууссан, уст­галд оруулах
ёстой вакциныг шүлхий гарсан голомттой бүс нутгийн малд хийж байна гэх мэдээ­лэл
байна. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Хоёрдугаар сар дуусаа­гүй байна.
Хоёрдугаар сард хэрэглээд хугацаа нь дуусна. Тиймээс одоо вакцины хуга­цаа нь дуусаагүй
учраас тарьж болно.

-ОХУ-аас оруулж ирсэн шүлхий өвчнөөс
урьдчилан сэргийлэх вакцин чанаргүй байна гэх шүүмжлэл гарч байна. Зургаан сарын
дарх­лаа үүсгэх ёстой вакциныг зүүн аймгуудын малд гур­ван сарын өмнө хийсэн боловч
дахиад шүлхий гар­сан нь шүүмжлэл дагуулж байна? 

-Чанарыг нь Монголд шалгадаггүй. Дэлхийн
мал, амьтны эрүүл мэндийн бай­гуу­л­лагын лавлагааны төв лабораторид шинжилгээ хий­сэн
вакцин юм. Тиймээс чанар дээр манайхаас мэдээ­лэл өгөх боломжгүй байна. ОХУ-аас
оруулж ирсэн шүл­хий өвчнөөс урьдчилан сэр­гийлэх вакциныг гурван жил Зүүн аймгуудын
малд хийж байна.

-Хугацаа нь тун удахгүй дуусах
гэж байгаа юм байна. Одоо хичнээн тонн вакцины нөөц байгаа вэ. Вакцинжуулах ажил
хэдэн хувьтай явж байгаа бол?

-Одоо ч гэсэн вакцинжуу­лах ажил хийгдэж
байна. Тэгэхээр яг хэдэн тооны ма­лыг вакцинжуулаад байгааг хэлэх боломжгүй байна.
Нийт­дээ хоёр тонн гаруй вак­цин үлдсэн байсан. Үүнийг сая гаруй толгой малд тари­на
гэсэн тооцоо байна.

-Шүлхийн вакцин зур­гаан сарын
дархлаа үүсгэх­гүй байгаа юм чинь энэ удаад үр дүн өгөх үү. Шүл­хий өвчнийг дарж
авч чадах болов уу?

-Бид зааврынх нь дагуу хийж байгаа.
Шүлхий хүйт­рэ­хээр хурдан тардаг. Хүн, ма­лын хөл, тээврийн хэрэгсэл, шувуугаар
хүртэл шүлхий өвчин тардаг. Тиймээс шүл­хийг зөвхөн вакцин хийгээд дарж авна гэхэд
төвөгтэй юм. Манайхаас вакциныг заав­рынх 
нь дагуу тарьж хэрэглэж, хүн хүч техник гарган ажил­лаж байна гэлээ.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

“Буянт-Ухаа-1” хорооллын барилгын
ажил 95 хувьтай байгаа. Тус хороололд  33-66 ам.метр талбай бүхий 1764 айлын
орон сууц, автомашины дулаан зогсоол, хүүхдийн тог­лоомын талбай, цэцэрлэг, үйл­чилгээний
төв  баригдаж ирэх тавдугаар сард бүрэн ашиглал­тад орох юм. Хорооллын эхний
ээлжийн 567 айлын орон сууцыг  өнгөрсөн нэгдүгээр
сард ашиг­лалтад хүлээлгэн өгсөн. Энэ орон сууцны метр квадратынх үнийг нэг сая
280 мянган  төгрөг байхаар Засгийн газраас
тог­тоожээ. Өнөөгийн зах зээлд ийм хямд өртөгтэй байр хаана ч байхгүй. Хотын гэр
хорооллыг орон сууцжуулах зорилгоор энэ­хүү бүтээн байгуулалтыг боги­но хугацаанд
цогцлоож чадсан юм. Тиймээс “Орон сууцны за­хиалга авах журам” удахгүй гарна. Журамд
чухам юу тус­гагдах талаар Төрийн орон сууц­ны корпорац (ТОСК)-ийн захирал А.Гантулгатай
ярилцлаа.

 -Засгийн газраас барьсан най­ман
хувийн хүүтэй зээлийн орон сууцыг иргэдэд хуваари­лахдаа журмаар зохицуулна гэж
өнгөр­сөн долоо хоногт Ерөнхий сай­дын цагаар мэдээлсэн. Тэр жур­мыг ТОСК  боловсруулж байгаа юу?

-Ерөнхийдөө ТОСК-оос жур­мын төсөл
боловсруулж Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газарт хүр­гүүлэх юм. Тэндээс харьяа яамддаа  санал хүргүүлнэ. Яам агентлагаас ирсэн  саналыг нэгт­гээд Засгийн газрын хуралдаанаар
хэлэлцэж, “Орон сууцны захиалга авах журам” ба­тална.

-Яг ямар журам гарах вэ?

-Журамд нэлээд шаардлага тавигдана
гэж ойлгож болно. Ту­хайл­бал, ТОСК-иас барьсан барил­­гуудыг түрээсэлж, 100 хувь
зарж борлуулж болохгүй. Зөвхөн анх удаа орон сууц худалдан авч бай­гаа хүмүүсийг
энэ зээлд хам­руулна.  Мөн өмнө хэрэгжсэн  тө­рийн албан хаагчийн 4000 айлын орон сууц, зургаан
хувийн орон сууц зэрэг хөтөлбөрт багтсан иргэд орохгүй. Энэ тал дээр хатуу шаард­лага
тавьж, журмаар зохи­цуулна.

-Тэгэхээр урьд нь байр ху­дал­даж
авч байгаагүй иргэд  ТОСК-иас барьсан орон
сууцанд орох боломжтой юм байна. Өмч хувьч­лалаар авсан байр нь гэр бүлийн гишүүдийн
нэр дээр бүртгэлтэй байдаг. Тийм хүмүүс анх удаа байр худалдаж ава­хаар болбол яах
вэ?

-Энэ асуудлыг журмаар зохи­цуулж таарна.
Өмч хувьчлалаар аав ээжтэйгээ хамт байраа өмч­лөөд авсан гэдэг асуудал урьд нь ч
яригдаж байсан. Үнэхээр тухайн үед эцэг, эхтэйгээ хамт байраа өмчилсөн бол ээж аав
нь салгаад авчихаж болно.

-Энэ байранд орсон хүн бус­дад
түрээслүүлэхгүй байх, анх удаа байр худалдан авч байгаа зэргийг нь яаж хянах вэ?

-Тэгэхээр ТОСК-ийн захиал­гаар баригдсан
энэ орон сууцыг ямар нэгэн хүний эрх ашиг бизнес бол­гох­гүйн тулд хатуу хяналт
тавьж, анхаарлаа хандуулна. Үүнийг ч бас журамд тусгана. Нэгэнт зээлийн орон сууцанд
орсон хүн 15 жилийн дараа бор­луулах, түрээслүүлэх эрхтэй болно.

-Зээлийн хугацаа дууссаны дараа
буюу байраа өөрийн бол­госны хойно борлуулж, түрээ­сэлж болох нь ээ?

-Яг тийм. Тухайн байр 15 жи­лийн дараа
таны мэдэлд шилжинэ гэсэн үг. Харин одоогоор энэ бай­ранд орох хүсэлтэй хүмүүс заавал
банкны зээлд хамрагдах учиртай. Өнөөдөр бэлэн мөнгөтэй хүн хямд байр худалдаж аваад
цааш нь үнэ нэмээд зардаг. Ард түмнээ шулдаг, хэдэн хүний эрх ашгийг дэмжсэн тийм
зүйлээс сэргийлж ийм шийдвэр гаргаж байгаа юм.

-Төрөөс барьж байгаа байр гэр хорооллынхныг
орон суу­цаар хангах зорилготой. Хэрэв хашаа байшингаа зараад бай­ранд орох хүсэлтэй
иргэд бан­кинд олон жил хүү төлөхийг хүсэхгүй, бэ­лэн мөнгөөрөө орон сууц ху­далдаж
авах бодолтой байж болно. Ту­хайн иргэн үнэ­хээр л анх удаа байр авч байгаа то­хиолдолд
энэ орон сууцыг бэлэн мөнгөөр ху­дал­дан авлаа гэхэд бусдад зарж борлуулахыг нь
хориглох гэх мэт уян хатан зохицуулалт хийж болоогүй юм уу?

-Үл хөдлөх хөрөнгө жил ирэх тусам
өсдөг. Тиймээс өнөөдөр урт хугацааны энэ зээлийг авсан иргэд хожино. Цаашлаад Буянт-Ухаа
хороолол хотын төв хэсэг болно. Хөшигтийн хөндийн онгоцны буу­дал ашиглалтад орж,
тийшээ бү­тээн байгуулалтууд өрнөнө. Мөн хурдны өргөн зам  бий болчихлоо. Урьд нь нисэх рүү олон цаг түгжир­дэг
байсан бол одоо хэдхэн минут явдаг боллоо. Маргаашийн өөх­нөөс өнөөдрийн уушги гэгчээр
иргэд маань алсаа харах ёстой. Банкны хүүнд дургүй хүмүүс бай­гаа л байх. Гэхдээ
өөрсдийнхөө хувийн зохи­цуу­лалтыг хийх хэрэг­тэй. Ямартай ч төрөөс барьж байгаа
хямд орон сууцны хувьд дээрх журмыг хатуу мөрдөнө.

-Орон сууцны 60 хувийг тө­рийн
албан хаагчдад, үлд­сэнийг нь  зорилтод бүлгийнхэнд
өгнө гэсэн. Бас малчид энэ байранд орж болох тухай мэдээлэл байсан л даа?

-Одоогоор малчдыг оруулах тухай шийдвэр
гараагүй.  Төрийн албан хаагчдад 60 хувийг
өгнө. Харин үлдсэнийг нь залуу гэр бүл, ахмадууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд гээд
зорилтод бүлгийнхэнд хуваарилна.

-“Буянт-Ухаа-1” хорооллын
байр хямд болохоор найман хувийн зээлд хамрагдах хүн олон байх болов уу. Ийм хүсэл­тэй
иргэд орон сууцны тооноос дав­бал яаж хуваарилах вэ?

-Эрэлт нь  их болоод нийлүү­лэлт бага болчихвол хүмүүс бужигнана.
Иймд сугалаа явуулах зэрэг арга хэмжээ зохион байгуулах төлөв­лөгөө байгаа. Аливаа
зүйл шу­дарга нь дээр шүү дээ. Жи­шээлбэл, 800 байранд найман мянган өрх оро­хоор
саналаа өгчихвөл сугалаагаар шийднэ. Тэрнээс хөгшин, залуу гэж ялгамааргүй байна.

-Үндэсний бүтээн байгуулал­тын
корпораци богино хугацаанд олон айлын орон сууц барилаа. Энэ эрчээрээ хичнээн барилга
барих тооцоотой байгаа вэ?

-Шинэчлэлийн Засгийн газрын хэрэгжүүлж
буй хөтөлбөрийн хү­рээнд эхний том бүтээн байгуулалт “Буянт-Ухаа-1” хо­роолол юм.
Үүгээр төсөл хөтөлбөр дуусчихаа­гүй. Бид жилдээ 10, 15, 20, 30 мянган айлын орон
сууц бүтээн байгуу­лахаар том зорилт тавьж байна. Дэд бүтэц нь асуудалгүй бол байшин
барихад нэгхэн жилийн хугацаа хангалттай гэдгийг энэ хороолол харууллаа. Бидэнд
хүч, техник, боловсон хүчин байна. Үндэсний бүтээн байгуулалтын корпораци шиг барилгын
ком­паниуд маань нэгдээд ажиллабал жилд арав гаруй мянган айлын орон сууц босно.

-Цаашид  хаана, хаана ийм том бүтээн байгуулалтыг хий­хээр
төлөвлөөд байна вэ. Газрын асуудлыг нь хэрхэн шийдсэн бэ?

-Урьд урьдны нийслэлийн удирд­­лагууд
аж ахуй нэгжүүдэд газраа  хуваарилаад өгчихсөн
байдаг юм билээ. Төрийн мэдлийн газар гэж ерөнхийдөө байхгүй. Өнөөдөр Засгийн газар
маань хотын  захиргаатайгаа яриад асуудлыг
зөв талаас нь хараад монгол компаниудаар дэлхийн стандартад нийцсэн бү­тээн байгуу­лалтыг
хийлгэж болж байна. Дараа дараагийнх нь бү­тээн байгуулалтад зориулж газрын асуудлыг
шийдэж, ард иргэдээ орон сууцаар хангаж, нийслэлээ утаанаас салгачихъя гэсэн нэгдсэн
ойлголттой нэлээд далайц­тай том хэмжээний хөтөлбөрүүд явагдана. Бас аймгийн төв
болгонд 1000 айлын орон сууц хөтөлбөр хэрэгжинэ. Тэгэхээр энэ бол дуу­саш­гүй, дундрашгүй
том бүтээн байгуулалт гэж ойлгож болно.

-Анх нисэхийн хорооллыг баригдаж
эхлэхэд гэр хороол­лынхон газраа тэндэхийн бай­раар сольж болно гэсэн мэдээлэл байсан
л даа. Одоо тийм боломж байгаа юу?

-Гэр хорооллын дахин төлөв­лөлтийн
асуудал дээр яригдаж байсан. Тэр үед ОССК нийслэлийн 51 хувьд байсан. Нийслэлийн
давуу эрхтэй байсан болохоор тийм яриа байсан. Гэхдээ одоо ТОСК төрийн өмчит үйлдвэрийн
газар Ерөнхий сайдын мэдлийнх. Засаг өнөөдөр ямар шийдвэр гаргана, түүнийг дагана
шүү дээ. 

-“Буянт-Ухаа-1” хорооллын
1764 айлаас одоогийн байдлаар 567 айлын орон сууц нь бэлэн болсон. Инженерийн шугам
сүл­жээний асуудлыг хэрхэн шийд­сэн бэ?

-Юун түрүүнд “Орон сууцны захиалга
авах журам” батлагдана. Дараагаар нь захиалгаа авч эхэл­нэ. Одоогоор шинэ хороол­лын
бохир болон цэвэр усыг шийдэх инженерийн шугам сүлжээний ажил хийгдэж байгаа. Ирэх
тав­дугаар сард иргэд байрандаа оро­ход бэлэн болно.

-Байрны хувьд 33-66 метр квадрат
хэмжээтэй гэсэн. Энэ байранд орох хүсэлтэй хүний өрхийн орлого хэд байх ёстой вэ?

-Ерөнхийдөө 630 мянгаас нэг сая
300 мянган төгрөгийн өрхийн орлоготой айлууд энэ байранд орох боломжтой. Жишээлбэл,
33 метр квадрат байрны үнэ 42 сая 240 мянган төгрөг. Урьдчилгаа 30 хувьд нь 12 сая
672 мянган төгрөгийг төлнө. Үлдэгдэл нь 29 сая 568 мянган төгрөг болно. Үүнээс сарын
төлбөр 247.319 төгрөг байна. Татварын дараахь орлого нь 549.597 төгрөг. Өрхийн орлого
нь ойрол­цоогоор 610.664 төгрөг байх ёстой.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Цагаан олимп өчигдөр шөнө нээлтээ
хийлээ. “Сочи-2014” өв­лийн олимпийн наадамд дэлхийн зуу гаруй орны шилдэг тамирчид
ур чадвар, хурд хүчээ сорихоор нэгэн дор цугларлаа. Манай улсын хувьд энэ удаагийн
цагаан олим­под хоёр тамирчнаа сойж байгаа юм. Тодруулбал, гүйлтийн цанын төрөлд
Б.Бямбажав, Ч.Отгонцэцэг нар өрсөлдөх юм байна. Манай тамирчид хуваарь ёсоор энэ
сарын 14, 15-нд Сочигийн цасан замд уралдана.

Эдгээр тамирчдыг энэ дугаа­рын
“Өдрийн зочин” буландаа онцоллоо.

Манай тамирчдын хувьд дөн­гөж
хорин нас гарч яваа залуус аж. Чинбатын Отгонцэцэг 1991 онд төржээ. Тэрээр Төв аймгийн
Бор­нуур сумын уугуул. Айлын отгон охин юм байна. Бага байхын л спортод дуртай хүүхэд
байжээ. Ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд цанын спортоор дагнан хичээллэх болж.
Хэдий нас бага ч гэсэн түүний үзүүлсэн амжилтыг дурдвал чамгүй олон тоо гарна. Цанын
спортоор хичээллэж эхэлс­нээсээ хойш гуравхан жилийн дотор ур чадвараа ахиулж дотоо­дын
олон тэмцээн уралдаанд тэргүүлж байсан удаатай. 2009 онд эх орноо төлөөлөн дэлхийн
аварга шалга­руулах тэмцээнд оролцож байсан аж. Дэлхийн аваргад орол­цож уралдана
гэдэг манайх шиг өвлийн спортын хөгжил доогуур орны хувьд том амжилт гэж хэлж болно.
Тэр дундаа бага залуу эмэгтэй тамирчны хувьд асар том амжилт юм. Түүнчлэн 2011 оны
Азийн өвлийн спортын их наадамд цанын буухиа төрөлд багаараа оролцож хүрэл медаль
хүртэж байсан бол 2013 оны Дэлхийн аварга шалга­руулах тэмцээнд мөн л амжилттай
оролцож байсан аж. Ч.Отгон­цэцэгийг энэ спортод татаж, өдий зэрэгтэй хүрэхэд спортын
мастер Д.Ичинхорлоо багш нь гол нөлөө үзүүлж, амжилт хийгээд ахуй амьд­ралынх нь
түшиг тулгуур болж явааг тэрээр дурсч байлаа. Учир нь Ч.Отгонцэцэг хөдөлмөрийн хүндэт
ме­даль хүртэж, олон улсын хэмжээ­­ний мастер цолыг өөрийн болгоод байгаа залуухан
бүсгүй.

Харин Болдын Бямба­дорж 2007
оноос цанын спортоор хичээллэж эхэлжээ. Түүний бахар­хал нь төрсөн нутаг, уул ус
нь. Булган нутгийн хүү учраас нутгаа­саа төрөн гарсан алдар нэртэй урлаг спорт болоод
бүхий л салбарт амжилт үзүүлж яваа ах эгч нараа хүндэлж явдаг нь түүний ярианаас
илт. Б.Бямбадорж ч гэсэн тэдний адил тэмүүллийн очоор бадарсан хүсэл мөрөө­дөлтэй
гэнэ. Тэрээр 1991 онд төржээ. Булган нутгийнхныг аливаа сал­барын анхдагч, тэр тусмаа
спортын сал­барт олон анхдагчийг төрүүлсэн ёстой л булган сүүлтэй хүмүүс гэж ярьдаг.
Тэгвэл Б.Бямбадорж цанын спор­тоор дэлхийд данстай тамир­чин болохыг мөрөөдөж явдгаа
нуусан­гүй. Мэдээж түүнд боломж бий. Тэрээр спортын мастер Баяр­сайхан багшийн гарын
шавь. 2011 оны Азийн өвлийн спортын их наадамд багийн буухиа уралдаанд гуравдугаар
байр эзэлж, хүрэл медаль хүртэж байсан удаатай. Мөн өнгөрсөн онд  дэлхийн аварга шалгаруулах тэм­цээн болон дэл­хийн
оюутан залуучуудын “Универ­сиад” наа­дамд оролцож байжээ. Одоо тэрээр олон улсын
хэмжээ­ний мастер, хөдөлмөрийн хүндэт медальтай тамирчин.

Эдгээр тамирчдыг онцолж ца­гаан
олимпод илгээсэн нь учиртай. Тэднийг цагаан хууд­саар буюу урилгаар олимпод оролцож
байгаа гэж шүүмжлэх тал байгаа ч Ч.Отгон­цэцэг, Б.Бямбадорж нар үнэхээр өөрсдийн
эр чадлаар тэр эрхийг авсан гэж болно. Үнэндээ өвлийн спортын төрлүү­дээр хи­чээл­лэдэг
олон улсын хэмжээ­ний мастерын зэрэгтэй олон тамир­чин байдаг. Б.Гэрэлт-Од, Т.Доржготов
зэрэг тамирчдын нэрийг дурдаж болно. Гэвч хэд хэдэн ур чадварын сонгон шалга­руулалтын
үндсэнд дээрх хоёр тамирчинг Сочи руу илгээхээр болсон гэдэг. 

Мөн тэд олон улсын чанартай тэмцээнүүдэд
оролцохдоо илүү оноо цуглуул­сан нь нөлөөлсөн байх. Б.Бям­бажав, Ч.Отгонцэцэг нарт
үеийн нөхөд, гэр бүл, дасгал­жуулагчид нь найдлага тавьж урмын үгээр байнга дэмжиж
байгаа гэнэ. Одоо тэд хамтарсан бэлтгэлд гарсан байгаа бөгөөд энэ удаагийн олимпоос
залуу тамирчид ихээхэн туршлага хуримтлуулж ирэх болов уу. Сочигийн олимп бол тэдний
хувьд асар өгөөжтэй туршлага хуримтлуулах боломж төдийгүй цаашдын амжилтынх нь гэрэлт
зам болох биз ээ.

 
Д.ДАВААСҮРЭН

ХӨДӨӨ ОРОН НУТАГТ ОСГОЖ НАС БАРАХ ТОХИОЛДОЛ БУУРАХГҮЙ
БАЙНА

Нэгдүгээр сарын сүүлээр Увс аймгийн
Цагаанхайрхан сумын Хунт багт бага насны эгч дүү хоёр осгож, эгч нь болох долоон
настай охин осгож нас барсан бол таван настай дүүгийнх нь хөл гар хөлдсөн харамсалтай
хэрэг гарсан билээ. Хэрэг гарах үед охидын эцэг, эх нь сар шинийн буузыг нь бэлдэлцэ­хээр
өвөөгийнх рүү явсан аж. Охид эцэг эхийнхээ араас гарсан бөгөөд тэд төөрч улмаар
нэг нь осгож амь насаа алджээ. Охид гэрээсээ гарахдаа өв­лийн гутал, мал­гай ороолтоо
зүүн, дээлтэй­гээ гарцгаасан хэдий ч дүүдээ өөрийн өмс­сөн дээлээ давхарлуулж өмс­гө­өд
өөрөө өөд болжээ. Харин өнгөрсөн долоо хоногт осгож амь насаа алдах тохиолдол нийслэлд
бүртгэгдээгүй бол хөдөө орон нутагт арав гаруй тохиолдол бүртгэгдсэн байна. Уржигдар
л гэхэд Өмнөговь аймгийн Гурван Тэс сумын төвөөс баруун урагш 42 км-т 45 настай
Д гэгч нь осгож нас баржээ.

САР ШИНИЙН ӨДРҮҮДЭД ХУЛГАЙ, ДЭЭРМИЙН ХЭРГҮҮД ЗОНХИЛОН
ГАРЧЭЭ

 
Нэгдүгээр сарын 30 буюу битүүний
өдөр Сонгино­хайр­хан дүүргийн 18 дугаар хо­роон дахь Сансар худалдаа­ны төвийн
үүдэн дэх авто­ма­шинаас иргэн Ц булган малгай, дунд гарын мөнгөн аяга, гэрэл зургийн
аппаратаа алджээ. Шинийн нэгэнд Баянгол дүүргийн 21 дүгээр хорооны айлаас 20 ширхэг
мөнгөн аяга, бөгж, алтан гинж, гурван сая 200 мянга төгрөг хул­гайл­сан бол Багануур
дүүрэгт 70 настай хөгшнийг айлган сүрдүүлж, гар утсыг нь дээ­рэмд­сэн байна. Сэжигт­нүү­дийг
хугацаа алдалгүй барив­чил­жээ. Шинийн хоёронд Сонгинохайрхан дүүрэгт дунд гарын
мөнгөн аяга, хивc зэр­гийг хулгайлсан зэрэг хэрэг гарчээ. Харин шинийн гур­ванд
Сонгино­хайр­хан дүүр­гийн есдүгээр хороон дахь “Энх суварга” хүнсний дэл­гүү­рээс
Мобико­мын нэгжийн кар­туудыг 35 настай М гэгч нь хул­гайл­сан болохыг тогтоо­жээ.
Мөн тус дүүрэгт айлын өвлийн сууц­наас нэг сая төгрөг хулгайл­сан хэрэг тус тус  гарчээ.

“КАПИТАЛ” БАНКНЫ ТЕЛЛЕРТ 10.1 ЖИЛИЙН ХОРИХ ЯЛ ОНООВ

“Капитал” банкны гүйцэт­гэх захирал
А.Ариунболд, Сан­хүү удирдлын газрын дарга З.Мөнхсүрэн, теллер Х.Ман­дах нарт холбогдох
хэргийн шүүх хурал энэ сарын 4-нд Баянзүрх дүүр­гийн шүүхэд болсон билээ. Шүүх хурлаар
“Капитал” банкны гүйцэтгэх захирал А.Ариунболд, Сан­хүү удирд­лын газрын дарга З.Мөнх­сүрэн
нарыг гэм буруу­гүйд тооцсон бол теллер Х.Ман­дахад 10.1 жилийн ял оноож, 900 сая
төгрөгийн хохирол төлүүлэх шийдвэ­рийг гарга­жээ. Түүнийг “Капи­тал” бан­кинд ажиллах
хуга­цаан­даа 2010 мянган ам.дол­лар арилж­хаар 329 сая 970 мянга төгрөгийг Капитал
банк­ны дансанд шилжүүлэн авч, алтны “маржин” арил­жаанд оруулсныг шүүхээс тогтоожээ.

ЗУРГААН ЖИЛ ОР СУРАГГҮЙ БОЛСОН ХҮҮ ГЭРТЭЭ ИРЖЭЭ

 
“Өдрийн сонин”-ы эрэн сурвалжлах
сэтгүүлчид оны өмнөхөн сураггүй алга бол­сон гэх хүү гэртээ эсэн мэнд ирсэн талаар
цуврал сур­валж­лагыг уншигчдадаа хүр­гэ­сэн билээ. 2008 оны найм­дугаар сарын
12-ны өдөр хүүг гэрээсээ холгүйхэн явж байхад нь үл таних этгээдүүд хулгайлж, хоёр
хоног хог түүлгэжээ. Төд удалгүй хүүг Төв аймаг дахь Б.Самъяа гэх малчин айлд хүргэж
өгсөн гэдэг. Хүү зургаан жил тэдний малыг хариулсны эцэст, өнгөр­сөн арванхоёрдугаар
сарын 30-нд гэрийн эзэнтэй хотод орж ирэхдээ Гандан­гийн дэнж дэх хамаатныдаа ирснээр
олон жил уулзаагүй аав, ээж, дүүтэйгээ хүү уулзсан юм.

САР ШИНИЙН ӨДРҮҮДЭЭР СОГТУУГААР ТЭЭВРИЙН ХЭРЭГСЭЛ ЖОЛООДОХ
ЗӨРЧЛҮҮД ИХЭСЧЭЭ

Өнгөрөгч долоо хоногт сар шинийн
баярын өдрүүд тохиосонтой холбоотойгоор хөдөө орон нутгийн замд хурд хэтрүүлэх,
тээврийн хэрэгслийн бүрэн бүтэн байдлыг хангаагүй, болон архи согтууруулах ундаа
хэрэг­лэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрч­лүүд бусад үетэй харьцуу­ла­хад
нэмэгдсэн байна. Үүнээс үүдэн нэгдүгээр сарын 30-наас хоёрдугаар сарын 2-ны хооронд
буюу шинийн 1-нээс 4-ний хооронд авто ослын улмаас 16 хүн амь насаа алджээ. Тухайлбал,
Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын нутаг дэвсгэрт 45 настай эрэгтэй осгож амиа алдсан
бол тус аймгийн Мандал сумын нутагт Хюндай Элент­ра маркийн автомашины жолооч зам
тээврийн ослоор амь эрсэдсэн байна. Мөн Дорноговь аймгийн Хатан­булаг сумын нутаг
дэвсгэрт 48 настай эрэгтэй мориноо­соо унаж, Өвөрхангай аймагт 33 настай эрэгтэй
мотоцик­лиосоо унаж нас барсан бол Төв аймгийн Зуунмод сумын нутаг дэвсгэрт зам
тээврийн ослын улмаас найман нас­тай хүүхэд амь насаа алдсан золгүй хэрэг гарчээ.

ХУУЛЬ БУСААР ИХ ХЭМЖЭЭНИЙ ЗАГАС АГНАЖЭЭ

Ховд аймгийн Мэргэж­лийн хяналтын
газар, Бай­галь орчны газар, Жаргалант сумын ЗДТГ хамтарсан шал­гал­таар нэгдүгээр
сарын 29-нд Буянт сумын Нарийн гол багийн иргэн С нь Хар-Ус нуурын улсын тусгай
хамгаа­лалт­тай газрын Халх бухат хэмээх газраас хууль бусаар загас барьж түүнийгээ
авто машинаар тээвэрлэж явсныг Мэргэжлийн хяналтын газрын улсын байцаагчид илрүүл­лээ.
Түүний энэ үйлдэл нь Монгол Улсын “Тусгай хам­гаа­лалттай газар нутгийн тухай” хуулийг
зөрчсөн бөгөөд хууль бусаар агнасан 450 ширхэг Алтайн сугас загасыг хурааж, зөрчил
гар­гагч­дад холбогдох хууль тог­тоомжийн дагуу захиргааны арга хэмжээ ногдуулжээ.

Дашрамд дуулгахад өнгө­рөгч
баярын өдрүүдэд онцгой байдал, цагдаа зэрэг холбогдох газрууд албаны бэлэн байдалд
шилжин ажил­­ласны бөгөөд нийслэ­лийн хэмжээнд өдөрт дунд­жаар 10-15 гэмт хэргийн
шинжтэй дуудлага бүрт­гэгд­сэн нь жирийн өдрүү­дийнх­тэй ижил үзүүлэлт аж. Эдгээрийн
дийлэнх нь авто осол, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зэрэг зөрчлүүд байжээ.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Зая гэ­гээ­ний арван­тав­ду­гаар
ху­вилгаан Лувсан­дан­зан­пүл­жин­жигмэдтэй ярилц­лаа.

 
-Далай лам таныг Зая гэгээнээр
тодруул­сан. Таныг хувил­гаанд тодруулах айлт­галыг 1999 оноос өмнө өгч байсан гэл
үү?

-Хутагт хувилгаадыг тодруулах
арга олон янз  л даа. Хувилгааныг тод­руу­лахаар
1989 онд Да­лай багшид айлтгал өргөж байсан юм билээ. Нутгийн сүсэгтэн олон, шавь
нар, лам хуврагууд Зая гэгээний дүрээ тод­руулъя гэж Далай багшид олон удаа заллага
айлд­сан байдаг. Ингэж айлд­саны дагуу ном ёсоороо би хуврага болсон. Миний бие
1972 оны нэгдүгээр сарын 18-нд Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын төвд аав Самбуу,
ээж Цэрэнлхам нарын отгон хүү болон мэндэлсэн.

-Таныг 1600 гаруй хүүх­дээс
шигшигдэн тодорсон талаар уншиж байсан юм бай­на. Та хувилгаанаар тодор­сон үеэсээ
ном заалгаж эхэл­сэн үү. Тэр үед хэд­тэй байсан бэ?

-Тиймээ. 1600 гаруй хүүхдээс
тодорч байсан гэдэг. Би тэр үед 29 нас­тай байлаа. Залуу, тэгээд энгийн хар хүн
байсан болохоор тийм мэдээ сон­соод балмагдсан л даа. Хэн ч гэсэн тэгж хү­лээж авах
байсан болов уу. Гэхдээ урьд урьдын ерөөлийн буян гэдэг учир­тай сайхан юм билээ. Тэр үед Чой хамба, Дамба­жав гуай нар очиж бай­лаа. Олон сайхан хуврага очсон
доо.  Хутагт хувил­гаан хүн гэгээрч олон түмний
өмнө ил гар­на гэдэг бишрэлтэй сай­хан үйл явдал. Буян ном шин­гэнэ гэдэг сайхан
мэд­рэмж. Сүсэгтэн олныхоо  хайр ивээлийг
дааж явах­сан гэж бодож байлаа. Энэ олон хүн надад сүсэг бишрэлээ даатгаж яваа юм
чинь хичээх ёстой гэдгийг ухаарсан. Хувил­гаанаар тодорсон цагаа­саа номонд хичээж
нут­гийн гавж Ц.Отгон­баяраар төвд үсэг заалгасан.

-Өмнөх дүрүүдийг тодруулсан
түүхүүд их сонирхолтой байдаг. Жишээ нь эд юмаа таниад авч байсан дүр ч бий. Таныг
Далай багш тодруулсан гэдэг. Яг яаж тодруулсан юм бол?

-Дүр тодруулах
арга олон янз  гэж түрүүн хэл­сэн шүү дээ.
Зарим нь эдэлж хэ­рэг­лэж байсан юмаа­раа тодрох нь бий. Намайг Далай багш тод­руулсан.
Монгол орны аль нутагт нь төрсөн бай­на гэдгийг нарийн шин­жилж байж тодруулсан
байдаг. Далай багш маань Архан­гай гэдэг газар Заяын хүрээний тэр хавьцаа тийм төрөх
эмнэ­лэгт мэн­дэл­жээ гээд тог­тоосон байдаг юм. Түү­нээс биш ганцхан шоо хаяад
хойд дүр нь тэр бай­на гэдэг зүйл биш л дээ.

-Бүр тийм хүний хүүхэд
гэд­гийг хүртэл тодруулсан байх нь ээ?

-Хуучин Заяын хүрээний газар
нутаг олгой хэлбэртэй байсан юм билээ. Тэр хэлбэр бүхий газрыг хэдэн хэсэгт хувааж
шинжлээд хийдийнхээ ойролцоо тийм газрын эмнэлэгт ямар хүний хэд дэх хүүхэд болж
төрснийг нь хүртэл зураад гаргаад ирсэн хэрэг.” Мэндлээд хорин есөн жил болсон ч
гэсэн энэ хүний эрдэм  бичиг ном үзээд ирэхээр
аяндаа сэргэнэ” гэсэн  юм билээ.

-Гэнэтхэн л олон хүн Зая
гэгээ­ний хойт дүр байна гээд ороод ирэхээр яг ямар сэтгэгдэл төрж байсан бэ?

-Өмнө нь хэлсэн дээ. Сандарч
гайхсан тал бий гэж. Цаг хугацаа нь болсон учраас тийм айхавтар цоч­рол, сандрал
бол мэдрэгдээгүй. Ингэх буян надад байжээ, олон түмний итгэл даах хувь заяа байжээ
гэж бодож залбирч байсан даа.

-Таныг Далай багшид мөргө­хөөр
Энэтхэгт морилоход Далай багш хэрхэн угтаж авч байв?

-Энэтхэгийн газар бүрээс, Гомон,
Сэра, Лосолин, Гандан гэх мэт олон газраас заллага айлтга­сан учраас Далай багшид
бараал­хахаар очиж байлаа. Далай багш нулимс нь цийлэгнэж хүлээж аваад “Зая хувил­гаан
мөн байна” гэж хэлсэн. Тэр үед хувилгааны тамгыг гардуулж өгсөн дөө. 700 гаруй хувилгаадынхаа
дээрээс нь гуравт залж, дэлхийн бурхан шашны гурван том сургуу­лийн нэг болох Сэра
жэ дацанд шавилахыг санал болгосон юм.  Тусгайлан
бэлтгэсэн байранд шави­лан сууж эрдэм номонд суралцаж байгаад эх нутаг­­таа ирсэн.

-Ирээд Гүшиг дацангаа
бай­гуул­сан уу?

-2006 онд Монгол нутагтаа ирээд
Улаанбаатарт Гүшиг дацан­гаа байгуулж шавь нарын хамт хурал номоо хурах болсон.
Дацан байгуулах болсон минь цаанаа учиртай. 
Монголынхоо ард түмний сайн сайхны төлөө үлдэх юм хийх ёстой гэж бодсон юм.
Манай Заяын хүрээ хэзээнээсээ л нийт Монго­лын­хоо ард түмний сайн сайхны төлөө
үйл хийж байсан.  Хутагт хувилгаад нь заавал
нэг зүйл үлдээж байсан. Дээр үеэс өвөг дээдэс маань бурхан шүтээнээ үр хүүхдэдээ
өвлөж үлдээж байсан шүү дээ. Тэрэнтэй л адил.

-Тасганы овоог сонгосон
шалт­­­гаан нь юу вэ?

-Тасганы овоо бол адис жанлав­­тай
сайхан газар. Энэ газрыг нэлээд эрт сонгож хэдэн жил хөөцөлдөж байж бүтээсэн юм.
Зая гэгээний Гүшиг дацанг байгуулна гэсэн санаа нэ­лээд эрт төрсөн гэсэн үг. Мон­голынхоо
ард түмэн сүсэгтэн олонд  хувилгааны хийд
орон байгуулагд­сан шүү гэж зарлая, буян ном хурсан сайхан газар бий болгоё гэж
бодоод л зүтгэсэн хэрэг. Богдын музей, Чойжин ламын сүм музей шиг  үлдэцтэй сайхан юм бүтээе гэсэн зорилгоор хандсан. 

-Гүшиг гэдэг нэрийн утга
нь ….?

-Энэ нэрний агуулга их учиртай.
Дээр үед манай Заяын хүрээ олон дацантай байсан. Гүшиг бол тэд­ний нэгнийх нь нэр.
Зая гэгээний дэргэдэх гэсэн утгатай юм. Би өөрөө байгаа учраас дэргэдээ сүм байгуулъя
л гэсэн санаа.

-Таны барьж бүтээе гэж
зорьж буй сүм хэзээ сүндэр­лэхээр байна?

-Энэ жил сүндэрлүүлээд  дуус­гана даа гэсэн бодол байгаа. Маргаашийн
(өнөө­дөр) хурал дээр энэ талаар нарийн хэлж тайл­барлая гэж бодож байна. Ер нь
манай ард түмэн их сайхан дэмжиж бай­гаа. Ард түмэн минь их бага гэхгүй хувь нэмрээ
оруулаад зүтгэ­вэл дэм дэмэн­­дээ дээс эрчин­­дээ гэдэг шиг болно доо гэж л бодож
суу­на.

-Далай багш мон­гол­чуудын
талаар ямар айлдвар хэлдэг байсан бэ?

-Далай багш маань Монголчууд
төвд хоёр ах дүү юм шүү гэж үргэлж хэлдэг юм. Халхчуудыг маш их эрдэмтэй номтой
улсууд гэж ярина. “Тэр дундаа Зая бандид бол их ном үзсэн буянтай хүн шүү” гэдэг
бай­лаа. “Монгол  хүн энд хамбаар сууж байсан.
Биднийг хэцүү үед халхчууд их тусалсан шүү. Тийм болохоор хожим хойчийн дүрүүдэд
нь  их дэм болж, өргөмжилж явах учиртай юм
аа” гэж айлддаг байв.

-Та ойрдоо Далай багшийн
айлдварт суусан уу?

-Би багшдаа залбирч айлдва­рыг
нь байнга сонсохыг хичээдэг. Монголынхоо 
ард түмэн сүсэгтэн олноо даатгаж залбирдаг юм аа.  Энэтхэгт сурч байхдаа олон шав­дан ном хуруулсан.
Далай багш маань ч монголчуудад их таалал­тай. Сая өвлийнх нь айлдварт  хурал ном нямбатай байгаад очиж амжсангүй. Шинийн
10-нд явах гэж байгаа. Монголынхоо ард түмнийг тэр сайхан номонд нь даатгаж  биширч очно доо. Далай багш хоёр, гурван өдөр номын
айлдвар­тай байгаа. Тэр үед нь залбираа­рай гэж сүсэгтэн олондоо танай сониноор
дамжуулан хэлье.

-Зая гэгээний  өмнөх дүрүүд Энэтхэг, Төвд Монгол гэсэн гур­ван
газрыг дамжин мэндэлсэн.  Өмнөх дүрүүдээс
танд онцгой сэтгэгдэл төрүүлсэн дүр гэвэл…?

-Миний малгайны залаан дээр гурван
эмжээр байдаг нь гурван газар дамжин мэндэлсэн гэсэн учиртай. Миний урьд дүр болох
анхны Лувсанпэрэнлэй гэгээний   өссөн төрсөн
газар, тэр хүний ач буянаар  энэ олон сайхан
дүр нь  хувирсан билээ. Тэгэхээр тэр хүний­­хээ
бат оршилд залбирч явдаг хүн дээ би.

-Таны өмнөх дүр гэхэд
л бага­даа “Би Зая гэгээн байна”  гэж хэлж
байсан гэдэг. Таны хувьд багадаа янз бүрийн зүйл мэдэрч байв уу?

-Их сүсэг сайтай л хүүхэд бай­сан.
Олонд тустай байхсан гэж үргэлж боддог байсан нь ийм утга учиртай холбоотой байх
гэж өнөө боддог юм. 

-Хаврын тэргүүн сарын
шинийн есөнд болох шашны цэнгүүнийг ямар бэлгэдэл агуул­гаар хийж байгаа вэ?

-Морин жил их сайхан гар­лаа.
Сар шинэ маань өргөн дэлгэр төгөлдөр сайхан болж байна. Зон Мон­голын­хоо ард түмэн,
сүсэгтэн олонд бэлгэ дэмбэрэлтэй шинийн наймны (өчигдөр) өдрийн мэндийг хүргэе.
Маргааш шинийн есөн (өнөөдөр). Энэ өдрийн орой бид Буянт-Ухаагийн спорт цогцол­борт
бурхан номын шашны цэнгүүн хийх гэж байна. Тэнд сүсэгтэй сайхан улс очицгооно. Тэгэхээр
их сайхан буян хурсан арга хэмжээ болно гэсэн үг. Олноороо хураасан буян оломгүй
далай гэдэг. Тэнд очсон хүн бүхэн буян хишгийн даллага, нас буяны авшиг, маа­нийн
лүмбэн авна. Даган баясч буян хишгээ арвижуулах хамгийн таатай үеүдийн нэг дээ.
Монголын ард түмэнд морин жилдээ ямархуу засал, ном байна тэр бүхнийг  бэлгэ дэмбэрэлтэй өдөр буулгаж байгаад хурж өгнө.

-Монголын ард түмэндээ
хан­даж хэлэх айлдвараа манай сониноор дамжуулан хэлнэ үү?

-Монголчууд маань эрт дээр цагаас
сүсэг бишрэлээ гээлгүй өнөөдрийг хүрсэн ард түмэн. Хутагт хувилгаадынхаа айлдвар
номыг үеэс үедээ уламжлан хүнд­лэн сонсч ирсэн ухаантай улс. Газар холддоггүй гэдэг
утга учир­тай үг бий. Далай багш маань сайхан айлдварууд хэлдэг. Эндээс Далай багшдаа
залбирахад л буян хишиг нь ирнэ. Миний монголчууд олон хутагт хувилгаадад даатгагд­сан
буянтай түмэн. Ер нь сайн юмны төлөө сэтгэл гарган зүтгэхэд л сайхан амьдрах учир
нигууртай. За тэгээд шүтээндээ залбирч, өвөг дээдсийнхээ залж ирсэн бухан тахилаа
дээдэлж, өв уламжилж ирсэн багш шавийн барилдлагыг бат бэх авч явж, эе эвийг хичээсэн
цагт зон олноороо амар жаргалтай байх болно.

-Та буяны өөр ямар үйл
ажил­ла­гаа явуулж байгаа вэ?

– Архангай аймаг болон хөдөө
орон нутаг руу чиглэсэн бурхан шашны олон үйл ажиллагаа явуулж байна. Галданзуу
хийдийг сэргээн засварлаж, Арын хангайчуудын их шүтээн Зуу бурханыг бүтээн зал­лаа.
2010 онд Монгол орныг гал, ус, газар, салхины хорлолоос хамгаалахын тухайд дөрвөн
сув­ра­гыг баруун, зүүн, урд, хойд хил дээр бүтээлгэсэн. Цаашдаа ч Монголын­хоо
зон олны төлөө буян номын үйлээ идэвхтэйгээр үргэлжлүүлэх болно.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН