Month: December 2013

УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдоржтой
ярилцлаа.

 -Өнөөдөр ардчил­лын өдөр. Энэ өдрийн
ач холбогдлын тухай таны үгийг сонсох нь зүйн хэрэг байх? 

-2000 оны арван­хоёр­­дугаар сарын
зур­гаанд 1989 онд ардчил­сан хувьсгалыг эхлүүлж, түүнийг тайван замаар ялалтад
хүргэсэн улс тө­рийн хүчнүүд Ардчилсан нам гэдэг нэрийн дор нэгд­сэн. Тийм учраас
энэ өдрийг Монгол даяараа баяр болгон тэмдэглэн 
өнгөрүүлдэг уламжлал тогтсон. 1989 онд Мон­голын нийгэм, эдийн за­саг, улс
төрийн харил­цааг цоо шинээр, дэл­хийн хөгж­сөн болон хөгжиж буй орнуудын жишгээр
хөгжүүлэх зорилготой хэд хэдэн цуглаан зохион байгуулагдсан. Арван­хоёр­дугаар сарын
10-ны өдөр болсон  цуглаанаар Ардчилсан холбоо,
Ард­чилсан социалист, Шинэ дэвшил гэсэн гурван хө­дөл­гөөн өөр өөрийн онц­логтойгоор
байгуулагд­сан юм. Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл, С.Зориг нарын журмын нөхөд маань МоАХ-г
байгуулсан түүх­тэй. Харин МУИС-ийн байгаль шинжлэл, мате­матик, физик, биологийн
чиглэлийн сургууль, шинжлэх ухааны бай­гуул­ла­гууд дээр ажиллаж байсан залуус  ардчил­сан социалист хөдөл­гөө­нийг байгуулахад
нь ми­ний бие оролцож байсан юм. Энэ хөдөлгөөнд 
Баа­бар,  Батбаяр, Хатанбаа­тар, Ганбаатар,
З.Энх­болд гээд нэрлээд байвал барагдахааргүй олон нө­хөд маань багтаж бай­лаа.
Энд нэр нь дурдаг­даагүй өнгөрсөн  нөхдүүд
маань гомдохгүй байх гэж найдъя. Харин эдийн зас­гийн шинэчлэлийн үзэл санааны чиглэлээр,
голдуу эдийн засагчдын байгуулсан  шинэ дэвшил
хөдөлгөөнийг манай Да.Ганболд тэргүүтнүүд байгуулж байлаа. Мэ­дээж улс төрийн ийм
том хөдөлгөөнүүд  болж хуви­рах  явцад Монголын оюут­­ны холбооны орол­цоо байсан.

Эдгээр холбоонууд байгуулагдсаны дараахь
эхний зорилго бол нэг намын удирдан чиглүү­лэх үүргээс татгалзах явдал байлаа. Тиймдээ
ч улс төрийн эдгээр хүч­нүүдийн шахалт, шаард­ла­гаар тэр үеийн АИХ БНМАУ-ын Үндсэн
хуульд өөрчлөлт оруулж,  үүний дараа Монголын
Ардчилсан нам, Мон­голын үндэсний дэвш­лийн нам, Монголын со­циалдемократ намуудыг
байгуулж, Монголд олон намын тогтолцоог бий болгох эх үндсийг тавьсан юм.  Энэ намууд 2000 онд өөрийн үнэ цэнэдээ тү­шиглэж,
эхлүүлсэн зорил­гоо тууштай төгөлдөр­жүүлэхийн төлөө нэгдсэн түүхтэй.

-Энэ намууд нэгдээ­гүй байсан бол
юу бо­лох. Нэгдсэний үр дүнд юу бий болсон гэж үздэг вэ? 

-Яах байсан бол гэ­хээ­сээ илүү яагаад
нэг­дэв, энэ хүртэл ямар сорилттой тулгарч байв гэдгийг ярих нь чухал л даа. Бид
нэгдээгүй бол өмнө нь гарч байсан ал­даа­нууд, давж чадаагүй сорилтууд үргэлжилсээр
байх байсан.

Анхны олон намын оролцоотой сонгуулиар  АИХ, Улсын бага хурал байгуулагдсан. Мөн энэ сонгуулиар
гудамжнаас тэмцдэг байсан хөдөл­гөөнүүд биш Монгол Ул­сын эрх барих дээд бай­гууллагад
төлөөлөлтэй, түүгээрээ дамжуулж  ард­чилсан
Үндсэн хуулиа батлахаас эхлээд, эдийн засаг нийгмийн ардчил­сан шинэчлэлийг хийх
бодлого тодорхойлогчид болж чадсан юм. Шинэ Үндсэн хуулиа баталсны дараахь сонгуульд
бид нэгдээгүй байсан учраас тус тусдаа оролцож бай­сан. Тэгсэн учраас зургаа­хан
суудал авсан байдаг.  1996 оны сонгуулиар
Ард­чилсан холбоо эвс­лийг байгуулж ороод УИХ-д анх удаа 50 суудал авч олонхи болж
байлаа. Гэвч намууд нэгдээгүй байсан учраас тэр он жилүүдэд олон Засгийн газар огцруулж,
төрийн тогтвортой байдлыг хан­гаагүй гэдэг зэмлэлийг ард түмнээс сонсоход хүргэсэн
шүү дээ. Үр дүнд нь олон түмний тууштай дэмжлэгийг авч чадахгүй байна гэдэг дүгнэлтэд
хүрсэн учраас,  Монголын ардчиллыг эхлүүлж
са­наачилсныхаа хувьд ард­чилсан хөгжлийн тулгуур хүчин болох хариуцлагыг өөр дээрээ
үүрч, АН гэдэг нэрийн дор нэгдэж, тө­лөвшиж чадсан. Нэг нам болсны дараа өөр өөр
намд байсан угшлаараа сонирхлын зөрчилтэй байх­гүйн бүтэц зохион байгуулалт, дүрэм
жур­муудаараа зохицуулж чадсан юм. Өөрөөр хэл­бэл, намын угшлаараа талцах зүйлгүй
болж чад­сан. Тийм ч учраас 2004, 2008, 2012 оны сонгуу­лиудад амжилттай орол­цож,
нэг хоёр жилийн дасалдлыг үл тооцвол хамтарч болон дангаа­раа засаг барих болом­жийг
бүрдүүлсээр ирлээ.

-Намын угшлын тал­цалгүй ч гэлээ
фрак­цийн хагарал АН-д бай­саар ирсэн байх. 
Үүнийгээ АН-ынхан до­тоод ардчилал ч гэж нэр­лэдэг дээ…

-Нэгдмэл нам болж төлөвшиж чадсан
шүү дээ. Намын угшлаас үүдэл­­тэй фракц бий болсон юм биш. Бүхий л үед асуудал тулгарах
бүрт түүнийг даван туу­лахын нэг хэсэг нь нэгд­дэг. Тодорхой хэсэг нь өөр байр суурьтай
сонирх­лын нэгдлүүд үүсдэг. Энэ нь шигшигдсээр эцэстээ фракц болдог байсан.  Гэхдээ энэ нь эрх мэдлийн төлөө бус, ямагт асуудлыг
зөв шийдэх үүднээс үүс­дэг байсан зүйл. Нэг үгээр АН-аа хүчтэй болгохын төлөө нэгддэг
байсныг хэлэх хэрэгтэй. Энэ бол амьд организмд болж байдаг үйл явц. Хамгийн анхны
фракц нь Алтан гадас гэж ярьцгаадаг биз дээ. Үнэн хэрэгтээ фрак­цийн нэрийг буруу
өгсөн юм.

-Ямар учиртай билээ?

-Уг нь бол хүчтэй АН-ын төлөө фракц
гэдэг нэртэй байсан. Эх орон болон Иргэний зориг нам­тай сонгуульд эвсэн орох тухай
асуудал яриг­дах үед АН-ын тодорхой хэсэг бүлэг нөхөд тэр намуудын эрхшээлд орж,
сул АН-ын төлөө явахад бэлэн болчихоод байсан. Тийм учраас хүчтэй АН-ын төлөө бидний
хэсэг нөхөд гарч ирсэн байдаг.  Харамсалтай
нь тухайн үед АН-ын байранд сул АН-ын төлөө зогсч бай­сан нөхдүүд хуралдаад бидэнд
ярилцах, хэлэл­цэх газар байгаагүй. Тий­мээс “Алтангадас” гэх хөгжлийн төлөө олон
ний­тийн байгууллагын байранд хуралддаг байлаа. Тийм учраас Ал­тангадас гээд нэрлэ­чих­сэн
юм. Бид хүчтэй АН-ын төлөө байна, аль нэг намын хавсарга байхгүй гэдэг дээр хатуу
зогсч байсан. Энэ зорилгодоо ч хүрч чадсан шүү дээ. Учир нь засгийн эрхийг МАХН-тай
хамтарч бай­гуулж, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргаа хоёр хоёр жилээр ээлжлэн удир­дах
гэрээ байгуулж байлаа. Тэр үед намайг “Энхсайхантай тамга бу­лаацалдсан ч” гэж ярьдаг.  Гэхдээ тэгж байж л АН-аа хүчтэй хэвээр нь авч
үлдэх боломжтой байсан юм.

-Магадгүй энэ бай­дал нөлөөлсөн
байхыг үгүйсгэхгүй. Ямар ч бай­сан АН-аас цөөнгүй хүн нүүр буруулсан байх. Ардчилсан
хувьсгалд тэмцэж явсан зам мөрийг нь мартсанд ч гомдсоноо илэрхийл­дэг нөхдүүд бишгүй.
Тэр нөхдийнхөө тухай та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож
явсан, одоо салаад явчихсан удирдагчид хаана байгаа юм. Жишээ нь хэнийг хэлээд байна
вэ. 

-Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханаас
эх­лээд л ….

-Ер нь оролцогч бай­на гэдэг заавал
дарга байх албагүй шүү дээ. Зорьсон үйлдээ тууштай байгаагүй, хамт явсан нөхдүүддээ
ямар нэгэн байдлаар атаархаж, жө­төөрх­дөг. Аливаад бу­лаа­цалдах сэтгэлээр хан­даж,
тэр  гомдлоороо  салж, нийлж байгаа бол  бидний эрхэм зорилгоо болгодог байсан үнэт зүйлийг
мэдрээгүйн шинж шүү дээ. Энхсай­ханы хувьд ч ялгаагүй.  Дандаа л наанатай, цаанатай явсан. АН-ын эрх ашигт
зөрчилтэй ашиг сонирхолд хөтлөг­дөж, Эх орон намыг тү­шиг­лэсэн тодорхой хэс­гийг
фракцалж тасалж, АН-аар биш тэднээр асууд­лаа шийдүүлэх гэж байсан үед нь би шүүмж­лэлтэй
ханддаг. Тиймдээ ч түүхийн жам ёсоороо улс төрд хүчгүйдэж, явсан шүү дээ. Үүнээс
болоод дараагийн засгийн бү­рэл­дэхүүнд ч орж чадаа­гүй. Ямар нэгэн албан тушаалын
төлөө явдаг­гүй, албан тушаалд очоо­гүй гэдгээрээ гомдоллож, өмнөө тавьсан зорил­гоосоо
ухарч байгаагүй, харин ч бүтээсэн үйл хэ­рэгтээ сэтгэл ханамжтай явдаг хүмүүсийг
жинхэнэ  ардчиллын төлөө зүтгэгчид гэж хэлнэ.

-Ардчилсан хувьс­галыг эхлүүлэх
цагаас эхлээд өнөөд­рийг хүр­тэл тууштай зүтгэсэн хүн учраас та өөрөө түүх. Тэгэхээр
2000 оны арванхоёр­дугаар сарын 6-ны тэр өдөр чухам ямар про­цессууд өрнөж байсныг
дур­сахгүй юу?

-Тэр үед би Социал­демократ намын
дарга байсан. Намууд нэгдлээ гэхэд дарга нарын бүрэлдэхүүнд намуудын харьцаа ямар
байх юм,  дүрэм,  бэлгэдлийн хувьд ямар байх юм гэдэг яриаг  олон сараар үргэлжлүүл­сэн үйл явц байсан. Гэх­дээ
бид нэгдэх нь тодор­хой, энэ нь ард түмний захиалга байсан учраас гайхаад байх зүйл
бай­гаагүй. Тиймээс харилцан буулт хийж, зөвшилцөж чадсан учраас намууд бүгдээрээ
ялагч болж  чадсан агуу шийдлийг тэр өдөр
гаргасан юм. Ийм үзэгдэл  Монголын улс төрийн
түүхэнд дандаа гарч байгаасай гэж боддог. Энэ үнэ цэнийг үе үеийн залгамж халаа,
ирээдүй хойч маань  мэддэг байгаасай.

-Зөвшилцөхөд хял­бар байсан уу.
Одоогийн улс төрийн хүрээнд бол­дог зөвшилцлүү­дээс ялгарах зүйл байв уу?

-Өнөөдрийн хувьд тодорхой нэг асуудал
дээр зөвшилцөл явж бай­на шүү дээ. Тухайлбал, Алтны ил тод байдлыг бүрдүүлэх тухай
хууль ч гэдэг юм уу. Тэр үед том зорилгын төлөө, ардчи­лал, хүний эрх, эрх чөлөөг
дээдэлсэн нийгмийн эрс шинэчлэл рүү орохын төлөөх зөвшилцөл бай­сан гэдгээрээ онцлог.  Ийм том зүйл дээрх зөв­шилцөл гэдэг бол сүүдэр­тэй
газрын цас хожуу ч гэсэн хэзээ нэгэн цагт хайлдаг шиг нэг л өдөр эвээ олдог юм.
Энэ ч үүднээсээ бид зөвшил­цөж чадсан. Намын удир­дах дээд байгууллага нь ҮЗХ байна.  Таван намын даргаар ажиллаж байсан хүмүүс АН-ын
дарга болох­гүй. Намын даргыг лидер гэдэг утгаар нь биш  сайн менежер байх ёстой гэж үзсэн. Ингээд одоо­гийн
ерөнхий прокурор Дорлигжавыг даргаараа сонгож байх жишээтэй. Намын туг, бэлгэ тэмдгийг
зохиох гэж олон янзаар үзсэн. Тэрнийх нь түлхүү орох гээд байна, энэнийх нь давуу
байх гээд байна гэдэг үзэл санаанууд явж байсан нь гарцаагүй. Эцсийн мөчид хэдхэн
минутад асуудлыг ший­дэж, МҮАН-ын туг үнэхээр гоё юм байна, Социал­демократын бэлгэдэл
зөв юм байна гэж нэгдээд л  туг, бэлгэдэл
дээрээ тогтож байсан.

-АН өөрсдийгөө ард­чи­лал гэж ойлгоод
бай­на гэдэг шүүмжлэл сүү­лийн жилүүдэд өрнө­сөн. Энэ тал дээр та ямар бодолтой
явдаг вэ?

-Ардчилал гэдэг нь аль нэг нам биш
шүү дээ. Харин ардчилсан хүчин гэхээр АН гэж ойлгодог тухай хүмүүс ярьдаг. Яалт
ч үгүй энэ бол ард түмний өгсөн нэр шүү дээ. Энэ нэр нь ардчиллыг өм­чилж байгаа
агуулга биш. Ардчилсан хүчин гэдэг оноосон нэрийг АН л авч явна. Ардчилал гэдгийн
үнэ цэнэ нь хүн бүрийн оюун санаандаа өмчилж, өөрийнхөө амьдралын сайн сайхны төлөө
хэрэг­лэдэг арга хэрэгсэл юм. Өнөөдөр МАН, Шударга ёс эвслийн дүрэм журам  Ардчилсан Үндсэн хуульд нийцэж байгаа учраас ардчилсан
зарч­маар үйл ажиллагаагаа явуулдаг хүчнүүд шүү дээ. АН ардчиллыг хэзээ ч өмч гэж
үздэггүй учраас өмч­лөгч биш. 

-Ардчиллын гавьяаг өнөөдөр хэдхэн
хүн өмчлөөд байна л гэдэг. Ардчилсан хувьсгалын төлөө зүтгэсэн биднийг мартлаа гэдэг
гомдол мөнхөд л явдаг шүү дээ. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ? 

-Шинэ Үндсэн хуу­лиар баталгаажсан
ард­чил­сан дэглэмийнхээ төлөө зүт­гэх үүрэг хүн бүрт бий. Энд гавьяаг өмчлөх тухай
ойлголт байхгүй шүү дээ. Нэг албан тушаалд очсон нь гавьяагаа эдэлж бай­гаа хэрэг
юм уу. Үгүй шүү дээ. Ардчилсан хувьсгал бол яах аргагүй агуу их баатарлаг эр зоригийн
үйл хэрэг байсан.  Ард­чил­сан Үндсэн хууль
батал­на гэдэг ч үнэхээр том хөдөлмөр байсан. Төр үүнийг үнэлж байна. Ерөнхийлөгч
манай Бат-Үүлд баатар цол өгсөн. Бат-Үүл ч өөрөө хэлдэг. Энэ бол надад өгч байгаа
шагнал биш бид бүгдийнх гэдгийг. Надад Чингэсийн одон өгсөн нь ч адил. Эзэн Чингэсийн
байгуул­сан төрийн үргэлжлэл, тэр үеийн үзэл санаа, зарчмын залгамжийг та­сал­дуулаагүй
гэдэг үүд­нээс төлөөлөл болгон надад олгосон шагнал. Шинэ Үндсэн хууль ба­талсан
хөдөлмөрийг нь үнэлж Чимэд гуайд хөдөл­мөрийн баатар цол олгосон.  Тэгэхээр гавьяа гэдэг нь хэн нэгэнд өмч­лөгддөг
зүйл биш шүү дээ. Гэхдээ ардчилсан хувьсгалд эр зориг гар­гаад жагсч цуглаад, өлс­гөлөн
зарлах явцад орол­цоод, юу ч тохиолдож магадгүй үед зориглож явсан нөхдүүдээ бид
хэзээ ч мартаж болохгүй. Тэдний алдар гавьяа мар­­­тагдахгүй. Энэ нь гавьяа шүү
дээ. Түүнээс биш хүнээс авдаг гавьяаг нэхээд хэрэггүй л гэж бод­дог. Өнөөдөр бий
болго­чихсон энэ ардчиллын үр дүн чинь өөрөө агуу том гавьяа юм. Ардчилсан хувьсгалын
анхдагчдыг нийгмийн зүгээс харж ха­ламжлаад явах асуудал байх л хэрэгтэй. Тэднээс  Монголын ард түмэн ха­рамлахгүй байх. Ардчил­сан
хувьсгал өрнөөгүй бол өнөөдөр би ингэж явах уу, үгүй юу, тиймээс бизнесээс олсон
орло­гоо­соо хуваалцъя гэдэг бодол тээдэг л байх. Мэ­дээж хэрэг тэдний төлсөн татвараас
ардчиллын төлөө зүтгэсэн хүмүүстээ хүртээх л хэрэгтэй гэж үздэг.

-Сүүлийн үед ард­чилсан за­саг
гарлаа гэтэл эрх чөлөөг хумьж, хэн нэгний эхнэр нөхөр­тэй байх эрхийг заадаг боллоо
гэсэн шүүмжлэл өрнөж бай­на. Та ямар бодолтой байна вэ?

-Энэ бүхнийг АН-тай нааж, АН-ын бодлого
бол­гож харагдуулах гэс­ний  хэрэггүй. Ж.Батзандан
гишүүн хууль санаачилж л байна. Би ч түүнтэй санал нэгдэхгүй байгаа. АН-ын бүлэгт
ч санал нэгдэхгүй нь олонхи л байгаа шүү дээ. Энд тэнд хүмүүс баривч­лагдаж гэнэ.
Тэр болгоныг АН зохион байгуулаад бай­гаа юм биш. Төр эрх мэд­лээ хуваарилчихсан.
Гэм буруутайг нь тогтоодог институт  тусдаа
хуулиар ажлаа зохицуу­лаад явж байна. Тиймээс асуудлыг зөв хараасай. Тэгж байж буруу
юм байгаа бол эмчилж чадна шүү дээ.

-Эцэст нь Р.Амар­жаргал ги­шүүний
талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй нь?

-Ийм үед хэрэггүй байхгүй юу. Гэхдээ
асууж болно л доо. Бидэнд ердөө үүрэг ногддог гэдгийг л ойлгох ёстой. Үүрэг  хүлээе л гэсэн бол түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө
явах ёстой. Ингэж ойлгох юм бол Амаржаргал гишүүний талаар ямар байр суурьтай байгаа
минь ойлгогдоно.  Хэдийгээр тэр хүн гишүүнээсээ
татгалзъя  гэж байгаа боловч энэ эрх нь анх
өгөгдсөн үүргээс нь үүсч байгаа юм биш.  Олон
түмнээс авсан үүрэг энэ нь бараг  өөрийнх
нь өмчлөл биш шүү дээ. Хувь хүнийхээ хувьд 
олон эрх чөлөөнөөсөө татгалзаж  чадсан
хүн төрийн албан тушаалтан болох үүрэг хүлээдэг юм шүү дээ. Төрд ажиллаж байгаа
хүмүүс энэ зарчмаа ойлгох хэрэгтэй. Үгүй юм бол анхнаасаа үүрэг хүлээх ёсгүй байсан
байхгүй юу.

-Гэхдээ Р.Амаржаргал гишүүн АН-ын
өмч биш. Өөрөө хүсэлтээрээ явъя гээд байхад нь чөлөөлөөд өгчихөж болдоггүй юм болов
уу? 

-Өмчийн харилцааны асуудал биш шүү
дээ. Би өөр дээрээ жишээ авъя. Намайг 62-ын бүлэгт орж, МАХН-ын бүлгийн дэд дарга
бол­лоо гэдэг шүүмжлэл байнга дага­даг. Би тэнд дэд дарга болох гэж очоогүй. Хоёр
нам хамтарсан Засгийн газар байгуулчихсан бай­сан. Эвслийн бүлгээс нэг хэсэг нь
салаад явчихсан учраас УИХ-д АН-ын бүлэг байхгүй болох гээд бай­сан. Тиймээс нэгэнт
хамтарч засаг байгуулсан МАХН-ын бүлэгтэй нэгдэж  байж үүргээ хэрэгжүүлсэн. Үүнээс болж би муу нэрийг
дуул­сан, элдвээр хэлүүлсэн. Гэхдээ тэр нь надад хамаагүй. Анхнаасаа хүлээгээд авчихсан
үүргийнхээ дагуу хийх ёстой зүйлээ л хийсэн. Ард түмэн “Санаа бодолд нь ний­цэхгүй,
зөрүүтэй юм хийгээд байгаа бол өөрийнхөө санаа бодлыг зэрэг­цүүлээд  тавь” гэдэг л зүйлийг хэлдэг болохоос гэдэргээ
харж суугаад, тэр ажлыг нь хаяарай гэж явуулаагүй шүү дээ. Хэрэв гишүү­дийн өмчийн
эзнийг хайгаад байгаа бол тэр нь сонгогчид шүү дээ. Ингэж сонгогчдод өмчлүүлэхэд
нь зуучилсан хүчин нь АН.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Түрүүч нь ¹292
(4620),  293 (4620) дугаарт

Ц.Түмэндэлгэр үнэ­хээр азтай залуу.
Бас дэн­дүү тэвчээртэй нэгэн. Хөл нь хугарчихсан хэрнээ өвлийн тэсгим хүйтэнд эзгүй
хээр хөдөө бүхэл бүтэн долоо хоног үхэл­тэй нүүр тулан сөрөх зо­риг­тон түүнээс
өөр хэн нэгний тухай лав дуулаа­гүй. Хүн туйлын зорил­годоо хүрэхийн тулд ямар ч
зовлон бэрхшээл, саад тотгор давдгийг энэ залууд тохиолдсон явдал харуулах шиг.
Тэрбээр ижийгээ бодож, зам руу хүрнэ гэсэн чин хүслээ биелүүлж, азаар замын хүмүүстэй
тааран үхлээс мултарч чадсан. Магад­гүй өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 25-ны оройн 20
цагийн үед тэр замаар машин явж таараагүй бол түүний зовлонт өд­рүүд цаашаа хэр
удаан үргэлжлэх байсныг бодо­хоос ч зүрх шимширмээр.

Номгон сумынхаа мал­­чин өрхийнд сэрсэн
Ц.Түмэндэлгэр амьд бай­гаадаа туйлын их баяр­тай байв. Хамаг бие нь янгинаж, хугарсан
хөл нь бүр ч их зовиурлаж байна гэнэ. Өмдөө шуугаад хар­тал бэртэлтэй хөл нь улаан
эрээн болчихсон байжээ. Гар хөлнийх нь хуруунууд өнгөцхөн хай­рагд­санаас өөрөөр
хөл­дөөгүй байсан нь гайхал­тай. “Амьд гарч чадсан юм чинь. Энэ зэргийн өвдөлт ч
яамай байна аа” гэж тэрбээр бодно. Айлын хүмүүс түүнийг сонирхон харж, “Яаж тэсэхээрээ
энэ олон өдөр хоногуудыг туулдаг байна” гэж ярил­цах нь тодхон сонсогдо­но. Түүнд
ярих өч төчнөөн зүйл байвч амнаас нь нэг ч авиа гарсангүй. Олон хоног цас идсэн
боло­хоор ам нь дарвигнаж хоолой нь өвдөж байгаа гэж тамтаггүй. Юм ярих гээд хүчилсэн ч хэл ам нь эвлэхгүй байж. Олон хоног
даарч бээрсэн түүнийг хашир хөгшчүүл яаж бөө­цийлөхөө андахгүй. Их халуун үзүүлэхгүй
гэж галаа бага зэрэг өрдөж, түүний өмнүүр дээлээр нь хал­хавчилжээ. Ходоод нь хоосон
энэ залууд гэнэт халуун хоол унд өгч болохгүй хэмээж, зэлгий хярам амсуулах төдий
бага багаар өгөв.

Ц.Түмэндэлгэрийг айлд буулгасан замын
унаа Ном­гон сумыг зорьсноос нэлээд хэдэн цагийн дараа машины чимээ дуулджээ. Тэдний
гад­на хоёр машин ирж зогслоо. Ц.Түмэн­дэлгэрийн ар гэрийн­хэн, Номгон сумын их
эмч Буянхишиг болон сум орон нутгийн иргэд, эрлийн багийн­хан, нийлсэн олон хүн
машинаас буув. Сураггүй болсон залууг нас барчихлаа хэмээн ажил явдалд нь бэлтгэж
байсан тэд чихэнд чимэгтэй мэдээ дуулангуутаа шуудхан хөдөлцгөөжээ. Ан­хан­даа амьд
сэрүүн олдсон гэдгийг сонсоод итгэж ядсан гэнэ. Мөн эсэхэд нь ч эргэлзжээ. Ингээд
Ц.Түмэн­дэлгэрийг таньж мэдэх ар гэрийнхэн, найз нөхөд нь гээд бүгд явна гэж. Ямартаа
ч эхний ээлжинд эмчээ аваад хоёр машиндаа хүмүүсийг багтах чинээгээр “чихэж” аваад
энэ айлд иржээ. Гэвч тэд Ц.Тү­мэндэлгэрийг таньж ядлаа. Мань эр олон хоног хоол
ундгүй байсан болохоор турж эцсэн ч гэж жигтэйхэн. Тиймээс нутаг усныхан нь танихад
тун бэрх болсон байв.

Ингээд сумын их эмч Буянхишиг түүнийг
үзээд шуудхан эмнэлэг рүү авч явжээ. Өдөр хоног өнгөрөх тусам түүний бие бага ч
болов  дээрдэж, ганц хоёр үг хэлж, өөрийгөө
илэрхийлэх­тэйгээ болжээ. Гэхдээ хоо­лойных нь сөөнгө тийм ч хурдан зүгээр болчихсонгүй.
Харин дулаан газарт даса­хад хэцүү байв. Хамаг бие халуу шатаж байгаа юм шиг болж,
байсхийгээд л эм­нэлгийн өрөөний цонхыг дэлгэж бусад өвчтөнүүдийг багагүй дааруулсан
байна.

Тэрбээр хамгийн түрүүнд мотоциклио
олсон эсэхийг асуухад эрлийн багийнхан барааг нь ч хараагүй гэжээ. Мань эр хаана
хэрхэн он­холдсоноо зааж өгснөөр тэд Шар нохойтод очсон байна. Тэгтэл мотоцикль
нь хоёр хуваагдаж, цасанд дарагдсан байжээ. Ц.Түмэн­дэлгэр ийм л  хүнд ослоос амьд үлдэж чадсан юм. Орон нутгийнхаа
эмнэлэгт гурав хоног хэвтээд арай тэнхрэх­тэйгээ болонгуут Улаанбаа­тар руу онгоцоор
хүргэгдэн иржээ. Ингээд Гэмтэл согог судлалын үндэс­ний төвд хэвтэн эмчлүүлж хугарсан
хөлөндөө мэс засал хийл­гэжээ. Залуу хүн боло­хоор амархан тэнхэрсэн байх. Одоо
түүний хөл хоёр ха­даастай гэнэ лээ. Тэгсэн атлаа мотоциклио унасаар л яваа.

Хүнд бэрх өдрүүдийг туулж өнгөрүүлсэн
Ц.Түмэн­дэлгэрийн баатарлаг үйлсийг  нутаг
усныхан нь магтан шагшдаг юм билээ. Тиймээс Өмнөговь аймгийн “Эгэл баатар”-аар өргөмжилжээ.

МУГЖ Н.Нэргүйбаатар гуай Ц.Түмэндэлгэрт
тохиолд­сон энэхүү бодит амьдралыг харуулсан “Үхэл амьдралын заагт” гэдэг нэртэй
киног найруулж, үзэгчдийн хүртээл болголоо. Кино зохиолыг Д.На­цагдоржийн болон
С.Буян­­нэмэ­хийн шагналт зохиолч До.Цэнджав бичжээ. Уг киног “PP” телевизийн захирал
Г.Бат-Эрдэнэ, Ном­гон сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Ц.Амгалан нар продюссерлэжээ.
Ерөнхий зураглаачаар Ж.Лхаг­вадорж гэдэг залуу ажилласан бол гол дүрүүдэд жүжигчин
Б.Эр­дэнэбилэг, Н.Аззаяа, Н.Бямбацогт нар тоглосон байна. Киноны нээлт энэ сарын
1-нд Өмнөговь айм­гийн Даланзадгад хотод болсон юм. Уг арга хэмжээнд киноны уран
бүтээлч­дээс гадна гол дүрийн баатар Ц.Тү­мэндэлгэр Хар­магтай багаас хүрэлцэн ирсэн
байлаа. Анх удаа орон нутагт нээлтээ хийж байгаа уг уран бүтээлд нутгийн удирдлагууд
өндөр ач холбогдол өгч байсан юм.

Тухайлбал, Өм­нөговь аймгийн удирдлагууд,
Ном­гон сумын Засаг дарга, нутгийн зөв­лөлийнхөн цөм ирнэ лээ.

Нээлтийн ажиллагааны үеэр киноны найруулагч
Н.Нэргүй­баатар ярихдаа “Энэ залууд тохиолдсон явдлыг би өнгөрсөн өвөл сонссон юм.
Ингээд До.Цэнд­жав зохиол­чид кино зохиол бичих санал тавьсан. Зохиол ч бэлэн болж
надад маш их таалагдсан. Ингээд бид жүжигчдээ сонгож, цаг алдалгүй зурагт авалтаа
эхлүүлсэн” гэлээ. Киноны зургийг Номгон суманд авчээ. Энэ кино говийн баатарлаг
хөвгүүн Ц.Тү­мэндэлгэрийн тэсвэр тэвчээрийг онцлохоос гадна монгол ахуйг харуу­лахыг
зорьжээ. Киноны гол баатар болох Ц.Түмэн­дэл­гэрийн дүрийг залуу жүжиг­чин Б.Эрдэнэ­билэг
бүтээсэн байна. Амьдрал дээр Ц.Тү­мэндэлгэр гэр бүлгүй ганц бие залуу. Харин кинонд
тэрбээр эхнэр хүүхэдтэй болдог. Түүний эхнэрт жүжигч­ин Н.Аззаяа тог­ложээ. Найз
нөхдийн урвалт, хайр сэтгэлийн нандин холбоог энэ кино тод томруунаар харуулна.
Кино тэр чигээрээ адал явдал. Хүний сэтгэлийг хөдөлгөсөн огшоосон, хү­лээлттэй.
Үзэгчид “Одоо юу болох бол” үйл явдал, өрнөл болгонд анхаарлаа хандуулж байлаа.
Мөн инээхдээ инээж, уйлахдаа уйлж байсан юм.

Өөрт тохиолдсон явдал нь дэлгэцийн
бүтээл болсонд Ц.Түмэндэлгэрийн сэтгэл нь нэлээд хөдөлсөн янзтай харагдаж байлаа.
Кинонд царцаа, цас идэж, шээсээ уудаг хэсгүүдийг гарахад нүдэндээ нулимс цийлэл­зүүлэн
байн байн өндөлзөн сууж байв.

“Үхэл амьдралын заагт” уран сайхны
кино олон хүний хүч хөдөлмөрөөр бүтжээ. Номгон сумын болон Хар­магтай багийн малчин
ард иргэд хүртэл оролцсон байна. Нутгийн иргэд киног маш сайхнаар хүлээн авч байлаа.
Сүүлийн үед бодит амьдралаас сэдэвлэсэн ийм төрлийн кино ховордсон. Дандаа залуусын
хайр дур­лал хөнгөн сэдэвтэй кино­нууд зонхилж байгаа өнөө үед “Үхэл амьдралын заагт”
кино жинхэнэ монгол ахуйг харуулж,  бодит
амьдралаас сэдэвлэснээрээ ялгарна. Энэ кино Улаанбаатар хотод шинэ оны дараа нээлтээ
хийнэ гэсэн.

Ц.Түмэндэлгэр уг киног үзээд ямар
сэтгэгдэл төрснийг нь хуваалцахад “Үнэхээр сайхан кино болжээ. Маш их таалагдлаа.
Тэр үеийг бодо­ход амаргүй байлаа” гэж намуухнаар хариулав.

Түү­нээс “Тэр явдлаас үүдэж, таны
биед ямар нэгэн сөрөг үр дагавар илэрч байна уу” гэж лавлатал “Олон хоног хүйтэн
цасан дээр мөлхөж байсан болохоор нуруугаар жаахан өвдөх гээд байдаг болсон.  Тухайн үед ч айхавтар хүйтэн байсан ч азаар миний
бие хөлдөөгүй” гэсэн юм.

Түүний дүрийг кинонд амьд­руулсан
жүжигчин Б.Эр­дэнэбилэг гэдэг залууд говь нутгийн хамгийн хүндтэй өргөмжлөл болох
“Ижий говь” медалийг Өмнөговийнхон гардуулсан юм. “Үхэл амьд­ралын заагт” долоо
“хоно­сон” түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Өөрийгөө манай ун­шигч­дад танилцуу­лахгүй
юу?

-Миний хувьд орчуулгын кинонд дуу
оруулдаг.  Анх ТВ-9 телевизийг үүсгэн бай­гуулагдахад
ажлын гараагаа эхлүүлсэн. 

-“Үхэн амьдралын заагт” кино таны
хэд дэх бүтээл вэ?

-Пробонд орж тэнцээд энэхүү кинонд
тоглохоор болсон юм. МУГЖ Н.Нэр­гүйбаатар, М.Гүрсэд, СТА Ц.Батзандан зэрэг уран
бүтээлчдийн зааж зөв­лөснөөр Ц.Түмэндэлгэрийн дүрд ажил­лалаа. Гол дүрд тоглосон
анх­ны маань уран бүтээл болохоор үзэгчид тунгаах байх аа.

-Ц.Түмэндэлгэрийн дүрийг бүтээхэд
юуг голч­лон анхаарч байсан бэ?

-Уран сайхны кинонд ажил­лахад гол
дүрийн баатар маань амьд сэрүүн байгаа нь надад дөхөмтэй байсан. Бид өнгөрсөн зургадугаар
сард зураг авалтаар Номгон су­манд очиход Ц.Тү­мэндэл­гэрийн хөл бүрэн эд­гэрээгүй
байсан. Таягтай явж байсан хэрнээ мотоцикль унаж бай­сан шүү. Түүнтэй хэсэг хуга­цаанд
хамт байж, зан ааш, байгаа төрхийг нь судалсан. Тэрээр өөрийнх нь тухай хийсэн киног
үзээд ямар сэтгэгдэл төрөх вэ гэх зэрэг олон зүйлийг тунгаан байж энэхүү дүрдээ
орсон.

-Кинонд тоглож байхдаа түүний оронд
өөрийгөө тавихад юу бодогдож байв?

-Хэр баргийн хүн гэтэлж чадахгүй бэрхшээлийг
Ц.Тү­мэн­дэлгэр давж чадсан. Хүн амьдралд хайртай. Тиймээс амьдрахын төлөө асар
их сэтгэлийн тэвчээр гаргаж чадсан энэ залуугийн зориг тэвчээр үнэхээр гайхам­шигтай.
Ц.Түмэндэлгэр эзгүй хээр гав ганцаараа үхлийг сөрсөн. Харин зургийн талбай дээр
намайг тойрсон олон хүн байсан. Тэр дунд “Хэрэв би Ц.Түмэндэлгэрийн оронд байсан
бол” гэж бо­доход үнэхээр хүнд са­нагдсан. 
Амаргүй байсан шүү.

Өнөө цагт хээр ша­тахуунгүй зогссон
ма­шиндаа хөлдөөд энд­чихсэн хүмүү­сийн талаарх мэдээллүүд бишгүйдээ л байдаг. Харин
тэрлэг дээлтэй, бакалтай, ноосон малгайтай явж бай­сан Ц.Түмэндэлгэр  мото­цикльтой онхолдож унасан. Өвлийн тэсгим хүйтэнд
хугарсан хөлтэй олон хоног мөлхөж явах, эрүүл саруул алхах хоорондоо ялгаатай. Кино
зураг авахуулж байхад хүйтэн байсан. Миний хувьд эрүүл саруул хэрнээ түүний оронд
өөрийгөө тавихад энэ хүн тэр олон шөнийг яаж тэсч гарсан юм бол гэж их бодож, түүнээр
бахархаж байлаа. 

-Та кинонд царцаа, цас, хулгана,
малын сэг зэм зэргийг идэж байгаа гарсан. Үнэхээр хатсан царцаа идсэн юм уу?

-Найруулагч маань кино­гоо бодит амьдралаас
сэ­дэвлэсэн болохоор үзэгчдийг хуурахгүй байх шаардлага тавьж байсан. Тиймээс бүх
зураг авалтыг бодитоор хий­сэн.

Ц.Түмэндэлгэр царцаа, өвс, цас зэргийг
идсэн. Би ч бас идсэн. Царцаа идэхэд тэмтрүүл нь хоолой зуран ордог юм билээ. Ер
нь жү­жигчин хүнээс шаардагдах бүхий л авьяас, тэвчээрийг гаргасан даа.

-Та орчуулгын киноны жүжигчин гэснээс
Оросын олон ангит Цэргийн сур­гууль киноны Перпечко гэдэг шулга хөвгүүнд дуу оруулсан
гэсэн байх аа. Кинонд тоглоход кинонд дуу оруулахаас ямар ялгаатай байв вэ?

-Тэр шулга сурагчийн дууг оруулахад
Нэргүйбаатар гавьяат маань надад зааж зөвлөсөн юм. “Иймэрхүү бөөрөнхий хэлтэй, эгдүүтэй
байдлаар дуу оруулбал зүгээр” гэсэн л дээ. Түүний зөвлөснөөр Перпечкогийн дууг оруулсан.
Гэхдээ би шулга биш байгаа биз дээ(инээв). Кинонд дуу оруулна гэдэг бол тухайн дүрийг
хүнд хүргэхийн тулд жүжигчнээс нэлээд ур чадвар, нарийн мэдрэмж шаарддаг. Харин
уран сайхны кинонд тоглохын хувьд камерын өмнө тухайн дүрийг өөрийн биеэр илэрхийлдгээрээ
онцлог. Ер нь бол амар ажил гэж байхгүй. Аль аль нь л жүжигчнээс уран чадвар шаарддаг.   

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хүрлээ, Чойжоо хоёрын УИХ-ын гишүүн
болсон  үйлдэл үнэндээ хар мөртэй байна. Гэмгүй
олон хүнийг араасаа чирч, орон шорон­гийн хаалга татуулан үйл тамыг нь идэж байна
даа, хөөрхий. Өндөр дээд боловсрол эзэмшсэн залуу­сыг хайрандаа нялхарч буй шинэ­хэн
амрагаас нь холдуулж, балчир үрийнхээ сэвлэгийг үнэрлэх үнэт цаг хугацааг нь тасчин
төмөр торны цаана суулгаж байгаа нь аймшиг­тай. Яахав дээ, хүний л амьдрал хойно
таван халтар төгрөгийн хойноос итгэл үнэмш­лээрээ явсан залуус нэг л мэдэхэд буруу­тан
болж “Бүгд найрамдах”-аа уншуулаад дээлээ нөмөрснийг манайхан мэдэж байгаа. 

Хүрлээ, Чойжоо хоёрын сон­гуульд идэвх
зүтгэл гарган, нэр дэвшигчдийнхээ сценариар ажил­лас­ан залуус тийнхүү буруутан
болж, шүүхийн өмнө  толгой бөхийн зогссон
юм.

Харин хууль бус үйлдлийн гол шалтгаан
болсон нөхөд хариуц­лагаа хүлээлгүй, гэм зэмгүй мэтээр   Их хурлын танхимд дархан эрхтэй  заларч байгаа. Шоронд явсан залуусын ар гэрийг
мэдээж сайн харж үздэг болоод л тэд өөрс­дийгөө гишүүн хэмээн хэлж чаддаг байлгүй
яав гэж. Тийм бишсэн бол  нойр нь ч хүрмээргүй
юм  жирийн хүнээр жишээ авбал. Арай улстөрчид,
улс төрийн төлөө, намын төлөө тэд ингэх ёстой гээд сууж байдаг юм биш байгаа. 

Ингэхэд Увсын хоёрын түүхийг эргэн
сөхье л дөө. Хүрлээ, Чойжоо буюу Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжил­сүрэн нар 2012 оны ээлжит
сонгуульд Монгол ардын намаас УИХ-ын арван тавдугаар тойрогт нэр дэвшин өрсөлдсөн
билээ.

Тэд ялалт байгууллаа хэмээн улс даяар
зарлаж, улмаар Их хурлын танхимд тангараг өргөн Монгол Улсын Их хурлын гишүү­ний­хээ
бүрэн эрхийг баталгаажуул­сан. Гэвч тэднийг төрийн дархан түшээ болсон цагаас л
Сонгуулийн хууль зөрчсөн гэх мэдээллүүд  ар
араасаа баримттайгаар дэлгэгдсэн юм. Үүнийг манай хоёр огтхон ч тоогоогүй л дээ.
Өмнө нь тиймэрхүү хэл аманд орооцолдож, тэр бүхэн өөрсдийнх нь талд шийдэгдэн, баримттай
нотолгоотой зүйл дэл­гэс­нийхээ төлөө буруутан болсон хүмүүс амаа барьж, аргаа бараад
хоцорсон болохоор манай хоёр хэтэрхий бардам байсан биз. Юу­наас чиг айж сандралгүй
дөжир­чих­сөн байсан нь мэдээж. Хуулийг гууль гэж санадаг, Их хурлын сонгуулийг
юу ч гэж боддог хүмүүс юм бэ дээ мэдэхгүй. Ямар нэгэн аргаар, яаж ийгээд ялах л  ёстой гэж боддог юм шиг байгаа.

 Тулаанд ялна гэсэн зарчмаар орох зөв ч өнөө цагт
бол хуулиа дагах нь зүйн хэрэг. Хуучны Ху-гийн нөхөд төр засаг барьж байх цагт хууль
мууль гэж байсан юм уу даа. Ялангуяа Сонгуулийн хууль энээ тэрээ нь амьдрал дээр
хэрэгждэг байсан юм болов уу. Хууль зөрчөө­гүй үнэнээрээ  гэлдэрсэн нь бурууд­даг байсан юм биш үү. Он он
жилд даамжирсан энэ байдал хаа бай­гаа Увсын хязгаар, сарьдаг уулсын дунд үзэж тарсан  Хүрлээ, Чойжоо хоёрт маань л нөлөөлчих шиг болсон.

Манай хоёр яахав, сурсан зан­гаа­раа
УИХ-ын сонгуулийн суртал­чилгааны хугацаа дууссан хойно урсдаг самбар гээчээр рекламаа
явуулсан, тэр ч бүү хэл төрийн албан хаагчийг сонгуулийн штаб­таа ажиллуулсан гэх
маргаан дэг­дэж захиргааны хэргийн шүүхээр орсон.

Мөн “Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чой­жил­­­сүрэн
нарыг дэмжиж саналаа өгөөрэй” хэмээн айлуудад 100 мянган төгрөг өгсөн гэх Увс айм­гийн
МАН-ын сонгуулийн штабын­ханд холбогдох хэрэг Эрүүгийн хэргийн шүүхээр орсныг ч
санаж байна.

Захиргааны хэргийг ч, Эрүүгийн хэргийг
ч Дээд шүүх хянаж эцсийн шийдвэрийг тухайн цаг үед нь  гаргасан. Ингэхдээ Дээд шүүх захиргааны хэргийн
тухайд “Сон­гуу­лийн ерөнхий хороо бүрэн эрхийн­хээ хүрээнд шийдчих асуу­дал байна”
гэсэн утгатай шийдвэр гаргаж нэхэмжлэгчийн гомдлыг хэрэгсэхгүй болгосон. Өөрөөр
хэлбэл, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжил­сүрэн нарыг УИХ-ын гишүүнээр тооцсон Сонгуулийн
ерөнхий хорооны тогтоолыг Дээд шүүх хүчингүй болгоогүй, Сонгуулийн ерөнхий хорооны
бүрэн эрхийн асуудал гэж үзсэн. Харин Эрүүгийн хэргийн тухайд Дээд шүүх энэ оны
дөрөвдүгээр сарын 3-ны өдөр хуралдаж, шийдвэрээ гаргасан. Ингэхдээ Ч.Хүрэлбаатар,
Б.Чой­жил­сүрэн нарын сонгуулийн штабт ажилласан Т.Гансүх, Я.Лхагва, Н.Жамсран,
Ш.Чинбат, Я.Баттогтох нарт тус бүрт нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 90 дахин
нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний буюу 12 сая 636 мянган төгрөгөөр торгох ялыг хэвээр
үлдээсэн.

Ухаандаа, Т.Гансүх, Я.Лхагва, Н.Жамсран
нар нь Увс аймагт МАН-аас нэр дэвшигч Б.Чойжил­сүрэн, Ч.Хүрэлбаатар нарын сон­гуу­лийн
сурталчилгаанд ажиллах явцдаа буюу 2012 оны зургадугаар сарын 22-ны өдөр Увс аймгийн
Тариалан сумын Бургастай багийн нутаг дэвсгэрт нэр бүхий найман иргэнд “Нэр дэвшигч
Б.Чойжил­сүрэн, Ч.Хүрэлбаатар нарыг дэм­жээрэй, тэдний төлөө саналаа өгөөрэй” гэж
түрээсийн гэрээ хийх байдлаар хүн тус бүрт 100 мянган төгрөг, нийтдээ 800 мянган
төгрөг тарааж, иргэний сонгох эрхээ хэрэг­жүүлэхэд нь санал худалдаж авах аргаар
саад хийсэн гэдгийг Дээд шүүх эцэслэн тогтоосон.

Мөн Я.Баттогтох, Ш.Чинбат нар МАН-аас
нэр дэвшигч Б.Чойжил­сүрэн, Ч.Хүрэлбаатар нарын сон­гуу­лийн сурталчилгаанд ажиллах
явцдаа буюу 2012 оны зургадугаар сарын 17-ны өдөр Увс аймгийн Өмнөговь суманд нэр
бүхий есөн оюутанд гэрийг нь сонгуулийн сурталчилгааны байрны зориу­лал­таар ес
хоногийн хугацаагаар түрээслэх нэрээр хуурамч гэрээ хийж, тус бүр 150 мянган төгрөгийг
өгч иргэний сонгох эрхээ хэрэг­жүү­лэхэд саад учруулсан гэдгийг ч эцэслэн тогтоосон
байдаг.

УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуулийн
35 дугаар зүйлийн 35.29-д “Сонгогчид бэлэн мөнгө, эд бараа тараасныг сонгогч баримттайгаар
сонгуулийн хороонд мэдэгдсэнийг тухайн сонгуулийн хороо холбог­дох байгууллагад
шилжүүлэх бөгөөд уг асуудлыг холбогдох байгууллага үндэслэлтэй болохыг нь тогтоосон
тохиолдолд Сонгуу­лийн ерөнхий хороо тухайн сонгог­чид бэлэн мөнгө болон эд барааны
үнийн дүнг арав дахин нэмэг­дүүл­сэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн урамшууллыг олгож,
гэм буруутай этгээдээр нөхөн төлүүлнэ” гэж заасан байдаг. Энэ бүгд эцэслэн шат шатны
шүүхээр тогтоогдсон байна. Тийм учир Сонгуулийн ерөнхий хороо одоо энэ хоёр гишүүнийг
даруйхан огцруулах хэрэгтэй юм. Юугаа хүлээгээд өдий хүртэл байлгаад байгааг ойлгохгүй
байна. Ардчилсан нам зөөлөн аядуу үйл ажиллагаатай байдаг. Тийм учраас л элэг барьж
байдаг юм байх даа. Хуучин МАН төр бариад Ардчилсан намын нөхдүүд ийм юм хийсэн
бол аль хэзээний шоронд орчихсон байгаа. Тэр жил С.Эрдэнэ гишүүн УИХ-д сонгогд­сон
биш шоронд явчихаа биз дээ.

Дээрх хоёр гишүүний хууль зөрчсөн
хэл ам өнөөдрийг хүртэл тасраагүй. Одоо Тариалан сумын  13 иргэн зарга заалхай болоод  улсын нийслэлээр явж байна.  Тэд дээрх хуулийн заалтаар шагналд авсан мөнгөө
буцааж өгөхөөр заалдаж байгаа. Нэг хүн нэг сая төгрөг авсан юм байна. Нийлээд
13 сая төгрөг авчихсан юм гэнэ. Тэгээд одоо нутагтаа амьдрах арга үгүй болоод ирсэн
биз ээ.  Яагаад гэвэл  захын хүн “жудаггүй муусайн юм­нууд. Та нар наад
хэдэн төгрөгөө­рөө баяжаарай” гэж агсам тавьж байгаа болов уу. Хуулийн уг заалт
өнгөцхөн харахад ихэд шударга юм шиг харагдавч 
хүний ёсноос гажсан сонин зан авирыг хөхиүлэн дэмжсэн нь харагддаг. Энд хууль
бусаар төрийн эрхийг авах нь зөв гэж байгаа юм биш. Энэ буруу, буруугийн цаад буруу.
Харин хүний юмыг авчихаад буцаагаад ховлохлоор нь шагнана гэдэг  чинь одоо юу гэсэн үг вэ. Шулуухан хэлэхэд  хүнийг хүн ёсноос нь салгасан хууль баталжээ,
эрхэм мэргэн түшээд минь.

 Хүнийг хүн болгодог, хүнээр нь харагдуулдаг хэдхээн
зүйл бий. Тэдний нэг  гол үзүүлэлт болох  хүний жудаг гэж нэг том зүйлийг хуулиар үгүй болгочихсон
юм биш үү.  Маш товчхондоо гэвэл  энэ жудаг гээч зүйл чинь хүн чанар шүү дээ. Хүн
чанар ёс жудагтай, аливаад ханатай, нуруутай нэгнийг “хүний хувьд ч гэмгүй дээ”
хэмээн хэн хүнгүй дээдэлдэг. “Юухан хээхэнд ч хүнлэг чанараа дэвсэж, бусдыг хайрлах
хайраар өөрийгөө дутаагаагүй бол хүний хорвоод амьдарсны хэрэг бүтэх нь тэр дээ”
гэж аливаад ухаалаг, ултай ханд­даг өвгөдийн гэрээс бий. Энэ өдрүү­дэд Увс аймгийн
Тариалан сумын иргэд Монгол Улсын нийс­лэл Улаанбаатар хотноо Засаг дарга Цолмонгоор
ахлуулан хүрэлцэн ирж хэвлэлийн бага хурал зарлан олон хуулийн дагуу мөнгө арав
дахин өсгөж авсан ч тэд зөвхөн мөнгөний төлөө үүнийг хийгээгүй, шударга ёсны төлөө
үүнийг хийсэн гэж мэдэгдэж байна.

Увс аймгийн нэр бүхий 13 иргэн Б.Чойжилсүрэн,
Ч.Хүрэлбаатар нарын тараалгасан гэх 100 мянган төгрөгийг өнгөрсөн зургадугаар сард
тойргийн хороонд шилжүүл­сэн.

Тойргийн хороо мөнгө тараа­сан гэх
асуудлыг шүүхээр шийд­вэр­лэсний дараа сонгогчдод урам­шуулал олгох асуудлыг хэлэлцэнэ
гэж нээлттэй үлдээгээд байсан юм. Харин Дээд шүүхийн шийдвэр гарсны дараа буюу энэ
оны дөрөв­дүгээр сарын 14-нд Сонгуулийн ерөнхий хороо хуралдаж Увс аймгийн Тариалан
сумын нэр бүхий 13 иргэд тус бүр нэг сая төгрөг олгохоор болсон. Үүний дагуу Увс
аймгийн Тариалан сумын иргэн Х.Баярсайхан, З.Мөнхнасан, Ч.Бат-Эрдэнэ, М.Шинэн, Ч.Сосор­барам,
Ж.Далай, М.Хүүхээ, Ж.Жав­зан, Б.Долгор, М.Нүүдэл, Н.Бурмаа, М.Отгонхүү, М.Шижгэрбат
нарт мөнгөн урамшууллыг нь СЕХ-оос тус бүр нэг сая, нийтдээ 13 сая төгрөг олгосон
юм.

Тэдгээрээс М.Нүүдэл, М.Отгон­хүү,
Б.Долгор нарын долоон иргэн Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга Ч.Содномцэрэнд нэг
сая төгрөгөө буцааж өгнө гэдгээ мэдэгд­сэн. Яагаад ингээд байгааг дээр  би таамагласан онох үгүйг хэн мэдлээ. Тэд яагаад
заавал шударга ёсны төлөө үүнийг хийсэн гэж мэдэгдээд байгаа  нь өөрөө бидний таамгийг батлаад байна. Нэг ёсондоо
жудаггүй хүмүүс мэт харагдаад байсан хэрэг л дээ 

Увсын Тариалангийн “саяын­хан” гэсэн
хочтой хэсэг бүлэг хүмүүс бий болох бий дээ. Төрийн хуулийг бодлогогүй ч юм уу бодлогоор
зориуд хооронд нь хагаралдуулах гэж гаргадаггүй л  байлтай. Тэдгээр хүмүүс яг хуулийн дагуу л ажил­ла­сан.
Гэхдээ нутаг усныхан нь “шударга” гарууд гэх үү. Аль эсвэл ашиг  харсан хүмүүс гэж   ад үзэх 
болов уу. Үүнийг хэн ч хэлж мэдэх­гүй. Харин “саяынхан” гэж хоч авчих­вал  “хусавч арилахгүй” гэгч болж үе удмаараа тэгээд
нэршчих  вий дээ хэмээн тэдгээр иргэдийн өмнөөс  нуруу хавталзаж суух юм.   Шударгад ч хэмжээ бий гэсэн хэлц үг байдаг.  Шударга байлгах гээд төр хуулийг иймэрхүү зан
заншил­тай таарч тохирохгүйгээр хийх ямар осолтой байдгийг бид харж байна. Сонгуулийн
тухай хуулиас гадна Авлигын тухай хуулийн заал­тууд бас байна аа. Уншихад  сэжиг  ч
хүрмээр  юм шиг  заалтууд байна. Авлигын хуульд “Та авлига өг.
Тэгээд ажлаа бүтээ. Дараа нь авлига авч ажлыг чинь бүтээсэн этгээдийг авлига авсан
хэмээн матаад мөнгөө буцаагаад авчих гэсэн утга бүхий заалт л даа. Ийм юм гэж байх
уу. Ухаандаа, гэргий минь охиноо цэцэрлэгт өгөх гэж багшид нь ганц набор өгөөд дараа
нь түүнийгээ Авлигатай тэмцэх газар мэдэгдээд ажлаас нь халуу­лах, үйл тамыг нь
идэх нь л дээ. Тэгээд  бид бүтэн нойртой хонож
чадах уу. Манай эрхэм түшээд л унтаж чадах юм байх даа.  Иймэр­хүү адгийн шаарнуудын гаргадаг зан авир
гаргахыг л  Монголын төр засаг шаардаад хуульчлаад
байх юм. Эл бүгдээс анзаарахуйд Монгол Улсад амьдрах аймаар ч юм шиг. Хэн хэзээ
хуулийн дагуу намайг хорлочих бол гэж  бодохоос   жихүүдэс  
ч  хүрэх шиг.

Н.ГАНТУЛГА

Сүүлийн үеийн залуу гишүү­дийн санаачилж
бай­гаа хуулийн төслүүд нэг л эргэлзээ төрүүлээд байна. Ямар нэгэн хүнд муу санаж,
өс өвөртөлж яваад түүнийгээ  хууль болгон
санаачлаад байна уу гэдэг хар төрлөө.  Ах,
дүү хамаатан садан нь биз­нес хийх гээд чадалгүй шахагд­санд нь шаралх­сан­даа бизнес
эрхлэгчдийг хав­чих, эд, хөрөнгө тусгай зөв­шөөр­лийг нь хураах хуулийн төсөл боловсруулчихав
уу гэмээр.  Хүргэнээ үзэн ядаж, хүлээн зөвшөөрдөггүй
хадам ах гадаад эхнэр, нөхөртэй байхыг эсэргүүцсэн хууль санаачилчихав уу гэлтэй.
Насаараа түрээслэгч хийж, үр хүүхдүүдээ хөлийг нь дөрөөнд, гарыг нь ганзаганд хүргэсэн
аав, ээжийнхээ ачийг хариулах гэсэндээ түрээс­лэгчдийн эрх ашгийг өмгөөлж, хамгаалах
хууль оруулж ирж ч байх шиг. Алдарт нийтлэлчидтэй барь­цаж, тэднийг дагаж, бичсэн
зүйлээ сонинд тавина гэхэд нь зөвшөөрөөгүй учраас “эзэд редакциа мэдэх эрхгүй” гэсэн
хууль санаачилчих шиг болсон.  Оросуудад хулхи­дуулж,
тэдэнд шахуулсандаа хорсож, гэнэтийн ашгийн тат­варын хууль гаргасан байх. Уул уурхайд
орж чадаагүй шарандаа энэ салбарыг устгах төсөл бэлтгүүлж ч суух шиг. Гэх жишгээр
УИХ-ын гишүүдийн өвөртөлж явсан өс нь төрийн хууль болон хэл­бэржиж эхлэх нь. Популистуу­дын
тарьсан энэ гай сүүлийн нэг жил улсад орж ирэх ёстой байсан 2.5 их наяд төгрөгийн
орлогыг тасалдуулсан. Үүнийг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж популизмын өртөг хэмээн нэрлэсэн
байгаа.

Ингээд зогсоогүй. Попу­лис­туудын
санаачлаад байгаа хуулийн төслүүд хам­гийн хорлонтой нь ардчилалд  итгэх иргэдийн итгэлийг сааруулж байна. Хүний
ямар эхнэр, нөхөртэй байхыг заа­даг, эд хөрөнгийг нь хураадаг, баялаг бүтээгчдийг
үзэн ядаж, хавчин гадуурхдаг,  өмчтэй байхыг
эсэргүүцдэг байдлыг ардчилал гэдэг юм байна хэмээн хүмүүс ойлгодог бол­лоо. Өчигдөр
гудамжинд явж байсан нөхдүүд өнөөдөр парламентад орж ирээд сэтгэл­дээ буглуулж,  шүд араан­даа зууж явсан өс хонзонгоо хууль болгохоор
зүтгэдэг болсны үр дүн нь энэ. Тийм учраас тэднийг унтаад босоод ирэхдээ  ямар хууль санаачлах  бол гэхээс ард түмэн айдаг болсон байна. Энэ нь
УИХ-ын үйл ажилла­гааг иргэдэд хараар ойлгуулж эхэллээ. Тэгэхээр  УИХ асуу­далд дүгнэлт хийж, үйл ажиллагаандаа
өөрчлөлт оруулах цаг болжээ.

Өөрөөр хэлбэл, нэг гишүүн хууль санаачлах
эрх­тэй байдаг зарчмыг өөр­чилье.  Ядаж арван
гишүүн нийлж байж аливаа хууль санаачлах эрхтэй болмоор байна.  Бодож, санасан хууль нь хүний эрхэнд нийцэж байна
уу, үгүй юу гэдгийг хянаж нягталж байж баараг­гүй болсон төслөө өргөн барь­даг баймаар
байна. Хууль санаачлах эрхтэй Ерөн­хийлөгч, Засгийн газар ч үүнийг бодох хэрэгтэй.
Ингэж оруулж ирсэн хуулийг нь Хүний эрхийн комисс, УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл
өөр юу байдаг юм шаард­ла­гатай гэсэн газрууд нь шат дараалалтайгаар сайтар авч
хэлэлцээд болно гэсэн тохиолдолд УИХ-аар хэлэл­цэх эсэхийг нь шийддэг болъё.  Аливаа хуулийг боловсруулахдаа иргэдийн саналыг
авч, хэлсэн ярьсныг нь тусгана гэдэг Ерөнхий­лөгчийн хэлээд байгаа зарчмыг аль ч
хуулинд ягштал биелүүлье.  Хууль санаачлах
эрхийг ийм маягаар хүнд сурталтай болгохгүй бол УИХ-ын гишүүдийн өвөртөлж яваа өс
хонзон нь хууль болж хэрэгжих гээд байна. Худалч хүнд өнөөдөр хэвлэлээр шүүмжлүүлсэн
гишүүн маргааш нь хариу барьж,  өс хонзонгийн
хууль санаач­лаад бариад гүйж байж мэдэхээр болчихжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Ардын жүжигчин Д.Самбуу­тай
ярилцлаа.

-Саяхан танай чуулгаас “Гур­ван
цагийн орчил” нэртэй тоглолт тавилаа. Энэ тоглолтод та дуулж харагдсан. Сүүлийн
үед уран бүтээлийн олз омог хэр байна?

-Манай Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн
чуулгаас олон зуун жилийн турш өвлөгдөж ирсэн хуучны сайхан дуунуудыг сэргээж, ард
түмэнд сануулж байх үүднээс жил бүр тоглолт зохион байгуулдаг. Энэ удаа “Гурван
цагийн орчил” нэртэй тоглолт тавилаа. Энэхүү тоглолтод ҮДБЭЧ-ын түүхийг бүтээлцсэн
алтан үеийн­хэн гэгдэх ахмад уран бүтээлч­дийнхээ тэр л сэтгэлд хоногшсон олон сайхан
дууг ард түмэндээ хүргэсэн. Үзэгчид үнэхээр биднийг сайхан хүлээж авлаа.

-Тэр дундаа таныг тайзан дээр гарч
ирээд “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар” дууг дуулахад үзэгчид дуулж дуустал тань алга
ташиж байсан. Энэ дууг нэлээд олон жил дуулжээ?

-Тэгэлгүй яахав. Би “Үйлсийн сайхан
Улаанбаатар” дууг 38 дахь жилдээ тайзан дээр дуулсан байна. Харин ард түмэн анх
яаж хүлээж авдаг байсан яг тэр хэвээрээ миний дууг сонсч, угтаж байгаад уран бүтээлч
хүний хувьд сэтгэлд өег санагдсан шүү.

-Анх энэ дуу яаж төрсөн түү­хээс
бидэнтэй хуваалцахгүй юу?

-Миний уран бүтээлийн бас л нэг сор
бүтээл. 1976 онд тэр үеийн МАХН-д гишүүнээр элсэх өргөдлөө өгдөг юм байна. Тэгээд
албан ёсоор намын гишүүн болохоос өмнө нэг жил орлогч нэртэй явдаг байсан үе. Яагаад
гэхээр тэр хугацаанд гишүү­нээр авах эсэхийг хотын намын хорооноос тандаж, шиддэг
байлаа. Миний хувьд Норовбанзад гуай товчооны гишүүн байсан учраас надад найдвар
төрөөд байдаг. Гэтэл товчооны дарга Алтангэрэл “Чи Улаанбаатар яваад хүний нүдэнд
өртчихөөр юм хийгээд ир” гэдэг байгаа.  Норовбанзад
гуай болон ойр дотнынхонтойгоо яах ийхээ ярилцаж байгаад хот орохоор боллоо. Тухайн
үед юу хийхээ мэдэхгүй хэсэг мун­гинасан. Ямар барилга барьж, мод тарьж, цэцэг услалтай
биш. Тэгээд ерөөсөө дуу дуулъя гэж шийдээд 
одоо энэ миний суугаа өрөөнд орж ирээд яруу найрагч Лувсангийн Дагвадорж
ахтай уулздаг юм байна.

-Тухайн үед Утга зохиолын нэгдлийн
дарга байсан гэл үү?

-Тийм. Л.Дагвадорж Утга зо­хиолын
нэгдлийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан юм. Тэгээд ямар учиртай зорьж ирснээ хэлтэл маргааш
нь “Үйлсийн сайхан Улаан­баатар” гээд хоёр бадагтай дууны үг бичээд аваад ирсэн.
За, тэгээд нөгөө шүлгээ аваад хөгжмийн зохиолч Лувсаншарав гуай дээр очлоо. Лууяа
багш тухайн үед чуулгын ерөнхий удирдаач байсан юм.  Лууяа багш ч гэсэн хоёр хоногийн дотор өнөөх шүлгэнд
маань ая хийгээд өгчихөв. Бүр хөгжмийн найруулгыг нь хийж өгөөд би оркестртой дуулсан.
Удаа ч үгүй Монголын радиогоор цацагдаж эхэлсэн.

-Хэзээ нь Монголын радиод бичүүлээд
амжив аа?

-Чуулгын тайзан дээр ардын найрал
хөгжимтэй дуулж байхад Монголын радио ирээд бичээд авчихсан юм билээ. Тэгээд жилийн
дотор үнэхээр ард түмэнд хүрсэн дуу болж чадсан. Би ч тэгж нэг юм намын гишүүн болж
байлаа.

-Ямар учраас намын гишүүн болох
гэж тэгж их зүтгэсэн юм бэ. Улс төрд орох сонирхолтой байсан хэрэг үү?

-Улс төрд орно гэсэн бодол байхгүй.
Зүгээр л олон нийтийг дуурайсан хэрэг. Яахав дээ тухайн үед чинь ганц намтай. Намд
элсэнэ гэдэг залуучууд бидний хувьд  ховор
завшаан байсан байхгүй юу. Намын мөрийн хөтөлбөрийг дагаж, мөрдөж амьдарна гэдэг
тухайн үед том гавьяа байлаа. “Үйлсийн сайхан Улаан­баатар” дууг дуулсны дараа намын
хорооныхон нэгэн дуугаар гар өргөж намайг дэмжсэн дээ.

-Намд элссэнийхээ дараа та юу хийв?

-Тэр жилдээ Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн
Баттөмөрийн хөгжим “Нутгийн хөөрхөн бүсгүй” дууг бас дуулсан юм байна. Ер нь “Сүнжид­маа”,
“Дүүриймаа”, “Говийн өндөр” гээд олон дуу дуулжээ. “Учиртай гурван толгой”-н эсрэг
дүр болох Балганд тоглож байлаа. Мөн “Сүн­жид­маа” гээд хүрээний сайхан бүсгүйн
тухай дууг анх Жамцын Бадараа гуай цомнолыг нь бичээд Лууяа багш хөгжмийг нь бичиж  “Сүнжидмаа” гээд сайхан дуулалт жүжиг тавьж байсан.
1983 онд юм байна. Энэ жүжгийн эсрэг дүр болох Навааны дүрд тоглосон. Энэ дуу богино
дууны оргил гэгддэг шүү дээ. Энэ мэтчилэн олон ч дуу дуулж, олон ч жүжигт тоглож.
Өнөөг хүртэл 46 жил Үндэсний дуу, бүжгийн чуул­гаараа овоглож, концерт бүрт тасралтгүй
тоглосон доо.

-Ингэхэд та урын сандаа хич­нээн
уран бүтээлтэй болоод байна вэ?

-Ардын, уртын, богинын дуу гээд нийт
200 гаруй бүтээл байх шиг байгаа юм. Харин Монголын радио­гийн санд ердөө 60 дуу
бүртгэлтэй юм билээ.

-Яагаад ийм цөөхөн дуу би­чүүлсэн
юм бэ?

-Монголын радиод бүхэл бүтэн оркестртойгоо
очоод дуу бичүүлнэ гэдэг хэцүү. Тэр болгон бөөнөөрөө очоод байх боломжгүй учраас
цөө­хөн дуу байдаг.

-Та чинь чуулгын дуучин боло­хоосоо
өмнө сумын клубийн эрх­лэгч байсан гэв үү?

-Би Архангай аймгийн Цэнхэр сумын
хүн. Дунд сургуулиа төгс­чихөөд хөдөө гарах санаатай бай­лаа. Гэтэл нэг өдөр нэгдлийн
дарга дуудаад таван аймгийн клубийн эрхлэгчдийн курс хичээллэх гэж байна. Курст
яв гэж үүрэгдсэний дагуу курс төгссөн юм. 1967 онд байх аа. Ингээд л курс төгссөн
том дарга Цэнхэр сумынхаа клубийн эрхлэгч болж сумандаа нэг их мундаг хүн явдаг
байлаа ш дээ. Тэгсэн клуб шатчихсан. Тоглолт ирэх гээд шөнө­жин галласан чинь пийшин
гал алдаад шатчихгүй юу. Тэгээд л клубгүй эрхлэгч гэж юу байхав.

-Тэгээд яасан?

-Удаа ч үгүй Улаанбаатарт 18 аймгийн
уртын болон богино дууны сургалт хичээллэсэн. Үүнд хамрагд­сан юм. Тэгж л би Жаргалсайхан,
Жамьян гуай хоёрын шавь болж байсан. Сургалтаа төгсөөд аймгийн­хаа чуулгад дуучнаар
орсон юм. Тэр үед Лодойдамба гуай Соёлын яамны орлогч сайд байсан. Намайг гадагшаа  сургуульд эсвэл  чуулгад явуулна гэсэн төлөвлөгөөтэй байсан юм билээ.
Тэгээд намын хороонд бичиг явуулаад “Яагаад намын хорооноос хүн явуулж болохгүй
гэж”  гээд хүсэлт тавьсны дагуу Соёлын яамны
боловсон хүчний хэлтсээс асуудлыг шийдэж томилгоог гар­гасан байсан. Намайг дуурийн
театрт орох уу, чуулгад орох уу гэсэн. Би өмнө сургалтад сууж байхдаа чуулгаар орж
гарч байсан болохоор шууд л чуулгад орохоор шийдсэн.

-Тэгвэл чуулгад орсныхоо жил “Энхийн
цэрэг” дуугаа дуул­жээ?

-Тухайн оныхоо намар нь чуул­гын уран
сайхны удирдагч Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Цэрэндорж багш надад “Энхийн цэрэг” гэдэг
дууг бичиж өгсөн. Тэгээд энэ дууг ардын найрал хөгжимтэй дуулж байсан юм байна.
Миний амьдрал, ардын найрал хөгжимтэй 44 жил хамт өнгөрчээ. Цэрэндорж багш тухайн
үед сургуульд сурмаар байна гэхээр “Болоогүй хэдэн жил дуул” гэдэг байсан. Бодвол
миний хэтийг харж байсан байлгүй. Их мундаг хүн шүү дээ. Харамсалтай нь 1974 онд
багш маань өөд болж, би ч сургуульд сурах өнгөрсөн.

-Яагаад тэр вэ?

-Хоёр жилийн дараа нь Банз­рагчтай
хөдөө тоглолтоор явж байгаад шарлачихсан. Сургуульд явсан бол өнөөдөр бас яаж амьдарч
байх юм билээ. Тэгээд л тухайн үеийн Багшийн дээдийн түргэвчил­сэн сургалт зэрэг
л төгсөх шив дээ.

-Тухайн үед хөдөө, орон нутгаар
олон сар, өдрөөр явдаг байсан гэж сонссон. Үзэгчид та нарыг ирэхийг их хүлээнэ биз?

-Манай чуулгынхан тав, зургаан баг
болж хуваагдаад бригад бүрчлэн явна. Нэг сумаас хөдлөөд нөгөө суманд очиход дүүрэн
хүнтэй байдаг угтдаг байсан. Бүр унаа тэрэг замдаа саатаад шөнийн нэг, хоёр цаг
болж байхад очсон ч тийм л халуун уур амьсгалтай угтдаг байсан үе. Тэр үеийн үзэгчид
уран бүтээлч­дийг жинхэнэ утгаар хайрлана, хүндэлнэ, биширнэ гэж жигтэйхэн. Үнэн
сэтгэлээсээ ханддаг байлаа. Нэг удаа Норовбанзад, Түмэн-Өлзий гуай хоёртой  Архангай аймгийн Өлзийт суманд тоглолтоор очиход
нэг эмээ  Норовбанзад гуайн хөлд нь сөгдөөд
би бурхдуудтай уулзсандаа баяртай байна манай­хаар заавал ороод гар гэж билээ. Тийм
л байсан үе.

-Банзрагч гуай та хоёр нэлээд олон
тоглолтоор явсан гэдэг. Сайхан анд нөхдүүд байсан биз?

-Тэгэлгүй яахав. 1986 онд гавьяат
Банзрагч, Чимэдцэрэн бид гурав тайлан тоглолтоо хийлээ. Нийслэлд тоглолтоо арваад
удаа хийгээд 1990 он хүртэл бүтэн дөрвөн жил 18 аймгаар хөдөөгөөр тоглолтоор явсан.  Тэгээд манай Банзрагч бид хоёр орлогоо тоолсон
чинь нэг сая 200 мянган төгрөг болсон байдаг байгаа. Бөөн баяр.  Тухайн үед манай чуулгын бүтэн жилийн төлөвлөгөө
800 мянган төгрөг байсан байхгүй юу . Хагас жил яваад жилийн төлөвлөгөөг биелүүлсэн
байсан. Сүүлд манай хүн “Иш чааваас таван цаасны орлогогүй чи бид хоёр биеэ гамнахгүй
яах гэж ингэж тоглож явав аа. Зах зээл эхлэх үеэр хоёулаа бие дааж уран бүтээл хийгээд
ингээд явсан бол онгоц аваад уначих байж дээ” гээд хошигнож байсан. Үнэхээр намын
төлөө гэж таван цаасны ашиг харж, таван цаас горьдож явсангүй. Ерөөсөө л төрд зүтгэдэг,
зүтгүүлдэг үеийг л туулсан даа. Түрүүн шарласан гээд байсан. Тэрний гайгаар манай
Банзрагч сэхэл авалгүй өөд болсон ш дээ. Угтаа бол. Банзрагч надаас ах. Би “та”
гэнэ. “Битгий дэмий юм яриад бай юунд ахсаад байдаг юм” гэдэг байсан. Манай хүн
уртын дуу сайхан дуу дуулна. Тэгээд ид сайхан цэгцэрч ирэх үедээ хорвоог орхисон
доо хөөрхий.

-Олон хоног явахдаа ядрах, шантрах
үе байв уу?

-Дээр үед ачааны машин дээр бүхээг
тавиад л тоглолтоор явна. Тэгэхдээ одоогийнх 
шиг микрофон ч байхгүй. Жинхэнэ улаан хоолойгоороо үзнэ ш дээ. Нэг суманд
очоод хоёр тоглоно. Хүүхдүүдэд, томчуудад гээд. Эхний долоо хоног тоглоод сүүлдээ
аяншаад сурна. Одоо бодоход их борогшуу байж дээ. Яахав байгалиас сайхан хоолой
заяасны хүчинд л явдаг байж. Бие, мах бодь овоо заяачихсан юм шиг байгаа юм. Байгалийн
хүч, аав, ээжийн буянг л чадлынхаа хэрээр дааж явсных л байх даа. 45 хоногоос хоёр
сар ч явна. Аймгийн төв орохоороо л гэр рүүгээ ярина. Үзэгчид сайхан угтаж авдаг
байсны хүчинд л  урамшиж явдаг байсан юм шиг.
Одоо энэ залуучуудыг тэр үеийнх шиг явуулбал барахгүй юм шиг санагддаг. Хараад байхад
ойрхон хэдэн аймгийн төвийг түүж аваад тоглолт хийдэг болж. Залуу байхад “Нутгийн
сайхан бүсгүй” дууг хөдөөнийхөн их сонсохыг хүсдэг байлаа. “Хэдэн гялаан хонь”,
“Хожиймаа”, “Говийн өндөр” гээд тухайн үедээ хит болдог байлаа шүү дээ.

-Аавыг тань сайхан дуулдаг хүн
байсан гэж нутгийнхан тань ярьдаг дюм билээ?

-Миний аав их бичгийн хүн байсан.
Тайж хүн, цаг хэцүү үед амьдарч байсан болохоор Баян­хонгор аймгийг байгуулахад
бичээ­чээр ажиллаж байсан гэсэн. 1922 оны үед Сангийн яаманд бичээч байсан гэж аав
ярьдаг. Ар гэрийн гачигдлаар нутагтаа буцсан. 1937  оны хэлмэг­дүүлэлтээр хоёр ахын минь амийг хороосон
юм билээ. Тэгээд нэг өдөр аав гэртээ байж байтал машины дуу гарсан гэсэн. Аав айсандаа
хурдан бор морио унаад гараад давхичих­сан гэсэн. Тэгээд ууланд хоёр жил бүгсэн
юм билээ. Уулнаас бууж ирэхэд нь иргэний эрхийг нь хассан. Аав зүрхээ зүсүүлчихсэн.
Тэгээд дээр үеийн үүх түүх гэхээр их айна, ярихгүй. Хэдэн хүүхдээ л боддог байх.
Манай аав чинь манж, тангад, төвд бичигтэй. Сар шинийн өдөр дөхөхөөр авдарнаасаа
судруудаа гаргаж ирээд ном уншина. Бид нарыг гэр тойруулж гороо хийлгэнэ. Тэгэхдээ
бид нарыг нэг нэгээр нь гадаа манаанд зогсооно. Тэгэхгүй бол хүн амьтан ирвэл сүйднэ
шүү дээ. Харуулд гарна. Ханиалгана. Гэрийн хаяагаар хэлнэ. Малчин ардын хүү гэж
үүх түүхээ бичнэ. Аав, ээж маш сайхан дуу дуулна. Аавыг уртын дуу дуулахаар хонин
тогоо гэж байдаг ш дээ. Хан хийдэг гэж байгаа. Аав морин хуур тоглоно, лимбэ тоглоно.
Тийм болохоор аавыгаа дагаж их найр хэснэ. Үлгэр ярьж өгнө. Дуу эхлээд бид нараар
дуулуулдаг хүн байсан.

-Адарсүрэн та хоёрыг сайн найзууд
байсан гэдэг. Хэр дотно байсан бэ?

-Адарсүрэн надаас ах. Тэгсэн мөртлөө
чуулгад орохдоо миний шавиар ирж байсан. Хилийн хязгаараас ирсэн. Тэгээд жил хүрэхгүй
хугацааны дараа юун надаасаа хол мандаад явчихсан. Үнэхээр гайхамшигтай, чадалтай
хоолойтой дуучин байсан. Тэр үед би дөнгөж 20 гарчихсан, харин Адараа 30 гарсан
залуу ирж байсан. Гэр бүлийнхнийг нь ч сайн таньдаг байсан. Эхнэр нь Дорнодын хүн.
Хадам аав нь Адууч гээд сайхан хүн байсан. Басхүү, Баатархүү гээд бөхчүүд чинь эхнэрийнх
нь хамаатан шүү дээ.

-Хааяа хамт ганц нэг шил юм цохино
биз?

-Уух үедээ ууна. Гэхдээ дэг жаягтай
байдаг байсан. Би хааяа уран бүтээлчдээ ахалж хөдөө тоглолтоор явна. Манай хүн сайн
ууна. Яривал ярина, дуулбал дуулчихдаг тийм л хээгүй хүн байсан.

-Чуулгын ойгоор Адарсүрэнд гавьяат
өгөх гэж байхад таныг лоббидоод оронд нь гавьяат болсон гэж хүмүүс ярьдаг. Энэ үнэн
үү?

-Тэр ийм юм. Чуулгын 30 жилийн ой
болоод Түмэндэмбэрэл, Сэвжид гуай хоёр Ардын жүжигчин цол аваад, Цэцэгээ гуай, Цэрэндорж
бид гурав гавьяат авсан юм. Харин Хоролсүрэн Алтангадас аваад Нансалмаа, Адарсүрэн
хоёр хоосон үлдсэн л дээ. Ой болохоос сарын өмнө Адарсүрэн алга болчихсон. Тэрнээс
биш миний лоббидох гэж юу байхав. Бүгд л нэрээ өгсөн. Ер нь их ууна. Ямар­сайн­даа
бригадаар тоглолтоор явахаар  одоогоор бол
фенүүд нь Адарааг хүндэлж байгаа нь тэр гээд архиар дайлна. Яг тоглолтоор гарахын
өмнө хөшигний араар, эсвэл байшингийн булан тойроод ганц хоёр татчихна. Тэгээд бүр
харуулдана. Нэг удаа Онгон суманд тоглолт хийчихээд дөнгөж гараад явж байтал хоёр
мотоцикль, нэг УАЗ-69 машин ирээд зам хаагаад зогс­чихно. Таван литрээр нь нэрмэл
архи авчраад өгнө. Тэгээд хэдэн жүжигчнийг шахна. Бид нар ажлаа хийж байгаа хүмүүс
болохгүй ш дээ. Хамгийн муухай нь хүндэлж байгаа хэлбэрээр тэр сайхан хүнийг алаад
хаячихсан гэхэд болно.

-Гавьяат аваагүй дээ их сэтгэлээр
унасан байх даа. Та ойр дотно байсан хүний хувьд юу гэдэг байсан бол?

-Тэрнээс хойш нэлээд хэдэн удаа ажлаас
халагдсан. Тийм хүнтэй чуулга байгаад байхыг хүсэхгүй ш дээ. Тэгээд сүүлдээ бүр
дийлэхээ байгаад өөрөө орхиод явсан. Үнэн гэвэл энэ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Хармагтай
багийн малчин Ц.Түмэн­дэлгэр өвлийн хүйтэнд, эзгүй хээр талд үхэлтэй тэмцэлдэн зургаан
шөнө, долоон өдрийг өн­гө­рүүл­сэн тухай сур­валж­лагыг үргэлжлүүлэн хүргэж байна.

Нэгдүгээр сарын 22-ны орой Ц.Түмэндэл­гэрээс
эрлийн багийнхан хэдхэн метрийн зайтай зөрлөө. Учир нь цасаар шуурч байсан болохоор
ойр орчмын зүйл тэдэнд харагдаагүй биз. Харин аврал эрсэн залууд бол машины, мотоциклийн
гэрэл ердөө өмнөхнүүр нь эргэсэн юм. Төд удал­гүй машин, мотоциклийн дуу гэнэтхэн
намжив. Эрлийн багийнхан явган хайж байгаа бололтой, гар чийдэнгийн голгоно­сон
гэрэл бүдэгхэн энд тэндээс гялтайна. “Түмэн­дэлгэр ээ”, “Дэлгэр ээ” гэж хүмүүсийн
орилолдох чи­хэнд нь сонсогдов. Ц.Тү­мэндэлгэр “Намайг хайж яваа л юм байна” хэмээн
баярлаж, “Би энд байна, би энд байна шүү дээ” гээд орилох гэсэн боловч ам нь эвлэсэн­гүй.
Дуу нь ч гарсан­гүй. Болдог сон бол босоод гүймээр са­наг­давч хугар­сан хөл нь
түүнийг чан­гаана. Нүүр нүдгүй цасаар шуурч бай­гааг ч үл ажран Ц.Түмэн­дэл­гэр
эрлийн багийнханд өөрийгөө мэ­дэгдэх гэж хичнээн орол­довч бүтсэн­гүй. Дэмий л гараа
савчуул­лаа.

Харин эрлийн багийнх­ны дуу улам бүр
холд­соор байв. Шуур­ганы жихүүн чимээ л тодрон үлд­жээ. Ц.Түмэн­дэлгэр “Би ямар
азгүй юм бэ. Дэргэд минь ирцгээ­чихээд буцаад явчих­лаа шүү дээ” хэмээн уйлах гэсэн
боловч дусал нулимс ч гарсангүй.

Нэгдүгээр сарын 23. Шөнө­жин цасаар шуурс­ны маргааш өглөө нар цэлмэг тэнгэрийг
цацруу­лах мэт манд­лаа. Ц.Түмэн­­дэлгэр бүхэл бүтэн дөрөв хоног хэлэн дээрээ цас
болон өөрийн­хөө уснаас өөр юу ч тавиагүй болохоор ихэд сульдаж ядарчээ. Ухаан санаа
нь балар­таж, уруул ам нь омгол­тож, холцруутсан байна.  Үүрийн жиндүү жихүүн жаврыг тэсэн байж өглөө­тэй
золгосон тэрбээр ямартаа ч зам руу дөхье гээд мөлхжээ. Гэвч олон хоног хоол, ундгүй
явсан түүний толгой нь эргэж, хугарсан хөл нь зовиур­лав. Өлсч туйлдахын эрхэнд
цасан дороос хатсан өвс тасдан иджээ. Хэдийгээр хоолой, ам нь өвдөж байсан ч цаснаас
өөр “бэлэн хоол”-ны сонголтгүй болохоор идсээр л байв. Тэрбээр өдөржин мөлхсөөр
25 метр газар л хороожээ. Нар хэвийхэд нөмөр газар хоргодож, тэндээ шөнийн жаврыг
өнгөрүү­лэ­хээр болов. Тэрбээр жижигхэн хадны өмнө очиж, өөрийнхөө суух газрын цасыг
гараараа малтжээ. Гэтэл хатсан царцаа түүний нүдэнд шуудхан өртөв. “Царцаа уушгинд
сайн гэж дуулсан болохоос хор­той гэж лав мэдэхгүй юм байна” хэмээн бодон хатсан
царцааг шуудхан аваад үмхчихэв. Өлсч цангасан түүнд ямар нэгэн амт, үнэр мэдрэгдэх
юм алга гэнэ. Сууж байгаа газрынхаа эргэн тойронд дахин царцаа байгаа эсэхийг хайж
гарлаа. Тэрбээр нэлээд олон хатсан царцаа олжээ. Эхэндээ тааралдсан болго­ныг амандаа
хийж, зажилж байснаа нэгмө­сөн бөөгнүүлж бай­гаад идэхээр шийджээ. Яг л чихэрт хорхойссон
хүүхэд шиг амтархан идсэн гэнэ. Тэндээ хоно­но гэж байсан тэрбээр хэсэг царцаа,
цас идсэний­хээ дараа тамир тэнхээ орох шиг болж, газар дөхөхөөр шийджээ. Гэвч гавьтай
явж чадалгүй цуцсан байна. Ердөө 20-иодхон метр газар мөл­хөөд л зогсчээ. Түүнийг
ийн зовж байх зуур эрлийн багийнхан өөр газраар түүнийг хайсаар л байв.

Эрлийн багийнхан нут­гийн нэгэн мэргэн
төлгөчид хандахад “Та нар яг хажуух­наар л яваад байна даа. Явсан газраараа дахиад
нэг эргэ” гэжээ. Ингээд шөнө дунд урьд өдрийнхөө явсан газраар дахин эргэж гэнэ.
Зүдэрсэн залууд хий юм сонсдож байна уу гэтэл яах аргагүй нэрийг нь дуудаж, гар
чийдэнгийн гэрэл энд тэнд тусч байна гэнэ. Орилж чадахгүй боло­хоор мань эр байдаг
чадлаараа мөлхжээ. Гэвч эрлийн багийн­хан түүнийг тойроод л яваад байж. Төд удалгүй
тэд ч холд­сон байна. Энэ үед Ц.Түмэн­дэл­гэр “Ядаж тамхи татдаг байсан бол биедээ
галтай явж байх байсан даа” хэмээн нэг уурласнаа “Ямар осолд ороод ингэж зовно чинээ
мэдсэн биш дээ” гэж өөрийгөө зөвтгөв. “Би зам руу гарах ёстой. Хоёр удаа хүмүүс
намайг хайж ирээд олсонгүй. Тэгэхээр заавал зам бараадъя” гээд шөнөжин мөлхжээ.
Хоёр алхам хэртэй мөлхөөд л амсхийж байв.

Нэгдүгээр сарын 24. Эзгүй хээр талд таван шөнийг өнгөрүүлж, дөрөв дэх өдөр­тэй­гээ
золгож байгаа Ц.Түмэн­дэлгэ­рийн тэвчээр мохоогүй байлаа. Гэгээ ороход эрлийн багийнх­ны
маши­ны дугуйн болон хүний гутлын мөр цасан дээр тод зурайна. Ердөө арваадхан метрийн
зайтай л эргэсэн байжээ.

Цасан шуурга, хээ­рийн боохой зэргийг
үл ажран зам руу дөхнө. Эхний өдрүүдэд өлсч цангахын эрхэнд хоол бодож байсан тэрбээр
шээх юмсан гэж бодох болжээ. Өдөртөө хоёр удаа багахан гарах бүлээн усаа уучихдаг
байсан бол энэ өдөр огт шээгээгүй байна. Ямар­таа ч цасаар голоо зогоо­соор тэмцэж
байлаа. Бүтэн хоёр, өдөр шөнө хуваагдан Ц.Түмэн­дэл­гэрийг хайсан эрлийн багийнхан
мухарджээ. Тэд ядахнаа Ц.Түмэн­дэлгэрийн мотоцик­лийг нь ч олоогүй байна. Учир нь
олон хоног цасаар шуур­сан болохоор мото­цикль цасанд дарагдсан байжээ. Ингээд эрэл
мухардсан Номгоныхон “Дөрвөн ес эхэлчихсэн энэ хүйтэнд амьд сэрүүн хүн байна гэдэг
худ­лаа. Хаа нэгтээ мотоцикль­тойгоо явж байгаад осолдсон бол  хөлдөөд үхчихсэн байж таарна. Зургаан өдөр, таван
шөнө эзгүй хээр амьд хүн хоол ундгүй явна гэдэг байж боломж­гүй” гэж дүгнэн эрлийн
ажилла­гаа­гаа зогсоожээ. Түүний ар гэрийнхэн нь ч нулим­саа баран гашуудац­гаа­жээ.
Эрлийн ажиллагаа дууссаныг дуулсан Цэрмаа гуайн даралт хэлбэлзэж, үе үе ухаан алдан
унадаг болжээ. Юун цагаан сарын баяр тэмдэглэх манатай болц­гоож, ах дүү хамаатан
садангууддаа хэл хүргэ­жээ. Ц.Түмэндэл­гэрийг нас бар­чих­лаа хэмээн санаж, ажил
явдлыг нь бэлтгэхээр зэхсэн байна. Төв суурин газ­раас ах дүү найз нөхөд нь хүрэлцэн
ирж. Энэ үед үхэлтэй нүүр тулан тэм­цэж яваа залуу­гийн ухаан санаа орж, гарч,
“Зам руу дөхөх ёстой” гэсэн бодол­доо хөтлөгдөн мөлх­сөөр л байв. Нэг мэдэхэд түүнд
зам бараантан хараг­даж гэнэ.  “Илүү хурдан
мөл­хөх ёстой” гэж шүд зуун тэмүүл­сээр байлаа. “Унтаж л болох­гүй шүү” гэж өөрийгөө
сэрээж, аль болох сэргэг байхыг хичээвч, ядарч сульдсан биеэ захирахад хүндхэн байжээ.
Нэг мэдэхнээ дуг хийж орхи­сон байв. Тэг­тэл айхавтар хар дарж, цочин сэрэхэд бие
нь тавгүйрхжээ. Хээрийн боохой түүнийг тойрон шин­шилж байна гэнэ. Дуу гарах­гүй
тэрбээр цас самар­дан шидэллээ. Тэг­тэл өнөөх чоно тэгсгээд  буцаад явчихав гэнэ. “Энэ муу боохой ч намайг
үхэхийг хүлээж байгаа байх даа. Тэгж ч амьтны хоол болох­гүй шүү. Хэрэв энд үхчихвэл
намайг хүмүүс олохгүй. Үхсэн ч зам дээр гарна” гэж урагшилжээ. Тэр­бээр тэр шөнөжин
тасралтгүй мөлхсөөр зам руу 100-гаад метр дөхжээ.

Нэгдүгээр сарын 25. Нар мандсан ч Ц.Түмэн­дэлгэрийн доороос цас хайрч, жиндэж
байгаа гэж жигтэйхэн. Нэлээд турж эцсэн болохоор хамаг хувцас нь холхигноно. Тэрбээр
огт шээсэнгүй хоёр хоножээ. Ам нь цангаж, тэсэ­хийн аргагүй болсон байв. Хоолой,
амаа өвдөхийг үл тоож, цасаар хооллосоор байв. Тэгтэл зам ч зурайн хараг­даж гэнэ.
Харамсалтай нь машин тэрэг, хүн амьтны бараа огт үзэгд­сэн­гүй. Замаар машин явж
үзэгдвэл гадуурх курт­каа тайлж аваад даллая гэж бодон цахил­гаа­ныг нь задгайлжээ.  Хөл нь янгинаж, хамаг бие нь бадайрч байгааг анзаарсан
энэ залуу зам руу дөхөхийн түүс болж байлаа. Ямартай ч зам дээр гараад хэвтчихвэл
машин явж л таараа гэж боджээ. Говь газар ялангуяа баг орон нутагт тэр болгон машин
тэрэг явахгүй нь мэдээжийн хэрэг. Тэрбээр өдөржин зүтгэсээр арай хийн замтай залгав.
Авралын олсноос атгах шиг л болж  тэндээ машин
тэрэг явахыг хүлээж шөнө дөл болтол суулаа. Тээр тэндээс  машины чимээ сонсдож гэнэ. Арайхийн босч, суужээ.
“Хэрэв намайг хэвтэж байвал хүмүүс үхсэн хүн байна гээд цэрвээд явчих байх. Босоод
сууж байя” гээд өндийжээ. Хэсэг хугацаа­ны дараа машины гэрэл ч түүн дээр туслаа.
Мань хүн гараараа даллатал замын унаа зогсчээ. Тухайн үед Ц.Түмэнгэрэ­лийн ухаан
балартаж ойчсон байна. Амь аврагд­­лаа гэж бодсон уу, сая нэг санаа нь амрав. Ингээд
жолооч машинаа­саа буун “Юун хүн байдаг билээ” гэж гайхсаар Ц.Түмэн­дэлгэр рүү дөхөж
очлоо. Царай зүс нь хүн харахын авралгүй, хэцүү­хэн харагд­жээ. Жолооч зогтуссанаа
түүнийг амьтай голтой байхыг нь хараад шалавхан машин­­­­даа оруулжээ. Ингээд замд
тааралдсан хамгийн ойр айл руу очсон байна.

Ц.Түмэндэлгэрийг нэг сэрэхэд өмнө
нь түүний дээл харагджээ. Айлд байгаа болол­той, унинд хоёр хан­цуйг нь ороосон
байв. Гэрийн эзэн түүнээс “Нөгөө төөрсөн залуу мөн үү. Чамайг энүү­гээр баахан хүмүүс
хайгаад яваад байсан” гэхэд мань эр толгой дохив. “Эвий дээ, энэ олон хоног яажшуухан
бай­сан бол” гэж настны хэлэх нь чихэнд нь сонсогджээ. Ингээд өнөөх замын унаа Номгон
сум руу хөдөлж, алга болсон залуу амьд сэрүүн олдлоо гэж хэл хүргэжээ.

Ийнхүү зовж зүдэр­сэн залуугийн цасаар
голоо зогоож, шээсээ ууж үхэлтэй нүүр тулсан аймшигт долоо хоног ард нь хоцорлоо.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“UBS MUSIC VIDEO AWARDS” наадмын “Шил­дэг имиж бүрдүү­лэлттэй
кпип”-ээр  рэппер А.Дөл­гөөний “20 нас”
дуу шал­гарсан байна. Ингээд түүн­тэй ярилцсанаа хүргэе.

-Юуны өмнө баяр хүр­гэе. “20 нас” дуу  таны анхны бие даасан уран бүтээл байх аа?

-Баярлалаа. Тийм ээ. Ми­ний анхны бие даасан уран бүтээл.
Анхны дуугаараа ийм нэр хүндтэй шагналыг хүрт­сэндээ баяртай байна.

-Таны өрсөлдсөн “Шил­дэг имиж бүрдүүлэлттэй клип” гэсэн
төрөлд “Киви” хамтлагийн дуучин Уука зэрэг нэлээд чадвартай дуучид өрсөлдсөн.
Өөрий­гөө шилдгээр шалгарна гэдэгт хэр итгэлтэй байв?

-Үнэхээр өөрийгөө энэ номинацийн эзэн болно гэ­дэгт итгээгүй.
“Киви” хамт­лагийн Уука эгч, дуучин Цэл­мүүн эгч гээд ямар ч байсан тав,
зургаан мундаг уран бүтээлч байсан. Харин намайг бодвол өөрийн гэсэн хийсэн
бүтээсэн зүйлтэй, хэдийнэ олны танил болсон ах, эгч нартайгаа өрсөлдөж, нэр
дэвшсэндээ баярлаж байсан. Гэтэл “20 нас” Дөл­гөөн гээд миний нэрийг тай­зан
дээрээс дуудахад үнэ­хээр чихэндээ итгээгүй шүү.

-Өөрийнхөө нэрийг сон­соод хэр их догдлов?

-Үгээр хэлэхийн аргагүй сандарсан. Би ёслолоос бага зэрэг
хоцорч очсон юм. Тэ­гээд арай гэж яарч, сандарч байж суудалдаа суутал тай­зан
дээрээс миний нэрийг дууддаг байгаа. Нэрээ сон­соод шууд тайз руу эргээд
гарсан. Үнэхээр төсөөлөө ч үгүй байсан хүн чинь шагнал авахаар сэтгэл хөдлөл
дээд цэгтээ хүрч их сандардаг юм билээ.

-Дандаа л хит дуунууд­тай өрсөлдөж гарч ирсэн байна. Тэгэхээр
клипний чинь имиж юугаараа  давуу бол­сон
юм бол оо. Клипнийхээ имижийг өөрөө гаргасан гэж сонссон?

-Би нэг ийм дуу хиймээр байна гэсэн санаагаа продю­сертоо
хэлсэн. Бас хувцас­лалт, клипний хэв маяг ийм байвал зүгээр гэж. Миний бодлоор
хувцаслалт, үсний засалт зэрэг нь арай содон байсан юм болов уу. Дал, наяад оны
хип, хоп стилийг тусгаж өгөхийг хичээж, тухайн үед моодонд орж байсан мөрөвчтэй
жийнсэн өмд зэр­гээр гангарсан. Тэгэхээр сүү­лийн үеийн клипнүүдээс арай өөр
санаа харагдсан нь хү­мүүст хүрсэн байх. Ямар­тай ч миний клипт хамтран ажил­ласан
бүх хүмүүстээ баяр­лалаа гэж хэлмээр байна.

-Одоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна. Про­дюсероор тань
хэн хамтарч ажиллаж байгаа вэ?

-“Pro sounds”-ын ая зо­хиогч “Ocean Grey” студийн Ариука ах
миний продюсер. Ерөнхийдөө намайг уран бүтээлийн талаас чиглүүлж өгч байгаа гол
хүн.

-Ихэнх рэппер дууны­хаа үгийг өөрөө бичдэг. Харин өөрийн тань
дууны үгийг  Цэцэ буюу Цэцэн­билэгтэй
бичиж байгаа гэсэн?

-Ер нь өөрөө дууныхаа үгийг бичихийг хичээж байна.
Гэхдээ эх орноосоо хол Со­лон­гост олон жил амьдарсан болохоор зарим санаагаа
үгээр бүрэн илэрхийлж ча­дахгүй хүндрэл гардаг. Тийм болохоор Цэцэ ах надад
дуугаа хэрхэн дуулах, хүн сонсоход яаж наалдацтай болох тал дээр зөвлөгөө
өгдөг. Дууны үг дээр нэлээд сайн зөвлөгөө өгч байгаа шүү. Яваандаа дажгүй болох
байлгүй.

-Эмэгтэй рэпперчин гэ­дэг утгаараа таны уран бүтээлээс
гэгээлэг зүйл цацарч байх шиг. Тэрнээс рэпперүүдийн дуу ихэвч­лэн нийгмийг
шүүмжилсэн хандлагатай санагддаг?

-Сайн мэдэхгүй юм. Ту­хайн хүний сэтгэлгээ, нийг­мийг үзэх
чиг хандлагаас шалтгаалах байх. Магадгүй би ч гэсэн цаашдаа тийм уран бүтээл
хийхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ миний анхны уран бүтээл үнэхээр цоглог хэм­нэлтэй л
дээ. Ер нь миний зан чанартай их холбоотой. Өөрийн­хөөрөө чөлөөтэй бай­хыг
илүүд үздэг. Гаднах төрх, байдал ч нэг тийм эр­шүүд хандлагатай, бас бү­дүүн,
баргил маягийн хоо­лойтой болохоор хүмүүст өвөрмөц сонсогдож их хүрдэг юм шиг
байгаа юм.

-Та энэ жилийн “Univers Best Songs” наадамд гурав­дугаар
байрт орсон. Ер нь энэ наадмаас хойш өөрийг тань хүмүүс таньдаг болсон уу?

-Тийм. Энэ наадамд ор­сон минь үнэхээр зөв шийд­вэр байсан.
Тэмцээнд оро­хын тулд гэр бүлээ орхиод Монголд ирсэн. Солонгост 12 дугаар ангиа
төгсөөд их, дээд сургуульд оролгүйгээр хамаг зүйлээ орхиод ирсэн. Олон
авьяастай, чадвартай хүүх­дүүдтэй өрсөлдөнө гэдэг ми­ний хувьд нэр төрийн хэрэг
байлаа. Гуравдугаар байрт орсондоо баяртай байгаа шүү.

-Уг нь үзэгчид өөрийг тань түрүүлнэ гэж нэлээд итгэлтэй,
дэмжиж байсан гэсэн?

-Надад түрүүлчих юмсан гэ­сэн бодол байсан уу гэвэл байсан.
Мэ­дээж ямар ч хүн тэмцээнд орохдоо түрүүлэх л гэж ордог биз дээ.  Гэхдээ гуравдугаар байрын шагнал ч миний
хувьд том шагнал. Энэ удаагийн наадамд тү­рүүлсэн Эрдэнэцэцэг үнэхээр гоё
дуулдаг охин. Харин миний дуулж байгаа байдал нь үзэгчдийг илүү татсан юм шиг
байна лээ. Тэмцээний дараа­хан нэг эмээ таараад “Чи нөгөө үглэдэг охин мөн үү.
Ёстой гоё дуулсан шүү” гэж хэлсэн ш дээ.

-Эхний шалгаруулалтад арай өөр дуу дуулаад ха­сагдах дөхсөн.
Яагаад гэнэт үглэхээр шийдсэн юм бэ?

-Эхний шалгаруулалтад хөгжимгүй дуулдаг даа. Тийм болохоор
үглэс­нээс сон­соход уянгалаг дуу дуулсан нь дээр гэж бодсон юм. Тэгсэн
шалгаруулалтын үеэр санд­раад тааруухан дуулчихсан. Тэгсэн намайг хангалтгүй
байна гэдэг бай­гаа. Тэгэхээр нь арай өөр авьяасаа ха­руулъя гэж бо­доод
үглэчих­сэн.

-Тийм үү. Тэр дуугаа өмнө нь бэлдэж байсан хэрэг үү?

-Үгүй ээ. Тухайн үед дуул­сан дууг өмнө нь зөндөө сонсдог
байсан. Тэгээд цээ­жилчихсэн байсан. Бүр ам­наас гардаггүй дуу байдаг даа.
Шүүгчдийн өмнө сандар­сан үед гэнэт л тэр дуу аманд ороод ирсэн /инээв/. Тэгсэн
харин шүүгчид “wow” гээд л гоё хүлээж авсан.

-Тэмцээнд оролц­соноо­соо хойш “Гурван охин” хамтлагтай
хамтарч дуул­сан харагдсан. Сүү­лийн үед өөртөө чинь хамтарч дуулах сонир­холтой
хамт­лаг,  дуучид их байгаа гэж сонссон?

-“Гурван охин” хамт­лагийн эгч нартай хамт “Амо­ре” гээд дууг
дуулсан. Саяхан  “TV5 Cluod”-ын рек­ламны
дууг дуулсан. Хүмүүст нэлээд хүр­сэн юм шиг билээ. Тэгээд амжилтаа ахиулах
бодол­тойгоор анх удаа бие дааж “20 нас” дуугаа гаргаад клип­жүүлсэн нь сая нэр
хүнд­тэй шагналыг надад авчир­лаа. Ийм нэр хүндтэй шагналыг цаашдаа дахин олон
сайн уран бүтээл хий­гээрэй гэсэн асар том хариуцлага дагаж ирлээ гэж би ойлгож
байгаа. Хамтарч ажиллах санал тавьсан уран бүтээлчид бий. Дандаа ми­ний хүндэлж
явдаг хүмүүс. Даанч продюсерын­хоо зөвлөснөөр өөрийн гэсэн ганц хоёр дуутай
болчихоод хүмүүстэй хамтарч ажиллах нь зөв санагдаад байгаа. Тэрнээс биш дуучин
Б.Амар­хүү, рэппер Цэцэ ах, Rokit Bay гээд олон хүнтэй хамтарч дуулах бодол
байна. Саяхан “Code 26” хамтлагийнхан тог­лолтон дээр дуулж өгөөч ээ гэсэн
хүсэлт тавьсан.

-Одоо ямар уран бүтээл хийж байна?

-Шинэ жилийн дуу гар­гахаар завгүй гүйж байгаа. Оноос өмнө
бэлэн болох байх. Ёстой гоё дуу гаргана гэдгээ та бүхэндээ амлая. Мөн ирэх
зунаас цомог гар­гах бодолтой байна.

-Дуулахаас өөр хобби бий юу. Хараад байхад их шивээстэй юм
аа?

-Би шивээс хийх дуртай. Энэ чиглэлээрээ бага, сага сурсан.
Миний зүүн гар дээрх бадамлянхуа цэцэгний ши­вээс байна. Хүнээр хийл­гэсэн л
дээ. Зөвхөн усан дээр ур­гадаг гэхээр нь гоё санаг­даад хийлгэсэн юм. Тэгээд
бас микрофон, од гээд янз бү­рийн л шивээс хийлгэсэн.  Хэрэв мөрөөдөлтэй бол биел­нэ гэсэн бичиг
хүртэл бай­гаа. Янз бүрийн шивээс хийл­гэсэн болохоор хайнга ха­рагддаг байх.
Ер нь бол  би зурах их дуртай шүү.

-Таныг солонгос эцэг­тэй, монгол эхтэй гэсэн яриа бий. Гэр
бүлээ та­нилцуулахгүй юу?

-Харин хүмүүс тэгж яриад байна лээ. Уг нь би цэвэр монгол
цустай охин ш дээ. Би 1991 оны гуравдугаар сарын 18-нд төрсөн. Миний аав монгол
хүн. Намайг бага байхад аав маань өвчний улмаас бурхан болсон. Тэ­гээд ээж
маань амьдралын эрхээр ганц охиноо тэ­жээ­хийн тулд Солонгос руу ажил хийхээр
явсан гэсэн. Харин тэнд очоод ээж сайн хүнтэй учирч одоо бид хэд сайхан амьдарч
явна.

Тухайн үед би есөн настай байсан учраас их тод санадаг. Хэдий
хойд эцэг ч гэсэн намайг аав маань өдий зэрэгтэй хүн бол­гож өсгөсөн. Би та
нарынхаа итгэлийг алдахгүй нэртэй дуучин болох болно гэж хэл­мээр байна.

-Гэрийнхэн чинь хэр дэм­­жиж байна. Монголд хамт амьдарч
байна уу?

-Би нэг дүүтэй. Манай гу­рав Солонгост амьдардаг. Би энд
хамаатныдаа байгаа. Ээж өөрөө дуу­чин болно гэж мөрөөддөг байсан болохоор тэр
хүслээ надаар бие­лүүлэхийг хүсдэг юм шиг билээ. Их дэмжинэ. Харин аав болохоор
ур­лагийн за­маар явна гэдэг хэцүү гээд дурамжхан бай­сан. Харин одоо бол
бүгдээрээ их дэм­жиж байгаа.

-Гэрийнхнийгээ санаж байна уу?

-Саналгүй яахав. Дүүгээ их санаж байна. Заримдаа кино үзэж
байгаад дүүгээ бодохоор тэвчихгүй уйлчих­даг.

-Солонгост олон жил болсон мөртлөө тэндхийн хамтлаг дуучдыг
сонс­дог­гүй юм шиг санагдлаа. Яа­гаад тэр вэ?

-Миний сонирхдоггүй стиль. Солонгос охид, хөв­гүүдийн
хамтлагийг сонсохыг ч хүсдэггүй, сонсож ч бай­гаагүй. Харин манай охид солонгос
хамтлаг гээд хуй­лардагт нь их гайхсан шүү. Зурагтаар тэдний дуу явж байхад би
харахыг ч хүсдэггүй. Яагаад ч юм би тийм хөгжмийн төрөл биш арай өөр, барууны
хөг­жимд илүү дуртай. Цаашдаа Нигер рэпперүүдийн хэв мая­гаар үглэнэ гэж бодож
байгаа. 

-Солонгост хэр олон найзтай байв?

-Солонгост олон жил амьдарсан ч гэсэн тоотой ганц, нэг сайн
найзтай бай­сан.  Солонгос хүүхдүүдтэй
тийм ч нээлттэй найзлаад байхгүй. Үзэл бодол, сонир­хол таарахгүй таарамж
муутай байх үе гарна.  Харин Зулаа гээд
монгол охинтой их найз. Арваад жил найзалсан. Хамтдаа чөлөөт цагаараа кино үзэх
дуртай. Залуу­чуудын л адил сахилгагүйтэж караокед дуулж цагийг өн­гөрөөнө дөө.
Монгол хүүх­дүүд солон­гос хүүхдүүд шиг эмзэг, турьхан биш. Бодож санаж байгаа
зүйлээ шууд хэлж, илэрхийлдэг санагдсан.

-Эх орондоо ирээд олон найзтай болсон биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Монгол­доо ирсэн чинь үеийнх­нийгээ танихгүй
ч гэсэн их дотно санагдсан. Энд ирээд зөндөө найзуудтай болсон. Охидын “Honey
moon” хамт­лагийн дуучин Золоотой сайн найз болсон. Адилхан хүсэл со­нирхолтой
болохоор их сайхан санагддаг. Бас эмч мэргэжлээр сурдаг Ур­наа гэдэг найзтай
болсон. Бүгд надтай адилхан өөрийн­хөөрөө илүү, дутуу зангүй болохоор санаа нийлдэг.  Мөн модель Ээгий гээд залуу байна.

-Цаашдаа эх орондоо амьдарна гэж бодож байгаа юу?

-Би Солонгос иргэншил­тэй. Монголд байх визний эрх гурван
жилийн хугацаатай. Ер нь нэгмөсөн эх орон­доо ирэх бодолтой байгаа.

-Найз залуутай юу?

-Одоохондоо найз залуу байхгүй. Завгүй ч байна. Тийм бодол ч
алга.

 

Д.ДАВААСҮРЭН

Соёл спорт, аялал жуулчлалын сайд Ц.Оюунгэрэлтэй ярилц­лаа.

-Холын хүнээс үг сонс гэдэг дээ. Бель­гийн Брюсселиэс шаг­нал
хүрт­сэн тухай мэ­дээ гараад байна. Ямар учир­тай шагнал юм бэ?

-Белгийн нийслэл
Брю­ссель хотод дэлхийн эмэгтэй парламентчдын дээд хэмжээний уулзалт боллоо. Уулзалтаар
бүс нутгуудын эмэгтэйчүү­дийг улс төрд оруулсан амжилтаар нь шагнал гардуулсан.
Хамгийн дээд шагналыг нь Уганда улс хүртсэн. Парла­мен­тынх нь 64 хувь нь эмэгтэй
юм билээ. Манай орны хувьд эмэгтэйчүүдийг дэмж­сэн амжилт нь огцом өссөн үзүүлэлтээрээ
шаг­нал авсан. Дээд хэмжээ­ний уулзалтаар эмэгтэй­чүүдийн оролцоогоор дам­жуулан
улс төрд ямар өөрчлөлт оруулж чадах вэ гэсэн сэдвийн хүрээнд болсон. Дэлхий нийтээ­рээ
тогтвортой хөгжлийг нэмэгдүүлэхэд эмэгтэй­чүүдийн оролцоо их гэд­гийг онцолсон.
Миний хувьд хоёр удаа илтгэл тавьж, нэг удаа үг хэлээд ирлээ. Эмэгтэйчүүдээр дамжуулан
удирдагч нарын удирдлагын ханд­ла­гад оруулах өөрчлөлт, эмэгтэйчүүд интернэт бо­лон
өндөр технологийг ашиглахад эмэгтэй­чүү­дийн оролцоо сэдвүүдээр илтгэл тавьсан.
Манай орон “Удирдах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлсний төлөө” гэдэг шагнал
хүртсэн юм.

-Зайсангийн газрыг иргэдэд өмчлүүлэх асуу­дал юу болж бай­гаа
бол?

-УИХ-д тогтоолын төс­лийг өргөн барьсан. Одоогоор хэлэлцүүлэг
явагдаагүй байна. Зай­сан­гийн амнаас иргэдийг хөөлөө гэхэд тухайн га­зар нь онгон
дагшнаа­раа байсан бол иргэд өөр газар амьдраад байж болох байсан. Гэтэл иргэ­дийг
хөөж явуулчихаад оронд өндөр барилга ба­рин хуулиа буруу ашиг­ласан тул иргэд дургүй­цэж
байгаа. БОНХЯ анх Зайсангийн газар дээр аялал жуулчлалын бү­сийг хөгжүүлнэ гэчихээд
өндөр байшингууд барь­сан тул иргэд “Бид зүгээр хөөгдмөөргүй байна. Өөр газар очиж
төвхнөтөл нөхөн төлбөр өгөх эрх­зүйн орчин алга. Тиймээс байгаа газарт маань амьд­рах
эрхийг минь өгөөч” гэсэн шаардлага тавиад байгаа.

-Сүүлийн үед Ж.Бат­зандан гишүүний оруулж ирсэн Нийтийн албанд
нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан
сэргийлэх тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөл нэлээд хэл ам дагуулах
болсон. Үүн дээр байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хүний эрхийг зөрчих амархан. Харин хүний эрхийг буцааж тогтоох
хамгийн хэцүү байдаг. “Оюунгэрэл гэдэг хүн таа­лагдахгүй байна” гээд өнөөдөр уг
хуулийг батал­чихлаа гэхэд зуун жилийн дараа Батзандангийн ач охинд гай болно. Өнөө­дөр
миний эрхийг зөр­чиж болоод байгаа юм чинь маргааш өөр хүний эрхийг зөрчиж болно
гэсэн үг. Энэ мэтчилэн явах тусам зөрчлийн хаалга нээгдсээр байна. Үндэсний аюулгүй
зөв­лөлд гадаад хүнтэй гэр бүл болсон гэдгээ мэдэгд­сэн байхад тэндээс хэзээ хариу
ирэх нь тодорхой­гүй. Хэзээ нэг өдөр гадаад нөхөртэй хүнийг албан тушаалд томилохгүй
өн­гө­рөөлөө гэхэд Үндэсний аюулгүй байдлын зөв­лөлөөр оруулж хүний эрх зөрчиж болдог
юм байна гээд хүмүүс дахин өөр зүйл сэдэж гаргаж ирдэг. Сүүлдээ гадаад хэлтэй хүн,
гадаад хүнтэй захид­лаар харилцдаг хүнийг оруулахгүй гээд эхлэх жишээтэй. Манай
их хэл­мэгдүүлэлт ийм зүйлээс эхэлсэн. Лхүмбийн хэрэг япон хүнтэй уулзсанаас эхэлсэн
байдаг. Тэр хү­нийг япон хүнтэй уулздаг, захидлаар харилцдаг, Японы радио сонсдог
гээд цаазалсан. Лхүмбэ гэдэг хүн япон эхнэртэй байгаа­гүй. Гэтэл япон нууц амраг­тай
гээд цаазаар авах ял оноосон. Үүнийг нотлох ямар ч баримт байхгүй.

-Уг хууль Лхүмбийн хэрэгтэй бараг ойрол­цоо гэсэн үг үү?

-Батзандангийн са­наа­чилсан хуулийн төсөл өнөө цагийн Лхүмбийн
хэрэг байхгүй юу. Өнөө­дөр үүнийг Оюун­гэрэ­лийн хэрэг гэж нэрлэж болно. Лхүмбийн
үед мон­гол эхнэртэй, Японы радио сонсдоггүй, япон хэлгүй гишүүд нь “Гадаа­дын тагнуулыг
зайлуул­лаа” гээд алга ташин дэм­жээд түүнийг цаазлуул­сан байх жишээтэй. Гэтэл
дараа нь Японы өөр нэг тагнуул гарч ирсэн нь Лхүмбийн жолооч бай­сан. Дараа нь Лхүмбийн
гэрийн ажил­тан, гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхөд нь Японы тагнуул болж бүх хүмүүсийг
хэл­мэгдүүлж эхэлсэн. Түүний дараа Японы тагнуулуу­даа хэл­мэг­дүүлээд сэтгэл нь
ха­нах­гүй Хятад, Орос, Америкийн тагнуул хайж эхэлсэн шүү дээ. Үүгээр ч зогсохгүй
Чингэсийн удмыг устгая гээд алтан ургийнхны тайж нарыг устгаад мөн л сэтгэл нь ханахгүй
бүх шашны хү­мүү­сийг устгая гээд лам нарыг хороосон. Дараа нь шашинтнуудыг өмөөр­сөн
намын дарга нараа хэл­мэгдүүлж эхэлсэн юм. 1945 оны чөлөөлөх дайнд эх орныхоо төлөө
халуун амь, бүлээн цусаа харамгүй зориулсан цэр­гүүдээ долоон жил шоронд хорьсон
байдаг. Тэр хүмүүсийг намын ги­шүүн болж батлах авсны дараа шоронгоос сулла­сан.
Тэр дайчид япончуу­дын эсрэг байлдсан тул япон хүнтэй тааралдсан байж магадгүй,
япон цэргийн амийг өршөөсөн байж магадгүй гэсний үүднээс “Чи хэдэн япон буудаж,
хэдийнх нь амийг өршөөж, хэдэн японтой ярьж үзсэн” гэж байцаа­саар долоон жил болсон
түүхтэй. Глобалчлалын эсрэг гадаад гэдэг хард­лага гэмгүй эхэлж айм­шигтай дуусдаг.
Энэ хэл­мэгдүүлэлт гадаад гэсэн хардлагаас л эхэлсэн. Тэр үеийн хэлмэгдүүлэлт шиг
хуулийн төслийг Ард­чил­сан намаас тэр дундаа Батзандан гэдэг иргэний төлөөлөгч
санаачилж байгаа нь үнэхээр гашуудалтай санагдаж байна. 

Би нөхөртөө хайртай­даа ингэж яриад байгаа юм биш. Хүний эрхэд
хайр­тайдаа ингэж ярьж байгаа юм. Лхүмбэ гэдэг хүнийг Японы тагнуул гэхэд нь өмөөрч,
та нар цаазалж болохгүй ард нь олон хүн хэлмэгдэнэ гэд­гийг хэлэх зоригтой хүн тухайн
цаг үед байгаагүй. Тухайн үед Х.Чойбалсан гэдэг аранга байлаа. Түүний дэргэд Сталин
гэдэг хардалт өвчиндөө нэрвэгдсэн хүн байсан. Тэр бол бүх хүнийг хард­даг байв.
Сталин франц, германчуудтай нийлсэн хүмүүсээ хамгийн тү­рүүнд цаазалсан. Сүүл­дээ
Оросынхоо хэлмэг­дүү­лэлтэд ханахгүй Мон­гол руу хэлмэгдүүлэлтээ явуулж эхэлсэн.
Энэ бү­хэн хардалтын сэтгэлээс л үүдсэн. Хартай хүн айм­шигтай.

-Ж.Батзандан ги­шүүн хардалтынхаа үүд­­нээс уг хуулийг са­наачилжээ?

-Хартай хүнтэй амьд­рах хэцүү байдаг шиг нэг хартай хүн улс төрд
орж ирэхэд тэр нь үгээр хэ­лэхийн аргагүй гай да­гуулж ирдэг. Уг хууль улс төрд
ямар ч хамаагүй хүнд хүртэл нөлөөлнө. Өнгөн дээрээ улс төрд хамаатай Оюунгэрэлийг
цэвэрлэх гээд байгаа юм шиг хирнээ хэдэн жилийн дараа хаа хамаагүй хү­мүүст гай
дагуулах болно. Тиймээс энэ гайтай хуу­лийг битгий батлаач ээ гэж хэлмээр байна.
Уг хууль хүн харахад гэмгүй юм шиг мөртлөө аймшиг­тай гэмт үйлийн эхлэл болно. Энэ
хар толбо биш сүүлдээ улаан толбо болж дуусна. Муу муухай бүхний үүр уурхайг бид
тавьж болохгүй.

-Ж.Батзандан ги­шүүн хоёр өөр заалтыг нэг хуульд багтаасан нь
ямар учиртай юм бол?

-Оффшор данс гэдэг эхнэр нөхрийн асуудлаас ангид. Энэ хуулийн
хоёр заалтын нэг нь эдийн засаг нөгөө нь хүний эрхийн асуудал. Хонконг гэдэг улс
яаж яваад оффшор улс болчихвоо гэдгийг судлах ёстой. Су­далгаагүй хууль гаргана
гэдэг аюултай. Өнөөдөр бид оффшор дансанд дур­­гүй байж болно. Америк оффшор данстай
хүмүүсээ мөрдөж мөш­гих­гүй байгаа нь анхаа­рал татаж байна. Гэтэл Америкийн бүх
компа­ниуд дэлхийн бүх хөрөн­гийн бирж дээр мөнгө босгодог. Тэд татваргүй нөхцөлтэй
газарт хөрөн­гөө байршуулдаг. Офф­шор хууль гэдэг нь тат­варгүй бүс гэсэн үг. Хон­конгийн
хөрөнгийн бир­жид хувьцаагаа бор­луулж буй бүх газрууд тэнд данс нээлгэдэг юм билээ.
Америкчуудын хувьд оффшор дансаа нээлгэчихээд дансаа ил тод мэдээлдэг. Харин ор­логоо
нуувал улс төрөөс арчих бодлого барьдаг. Хүн орлогоо өөрөө ил­чилж, мэдээлдэг тогтол­цоонд
орохоор эдийн засаг, хүний эрхийн асуудлаа шийдэж чадсан гэсэн үг.

-Уг хуулийн ардчил­лын зарчмаасаа ухар­сан хэмээн үзэх хүмүүс
байна?

-Уг хууль ардчиллын ухралтыг л бидэнд өгнө. Батзанданг Монгол
гэдэг улс яагаад ардчилал руу орж, яагаад хүний эрхийг Үндсэн хуулиндаа оруул­сан
гэдгийг сайн судлаа­сай гэж боддог. Бид сэт­гэлийн хөдлөлөөр хүний эрх гэдэг асуудлыг
үнд­сэн хуулиндаа оруулсан юм биш. Монголчууд хү­ний эрхгүй орчинд амь­дарч байхдаа
зовж, зү­дэрч, хэлмэгдэж сүйрс­ний­хээ дараа уг нийгэмд орсон. Хүний эрхийн асууд­лаар
бид ертөн­цийн мухарт хорвоогоо мартагдсаны дараа дэл­хийд танигдахын тулд эрх чөлөөг
үндсэн хуулиндаа оруулсан. Глобалчлалын эсрэг учиртай явах ёстой. Тэгэхгүйгээр үүний
эсрэг тэмцэж болохгүй. Бат­зандангийн санаачилсан хууль үнэхээр муйхар, мухар хууль.

-Хуульд төрийн өндөр албан тушаалтан гэж заасан нь яг ямар хүмүүст
хамааралтай вэ. УИХ-ын гишүүд, яам­дын сайдуудад хамаа­ралтай юу?

-Төрийн өндөрлөг, дун­­даж давхарга, жи­рийн албан хаагчийг оруулна
уу зарчмын хувьд ямар ч ялгаа байх­гүй. Энэ хууль нэг хүний эсрэг гаргасан байсан
ч буруу. Нэг хүний эрхийг зөрчихөд цаана нь 1000 хүний эрх зөрчигдөх үүдийг нээж
байгаагаа­раа хууль нь буруу болж байгаа юм. Уг хууль ганц­хан Монгол Улсын Ерөн­хийлөгчид
хамаарах бай­сан ч үүнийг эсэргүүцнэ.

-УИХ-ын гишүүд ард­чилал, хүний эрх гэж ам булаалдан ярьдаг хир­нээ
хуулийг хэлэлцэх эсэхийг дэмжсэнд гай­хаад байгаа юм?

-Хуулийн хэлэлцүүл­гийн явцад нарийн зүйл­сээ ярих боломж олдох
байх. Гишүүд ард түм­нийхээ амссан зовлонг мартсан байна. Хэт цад­сан, цамаан байна.
Хэт жаргалтай байгаа ч ард түмнийхээ зовж явсан цаг хугацааг мартах ёсгүй байхгүй
юу.

-Батзандан гишүүн­тэй хууль санаачлахын өмнө уулзсан гэж бай­сан.
Тэгэхэд юу гэж байсан бэ?

-Би Батзанданд “Га­даад эхнэр, нөхөртэй хүнд санаа зовоод байгаа
юм бол өөрт нь мэдүүлэх эрхийг нь өгчих” гэж хэл­сэн. Гэхдээ Батзан­дан­гийн оруулж
ирсэн тогтол­цоогоор гэр бүлийн асууд­лаа мэдүүлмээргүй байна. Түүний зүгээс “Өн­дөр
албан тушаалд тэр хүнийг томилох гэж бай­гаа хүн нь ҮАБЗ-д мэ­дээлнэ” гэж заасан.
Ард түмэн тэр хүнийг томилох гэж байгаа бол яах вэ. Намайг сонгосон Хан-Уул дүүргийн
иргэд ҮАБЗ-д мэдээлэх юм уу гээд тогтолцоо нь ойл­гомжгүй байгаа юм. Ойл­гомжгүй
хууль мөрдөг­дөхгүй, мөрдөгдөхгүй юм чинь тухайн хүмүүсийнхээ боломжийг хааж байна
гэсэн үг.

Үнэхээр Монгол Улс гадаад хүнээс цэрвэдэг юм аа гэхэд гадаад эхнэр,
нөхөртэй хүндээ үүрэг өгөх ёстой. Та өөрийн гадаад эхнэр, нөхрөө ямар лицензтэй
гэх мэтээр бүхий л асууд­лын талаар мэдүүлэг өгөө­рэй гэхэд л болж бай­гаа юм хэмээн
Батзан­данд хэлэхэд “Тэгье. Наа­дах чинь гоё санаа бай­на” гэж байсан. Гэтэл оруулж
ирэхдээ өөрт нь мэдүүлэх үүргийг нь өгөх­гүй тэр хүнээс мэдүүлэх эрхийг нь аваад
томилж буй хүнд өгч байгаа нь хууль зөрчиж байна. Гишүү­ний зүгээс иргэддээ нэлээд
халтай тогтолцоог сонгосон байна лээ. Нэг л хуулинд ингээд ороод ирвэл дараа дараагийн
хуулинд орж ирэх болно. Батзандан төрийн бие организмд хорт хавдар авчирч байгаа
гэж ойлгож болох юм. Уг хуулийг дэм­жиж байгаа гишүүдийг эргээд нэг түүхээ уншчих
хэрэгтэй гэж зөвлөмөөр байна. Хойд Солонгос гэх мэт зарим орнуудад иймэр­хүү хатуу
хөтүү үр­гэл­жилсээр байхад түүн дээр нэг зовлон нэмэх шаардлага байхгүй.

-Танай нөхрийг орж ирэхэд нь мэдээж олон шалгалтаар оруулсан байх
даа?

-Байнгын оршин суух эрхийг гадаад хүн бол­гонд өгдөггүй. Манай
нөхөр ямар ч уул уурхайн лицензгүйгээ шалгуу­лаад, эрүүл мэндийн бүхий л шинжилгээг
өгч, гэмт хэрэгт холбогдолгүй гэдгээ, өөрийнхөө улсын Тагнуулын байгууллагад ажилладаггүй
гэдгээ ТЕГ-аар шалгуулсан. Манай Жефф Монголд амьдра­хын тулд ТЕГ-ын байнгын хараа
хяналтад байдаг. ТЕГ-т байгаа мэдүүлгийг нь ҮАБЗ татаж аваад үзэж болно. Батзандан
ч гэсэн нууцын журмаар үзэх эрхтэй. Ганц нэг хүнийг хардаж байгаа бол төрөө бүхэлд
ийм хар тогтол­цоонд оруулж яах гэсэн юм. Үүнийг заавал хуульч­лах гээд байх шаардла­гагүй.
Энэ хэрүүл надаар дуусаг гээд чимээгүй байж болох ч даанч надаас хойш олон хүнд
хамаа­тай болчих юм.

-Уг хуулиас болж өөрийн мэдлэг боловс­ролоо дайчилж төрд гарах
уу, гадаад нөхрөө сонгох уу гэсэн асуулт бараг гарч ирэх нь ээ?

-Гадаад нөхөртэй на­дад дургүй юм бол гадаад хүргэнтэй Ж.Батзандан
өөрөө яах юм. Батзандан гадаад хүргэнтэй. Бидний гэр бүл яахав. Өөрийнх нь гэр бүлд
зовлон ирнэ. Үүнээс харахад гадаад хүргэн, бэртэй ямар айл байна гээд шалгах болно.
Миний эсрэг энэ хуулийг батлууллаа гэхэд Бат­зандангийн өөрийнх нь эсрэг мөрдөгдөөд
эхлэх л байхгүй юу. Төр гэдэг агуу. Гэхдээ бурхнаас арай илүү агуу болж чадаагүй.
Ямар ч агуу төр хүний зүрх сэтгэлийн асуудлыг зохицуулж чадаагүй ирсэн юм. Батзандан
ги­шүү­нээс таны шүтдэг хүн хэн бэ гэвэл нобелийн шагнал­тан Ан Сан Сү Чы гэх байх. Тэр хүн
англи нөхөр­тэй байсан. Ан Сан Сү Чыгийн нам 1992 онд 80 хувиар ялсан. Манай орныг
96 хувиар Ардын намд саналаа өгч байхад тэдний 80 хувь нь ард­чилсан намаа сонгож
бай­сан. Намын дарга Ан Сан Сү Чы нь Ерөнхий сайд болох гээд байсан тул цэргийн
эргэлт гар­гаад гадаад нөхөртэй хү­нийг Ерөнхий сайд бол­гох­гүй гээд АН-ынхнаа
баривчилж шоронд хийсэн. 2011 онд Ан Сан Сү Чыгийн гадаад нөхөр хорт хавдраар нас
барсан тул түүнд сонгуульд өр­сөл­дөх эрхийг нь өгөхөд 90 хувийн саналаар гарч ирсэн.
Ан Сан Сү Чы ерөнхийлөгчийнхөө сон­гуульд анх удаа өрсөлдөх гэж байна. Ялаад гараад
ирлээ гэхэд Бирмийн ард түмний хүсэл мөрөөдлийг хэдэн жил хойш нь татаж байж гарч
ирж байна гэсэн үг. Батзандан бол энэ зуунд гарч байгаа хамгийн эмгэнэлт үйл явдлуудын
эхийг тавих гээд байгаа юм. Цаагуур өнгөрсөн зовлонг заавал нааш нь татах шаард­лагагүй.

Э.ЭНХБОЛД

Өвлийн тэсгим хүй­тэнд хацар нүүр час час хийж, хамаг бие
дагжин даарах нь хэцүү. Хичнээн дулаан хувцастай бай­сан ч удаан хугацаагаар
гадаа алхана гэдэг бүр ч амаргүй. Тэгвэл Цэрмаа­гийн Түмэндэлгэр гэдэг залуу
идэр есийн хүйтэнд эзгүй говьд зургаан шөнө, долоон өдрийг дан дээл­тэй мөлхөж
өнгөрүүлжээ. Мотоциклиос унаж хөлөө бэртээсэн тэрбээр өл зал­гуулах ямар ч
хоол, унд­гүй цасан шуургатай хахир өдрүүдийг туулсан юм. Ц.Түмэндэлгэр өөрт
тохиолдсон эл аюулыг сөрж, давж чадсанаараа монгол эр хүний тэсвэр тэвчээ­рийг
илтгэн харуу­лах шиг. Энэхүү бахар­хууштай үйл явдлыг ун­шигчид­тайгаа хуваал­ца­хаар
өмнийн цэнхэр говийг зориод ирлээ.

Ц.Түмэндэлгэр
Өм­нө­говь аймгийн Номгон сумын Хармагтай багт амьдардаг, эгэл жирийн малчин.
Энэ баг Өмнө­говь аймгийн хам­гийн захад орших сумын нутаг болохоор хилтэй ойр.
Харин төв суурин газ­раас бас ч гэж зайтай. Гол баатар маань Номгон сумын
уугуул. Тэнд л төрж, өсч, малаа маллан амьдарч яваа нэгэн. Эхээс тавуулаа
бөгөөд дөрвөн дүүтэй. Тэдний хоёр нь өрх тус­гаарлажээ. Өдгөө 37 настай Ц.Түмэн­дэлгэр
ээж, хоёр дүүгийн­хээ хамт амьдардаг. Тэднийгээ асарч, ар гэрээ авч явдаг ганц
хүн нь юм билээ. Тавдугаар ангид орсон жилдээ сургуулиа орхиж, мал дагажээ.

Энэ залуу­гийн яриаг ажиг­лаад байх нь ээ, олон зовлон бэрх­шээлийг
туулсан болол­той. Хэр баргийн юманд бүд­рээд байхааргүй нэлээд ха­туу­жилтай,
дээрээс нь үг яриа цөөтэй, ёстой нэг гүн­дүүгүй монгол эр шиг санагд­сан. Харин
тэрбээр эзгүй хээр талд олон хоногийг өнгөрүүл­сэн тухайгаа ярихдаа “Унтах л юм
бол аюулд орно. Би ээждээ амьд л очих ёстой” хэмээн өөртөө байн байн сануулж
байсан гэнэ лээ. Тэрбээр 2013 оны нэгдүгээр сарын 19-25-ны хооронд ор сураггүй
байсан юм. Ийнхүү малчин залуу Ц.Түмэндэлгэр амьдралын төлөө үхэлтэй хэрхэн
тэмцэлдсэн тэр өдөр хоно­гуудын үйл явдлыг сийрүүлье.

Нэгдүгээр сарын 19. Ца­гаан сар болоход
20-иодхон хоног дутуу байв. Ц.Түмэн­дэлгэрийн ээж, дүү нар нь баярынхаа
бэлтгэлийг базаа­хаар төв суурин газар руу явчихсан эзгүй байлаа. Гэр­тээ
ганцаар үлдсэн Ц.Түмэн­дэлгэр өглөө эрт босч цай юугаа чанахаас өгсүүлээд мал
хуйгаа тойглох ажил түүнд оногдов. Энэ өдөр дөрвөн ес эхэлж байсан бо­ло­хоор
тэр үү тэнгэр хангай тийм ч сайнгүй байж. Ц.Түмэн­дэлгэрийг өглөө эртлэн бо­соход
урд өдрийнхөөс нэ­лээд жихүүндүү байсан гэнэ. “Ээж, дүү нар нь маань өнөө­дөр
ирнэ. Тэнгэр муудаж, замдаа саатчих вий дээ” гэж тэрбээр санаа зовнин хүлээж
байжээ. Тиймээс мань хүн тэднийгээ ирэхэд нь дулаан гэрт, халуун цайтай угтана
гэсэн бодолтой  малаа тийм ч хол
бэлчээгээгүй байна. Тэднийх бог малтай бөгөөд дийлэнх нь ямаа ажээ. Бага үдийн
алдад Ц.Түмэндэлгэр гэртээ ойр зуурын ажил хий­гээд сууж байтал өрх нь
дэрвэлзэж, юу юугүй цасаар шуурах нь бололтой ганц нэг хаялж эхлэв гэнэ.
Шалавхан гараад хартал ойр хавьд мал нь харагдсангүй. “Өнөөх гайх­­лууд чинь
салхинд тууг­даад явчихлаа шүү” хэмээн бод­соор хам хум малгайгаа өмсч,
бээлийгээ гартаа уг­лаад гар­чээ. Шуудхан мото­цикльдоо мордож, “Шар нохойт”
гэдэг газрыг чиглэн хурдлав. Энэ газар дов тол­год­той, хад чулуу ихтэй аж.
Гэрээсээ 3-4 км хэртэй холд­тол малынх нь бараа харагд­жээ. Ц.Түмэн­дэлгэр мал
руу­гаа дөхөж ирэнгүүтээ хурдаа багасгав. Хонь, ямаагаа зах­лан түрүү­чийг нь
эргүүлэхээр жолоогоо чиглүүлж, бартаан дундуур аядуу явж байлаа. Гэтэл саад
тулгарч жо­лоогоо огцом дартал онхол­дон унажээ. Энэ осол түүнийг хөдөө зэлүүд
газарт олон хонуулна чинээ хэн санах билээ. Мань эр мотоцикльдоо даруулж газарт
унангуутаа шуудхан босоод иржээ. Амин­даа унаагаа босгоод давхичих санаатай
дээшээ өндийтөл толгой нь эргэж, хөл нь гуйван тэнцвэрээ олж чад­сангүй.
Онхолдонгуутаа шо­конд  орж, өвчнөө ч
мэдрэлгүй боссон бололтой. Гэтэл түүний зүүн хөл нь маш их өвдөж байхыг анзаарч
гэнэ. Газарт сууж байгаад гутлаа тайлан хартал нарийн шилбэ нь хугарчихсан
байж. Яах учраа олохгүй мотоциклио налан суужээ. “Ямартай ч энэ хэдэн малаа
эргүүлчихлээ” хэмээн боджээ. Хонь ямаа нь ч гэрийнх нь чигтээ бэлчиж байгаа
харагдав. Азаар цасан шуурга тавьсангүй. Ц.Түмэндэлгэр тэндээ нэлээд удаан
суужээ. Нар ч жаргав. Тэрбээр суусаар л байлаа. Босъё босч болохгүй, холбоо
барих гээд гар утас ч үгүй явсан учраас хэн нэгэн хү­рээд ирэхийг найдан хүйтэн
цасан дээр бүрий болтол сууж өнжжээ. “Одоо гэрийн­хэн маань төвөөс ирчихсэн бай­гаа
даа. Намайг хайгаад ир­чих ч юм бил үү” гэж бод­соноо “Өвчтэй ээжийн маань
санаа зовох вий дээ. Дүү нар маань ч явган нүцгэн яаж хайх билээ” гэж түмэн
зүйлийг эргэцүүлнэ. Цаг ч орой болж Ц.Түмэндэлгэр нэлээд жин­дэж, даарч
байгаагаа сая анзаарчээ. Тэрбээр тухайн үед ердөө ноосон цамцан дээр нэг тэрлэг
давхар­лаж гадуураа юүдэнтэй ним­гэвтэр куртка угласан байжээ. Харин гутлын
хувьд оймсон түрий­тэй орос бахиал өмссөн байв гэнэ. Тэрбээр ингэж осолдоно
чинээ огтхон ч санаагүй нь мэдээжийн хэрэг. Өдөр бүр ийм л хувцастай мотоцик­лиор
малаа хариул­даг хойно доо, арга ч үгүй болов уу. Сүүлийн найман жил мото­цикль
унаж буй тэр­бээр урьд нь ямар нэгэн осол аваарт өртөж байгаагүй гэсэн.

Шөнө дөл болов. Нохой явган гахай нүцгэн гэгчээр
Ц.Түмэндэлгэр тэндээ өглөө болохыг хүлээн суулаа. Өвч­тэй хөлөндөө шаналан шөнө
цурам ч хийж чадсангүй. Харин ээж, дүү нар нь гэртээ ирж, түүнийг гэрээ эзгүй
ор­хиод явсанд тун гайхацгаа­жээ. Мал нь гэрийнхээ хаяанд байхад хаашаа
явчихдаг хүү­хэд вэ гэж ижий нь санаагаа чилээж гэнэ. “Эсвэл сум орон нутаг руу
бидний өөдөөс явчихав уу. Замд таараагүй дээ” гэж бас бодов. Хүүгийн­хээ араас
сэтгэл нь гэгэлзсэн Цэрмаа гуай тайван унтаж чадаагүй байна.

Нэгдүгээр сарын 20. Үүрээр нэлээд хүйтэрч, Ц.Тү­мэндэлгэр
даарч, хурдхан нар мандахыг тэсэн ядан хүлээж сууна. Нар ч мандлаа. Салхи
тогтуун, сайхан өдөр болох шинжтэй хэмээн тэр­бээр дотроо цухас баярлав. “Хэрэв
намайг олохгүй бол би эндээс хөдөлж, харьж чадах­гүй. Эсвэл би авто зам руугаа
ойртох хэрэгтэй. Тэгж байж амьд гарна. Эзгүй талаас хэн л намайг олох билээ”
гэж боджээ. Ядаж байхад говийн­хон хангайнхантай адил айл саахалтаараа
багшралдаад байхгүй. Хамгийн ойр айл нь 2.5 км зайтай байдаг. Тий­мээс
Ц.Түмэндэлгэр өөрийг нь хэн нэгэн тэндээс олно гэдэг бараг худлаа гэж боджээ.
Хөл нь янгинаж, шөнөжин тарчил­сан болохоор мань эр яах учраа олохгүй л байлаа.
Ядаж байхад ходоод нь хон­хол­зож, өлсч байгаа гэж жигтэйхэн. “Ямартаа ч зам
руу дөхье. Тэр нь хамгийн зөв арга, замын унаа тааралдвал хот суурин газар руу
дөхөх боломжтой” гэж дэмий л ганцаараа үглэнэ. Авто зам түүний барагцаагаар
гэрээс нь холгүй санагджээ. “Шар нохойт”-оос гэр нь 3-4 км-ийн зайтай бол
тэндээс авто зам хүртэл 1-2 км гэнэ. Ингээд мань эр зам руу мөлхө­хөөр шийджээ.
Зүүн хөл нь шил­бээ­рээ хоёр хугарсан тэрбээр дөрвөн хөллөөд мөлхөж бо­лох­гүй.
Эхэндээ хөлөө жийж суусан чигтээ хоёр гараа­раа газарт тулан ухарчээ. Гэвч
шальтай явж чадсангүй. Тав зургаахан метр хэртэй зүтгээд цуцжээ. Ам нь цангаж,
өлсөхийн эрхэнд цас руу нүүрээ наав. Цаснаас гартаа базаж бай­гаад иднэ. Гэвч
огт амны цангаа нь гараагүй байна. Ямартаа ч зам руу зүтгэх ёстой гэж
тэмүүлсээр байв. Ядаж байхад тэр хэсэг чулуу ихтэй болохоор арай ядан аврал
эрэн зүтгэх түүнд том саад болж байжээ. Тэрбээр хоёр метр хэртэй мөлхөж,
амсхийхдээ цас иднэ. Тэр­бээр энэ өдөр 200 орчим метр мөлхсөн байна. Шөнө
гавьтай газар хороож чадахгүй болохоор нөмөр газар бараадав. Хадны нөмөрт сууж,
үүр цайлгая гэж шийджээ. Шөнөжин юу эсийг бодохыг хэлэх вэ. “Ээж маань яаж
байгаа бол, дүү нар ма­лаа маллаж чадаж байгаа болов уу даа” гэхчилэн янзан
бүрийн бодлоор өөрийгөө саатуулан цаг аргацаана. Гэнэтхэн “Хэн нэгэн энүүгээр
явж байгаа болов уу” хэмээн чимээ чаг­навч эзгүй талд Ц.Түмэндэл­гэрийн өөрийнх
нь амьсга­лаас өөр юу ч сонсогдсонгүй. “Ийм аниргүй байхад орилж хашгираад яах
ч билээ” хэ­мээн өөрийгөө тайвшруул­на.

Нэгдүгээр сарын 21. Нар мандахад шөнөжин даар­сан
мань эр бага ч болов бүлээцэв. Тэрбээр “Унтаж л болохгүй. Тэгвэл хөлдөж үхнэ”
гэж хоёр алгаа хооронд нь үрж, нүүрээ барин сууна. Хоёр өдөр хэлэн дээрээ
цаснаас өөр юу ч тавиагүй тэрбээр ядарч туйлдан хөлнийхөө шарханд ч бүр
эмзэглэнэ. Нойр нь хүрэх боловч “Энэ хөл зэргийн юм яахав. Шөнө л унтаж
болохгүй. Би ээждээ амьд очих ёстой” гэж байн байн өөрийгөө сэргээнэ. Хадны
нөмөр бараадаж шөнийг өнгөрүүлсэн тэрбээр гэгээ ормогц л зам дөхөхөөр
урагшилжээ. Өмнөх өдөр хоёр алгаараа газарт тулж явсан нь хамаг биеийг нь
хөндүүр болгожээ. Ингээд баруун гараараа газарт тохойлдож, хөлөө чирсээр
хажуулдан мөлхөв гэнэ. Нэг хоёрхон метр яваад л цуцна. Зам ойрхон байгаа гэж
өөрийгөө зориг­жуулан амьсгаагаа дарангуу­таа л мөлхөөд байжээ. Ам цан­гахын
эрхэнд цасаар амаа дүүргэх боловч ямар ч нэмэргүй. Сүүлдээ хэл ам нь өвдөж,
хоолой нь хөндүүр­лэжээ.

Аргаа барахдаа өөрийн­хөө усыг алган дээрээ тосож уужээ.
Амных нь цангаа бага ч болов тайлагдах шиг болж гэнэ.

Дээшээ тэнгэр хол, доо­шоо газар хатуу гэгч Ц.Түмэн­дэлгэрт
тохиолдов. Үд хэвийх алдад нэг зүүрмэглээд сэртэл хажууханд нь мал ирсэн байж.
Тэрбээр ихэд баярла­жээ. “За энэ чинь хэний мал вэ” гээд хартал нүд нь бүрэл­зээд
нэг л сайн таньж чадах­гүй байж. “Малаа хариула­хаар хэн нэгэн ирж л таарна”
хэмээн баахан горьдсон боловч дэмий хүлээжээ. Хэн ч ирсэнгүй гэнэ. Эхний өдөр
200 метр мөлхөж байсан Ц.Тү­­­мэндэлгэр шальтай ахихаа больжээ. Замдаа хэд хэд
амран байж энэ өдөр ердөө 100-гаадхан метр га­зар л хороосон байв. Өөрий­гөө
хүчлэн мөлхөх үед Ц.Түмэн­дэлгэр тийм ч даарч дагжирдаггүй байж. Харин үүр
шөнийн заагаар л маш их даардаг байжээ.

Энэ шөнө тэрбээр мөн л хадны нөмөрт хоног өнгөрүү­лэхээр
шийджээ. Хавирган сарны бүдэг гэрэлд цасанд дарагдсан цэлийсэн тал улам гэгээ
нэмэх мэт харагджээ. Ойр хавьд нүдэнд торох юу ч үзэгдэхгүй. Гэтэл шөнө дө­лөөр
чоно улих чимээ түүнд сонсогджээ. Бүр хэдхэн зуун метрийн зайтай явж байгаа нь
ч мэдрэгдэж гэнэ. Ц.Тү­мэндэлгэрийн хувьд айдсыг ардаа орхисон байв. Говийн
чоно галзуурчихаагүй л бол арай ч хүн барьж идэх дээрээ тулаагүй дээ хэмээн
тайван сууж байжээ. Үүр хаяарах үеэр тэрбээр гэнэтхэн цочиж сэржээ. Өөрийн
мэдэлгүй зүүрмэглэсэн нь тэр байж.

Нэгдүгээр сарын 22. Гэрээ­сээ холддоггүй Ц.Түмэн­дэлгэр
сураг тасраад гурав хонолоо. Цэрмаа гуай сум орон нутаг руугаа хэл хүргэ­жээ.
Мотоцикльтой яваад сураггүй болсон хүүгийнх нь араас Номгон сумын захир­гаа
эрлийн ажиллагааг зохион байгуулжээ. Ингээд тус сумаас эрлийн хоёр баг гарч,
Ц.Түмэндэлгэрийг хай­жээ. Ямар ч ул мөргүй алга болсон түүнийг хаа сайгүй
хайсан байна. Харин ар гэрийн­хэн нь мэддэг, чаддаг гэсэн үзмэрч, төлгөч нарт
ханджээ. “Танай хүүхэд амь­тай голтой явна” гэж хэлэх нэгэн байхад “Амиа хорло­чих­сон
гэж төлгө буулаа” хэмээн Цэрмаа хөгшний сэт­гэлийг өвтгөх төлгийг зарим үзмэр­чид
хэлж байжээ. Ингээд эрлийн багийнхан үзмэрч­дийн хэлсэн газруу­даар эрж гэнэ.
Гол ус гээд л яваагүй газар үгүй гэнэ. Энэ өдөр эрлийн багийнхан шөнө дөл
болтол ажиллаад мухар­даж, маргааш нь үргэлж­лүүлэн хайхаар болов.

Тэр хойгуур нутаг усанд нь Ц.Түмэндэлгэрийн талаар таагүй цуу
дэгджээ. “Хөөрхий залуу сэтгэлээр унаж, хоолойгоо боомилсон гэнэ лээ”, “Хөлдөөд
амиа алдсан гэсэн” гэх зэргээр амнаас ам дамжин ярих болжээ.

Нэгдүгээр сарын 22-ны тэр өдөр хүйтэн цасан шуурга­тай байсан
болохоор эрлийн багийнхан Ц.Түмэн­дэл­гэрийг олоход саад бол­сон бололтой.
Харин  мань эр үхэлтэй тэмцэлдсээр шуурга
сөрөн мөлхөж байсан юм. Гурван шөнө, дөрвөн өдөр түүний хувьд маш хурдан
өнгөрчээ. Зүг чигээ алдаж болохгүй, энэ хавьд зам бай­гаа гэж өөртөө итгэсээр
мөл­хөж байв. Гэнэт мотоциклийн дуу түүнд сонсогджээ. “Би энд байна” гээд
орилох гэтэл дуу нь гарсангүй. Мотоцикль, машины дуу улам тодорч түүнийг чиглэн
ирж байгаа бололтой. Төөрсөн залуу ихэд баярлан өндийлөө. Харамсалтай нь машин,
мотоциклийн гэрэл түүнээс холгүйхэн ирээд буцчихлаа.

 

Үргэлжлэл
бий.

 М.МӨНХЦЭЦЭГ

Монгол,  Солонгосын 
хооронд  эдийн засаг, хамтын ажиллагаанд   жим гараад олон жилийн нүүр үзлээ. Үүний нэг
үргэлжлэл болох мөн цаашлаад харилцаагаа улам өргөжүүлэхийн тулд Солонгосын Сөүл
хотноо    11 дүгээр сарын 27, 28-ны өдрүү­­дэд
эдийн засгийн форум  болж өнгөрлөө.  Уудам их газар нутагтай, байгалийн баялаг арвин,
хүн ам цөөн, технологийн хөгжил, эдийн засаг сул манай орны хувьд дэлхийд өрсөлдөхүйц
технологи, эдийн засгийн өндөр чадвартай ч байгалийн баялаг байхгүй энэ улстай эдийн
засгийн хамтын ажил­лагаагаа өргөжүүлэх, 
томоо­хон төсөл хөтөлбөрүүд дээр хамтран ажиллах болом­жуу­дыг энэ удаагийн
форумаар ярилцлаа. Мөн энэ удаа Мон­голын тал хөрөнгө оруулалт шаардлагатай бай­гаа
томоо­хон төсөл хөтөл­бө­рүүдээсээ  энэхүү
форумын үеэр танил­цуулсан юм. Өмнө нь хэд хэдэн удаа  уулзалт, форум зохион байгуулагдаж байсан ч эдийн
засгийн форум зохион байгуулсан нь анхны удаа юм. Монголын баялаг, Монголын боломж-Солон­госын
технологи гэсэн уриан дор арга хэмжээ бол­сон бөгөөд форумын үр дүнд хоёр улсын
шинжлэх ухаан, технологийн  бизнесийн төв
байгуулахаар болов.  БНСУ-аас  манайд бодитой хөрөнгө оруулалт хийх нэгэнт болс­ноо
онцолж байсан.

     Ямар ч улс хоорондын харилцаа хувь хүмүүсийн
харилцаанаас л эхэлдэг хойно анх Х.Баттулга сайдын зөвлөх Ё.Эрдэнэбилэг,  мөн хувиараа бизнес эрхлэгч, ногоон хөгжлийн төлөө
ажилладаг Д.Түмэнхүү болон  эдийн засагч нэгэн
эрхэм, Солонгосын талаас Ү Тэ Гуан нар энэхүү форумыг зохион байгуулах талаар ярилцан
сүүлдээ хоёр улсын Засгийн газар хоорондын яриа хэлэлцээ болж өргөжсө­нөөр тус үйл
ажиллагаа бол­сон хэрэг. Ү Тэ Гуан хэмээх энэ эрхэм Монголын утаатай тэмцэхийн тулд
гэрт амьдар­даг айлуудад халаадаг шал тавьж олон сая долларын тусламж  үзүүлж яваа хүн.  Тэрээр форумын үйл ажил­лагааг зохион байгуулах
гэж удаан хугацаанд хөөцөлдөж, хувиасаа  үйл
ажиллагааг ивээн тэтгэсэн юм. Форум болсны дараа Монголыг сонирхож, хөрөнгө оруулалт
хийх томоохон компаниуд утсыг нь амраахгүй асууж эхэлсэн гэж тэрээр ярьж байв.

Мөн Солонгосын Ерөн­хий­лөгчийн тамгын
газрын­хан тус үйл ажиллагаанд оролцсон бол Солонгосын талын Засгийн газрын төлөө­лөгчид  энэ арга хэмжээнд ирсэнгүй. Харин  дэлхийд алдартай Солонгосын  томоо­­хон компанийн төлөөл­лүүд бүгд хүрэлцэн
ирсэн байлаа. Харин Монголын талын зохион байгуулагчид сайн ажилласны үр дүнд форумын
үйл ажиллагаанд Монголын төлөөлөгчдийг орол­цох тал дээр алдаа гарсангүй. Эсрэгээрээ
Солон­госын тал  Монголын багийн төлөөллийг
хараад өөрс­дөө­сөө ичих шиг болсноо нуухгүй байв. Тэр байтугай Монголын Засгийн
газарт уучлал гуйсан албан бичиг илгээхээр бол­сон талаар мэдээлэл олж сонссон юм.
Гэхдээ энэ нь БНСУ-ын төсөв хэлэлцэх үетэй 
давхцлын хувьд тэгж таарснаас Солонгосын тал үүнд анхаарал хандуулаагүй гэсэн
үг биш юм. Солонгосын Ерөнхийлөгч  Пак Гын  Хэгийн үеэл ах,  Солонгосын Ногоон хөгжлийн судалгааны төвийн захирал,  Пак Жүн Хунг энэ арга хэмжээнд маш их ач холбогдол
өгч, идэвхийлэн оролцсон явдал юм. Түүнээс цөөн асуултад хариулт авсан юм.

 

-Та  форумын үр дүнг та хэрхэн харж байна?

-Монгол орон өргөн газар нутагтай.
Байгалийн баялаг ихтэй ч хүн ам багатай. Харин Солонгос бол эдийн засаг, технологийн  хөгжил сайтай. Ийм хоёр улс хамтарч ажил­лах юм
бол хоёр улсын хамтын ажиллагаанд нэг том шат ахиж байна гэсэн үг.

-Танай Засгийн газрын төлөөлөл
оролцоно гэж хөтөл­бөрт байсан ч ирсэн­гүй. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Манай улсын төсөв хэлэл­цэж батлах
өдөр, форум болж буй өдөр давхцсантай холбоотой ийм байдал үүссэн. Гэвч энэ форум
хоёр улсын эдийн засаг, хамтын ажиллагааны 
цонхыг нээж байна. Хоёр улс хамтарч ажиллах боломж гэж энэ форумын үр дүнг  харж байна.  
Энэ жил анхны боловч жил бүр ийм форум 
зохион байгуулах  боломж­той. Дараа
жил Монголд хийх төлөвлөгөөтэй байгаа. Мөн Монгол улсад химийн техно­логийн салбарыг
нээе гэсэн саналтай байна. Сайн­шандын аж үйлдвэрийн цогцолборт хөрөнгө оруулалт
хийх, төмөр зам, авто зам, төмөрлөгийн үйлдвэрлэл, сэргээгдэх эрчим хүчний салбар,  барилгын салбарт Солонгосын талаас хамтарч ажиллах
сонирхол байгаа. Энэ үндсэн дээр форумыг зохион байгуулж байна. Мөн шинжлэх ухаан,  технологийн салбарт хамтын ажилла­гаагаа өргөжүүлэх
хэрэгтэй байна. Анх удаа эдийн зас­гийн форум зохион байгуулс­наараа онцлог боллоо
гэсэн юм.

Тэрээр манай албаны хүмүүстэй уулзахдаа
дараа­гийн удаа Монголд болох форумд БНСУ-ын 
Засгийн газрын төлөөлөл, сайд нараас олон хүн оролцох болно гэдгийг амлажээ.
Түүнийг Солонгосын одоо­гийн Ерөнхийлөгчийг улс төрд бэлтгэсэн хүн гэх юм билээ.
Өөрөөр хэлбэл түүний энэ форумд анхаарал хандуулж буй хүчин чармайлт Солонго­сын
ерөнхийлөгчийн байр суурийг давхар харуулж бай­гаа гэж ажиглагчид үзэж байгаа юм.
Мөн тус улсын бүхий л хэвлэл мэдээлэл энэхүү арга хэмжээг үр дүнтэй боллоо хэмээн
мэдээлсэн билээ. 

Ямартай ч аливаа улс хоорондын асуудалд
манай­хан  улс төр, нам эвслийн байр сууринаас,
хувийн тоомжиргүй байдлаар бус Монгол Улсын хөгжлийн төлөө  анхаарал хандуулан ажиллах нь зүйтэй болов уу.
Нутгийнхаа хилийн дээсийг алхаад л монголчууд бид  Монгол гэдэг нэг л овог нэртэй гэдгийг сануулах
юун. Манай улсын хувьд УИХ-ын дэд даргаасаа эхлээд салбарын сайд, дэд сайд, газрын
дарга нар томоохон компанийн төлөөлөл  оролцож,
өөрс­дийн боломж бололцоо, хөрөн­гө оруулалт шаард­ла­гатай байгаа салбаруудын талаар
байр сууриа илэр­хийлж, танилцуулга хийсэн.  
Солонгосын талын албаны хүмүүс дараа нь манай сайд нартай биечлэн уулзаж
санал бодлоо солилцсон байна лээ. Эхний удаа гэхэд алдаа оноо байсан л биз. Гол
нь үр дүн чухал.

Нөгөө талаас энэ удаа­гийн форум Солонгосын
Ерөнхийлөгчийн анхаарлыг их татсан гэдгээрээ онцлог. Тиймээс ч тус улсын Ерөн­хийлөгчийн
тамгын газрын төлөөллүүд ирж оролцсон юм. Форумын үеэр ярилцсан  хэлсэн зүйл болон танил­цуулсан материалуудыг
эмхтгэн товхимол гаргахаар болов. Форумын эхэнд Монголын ардчилал, уул уурхай, эдийн
засгийн хөг­жил, тэр байтугай өнөөгийн утаат Улаанбаатарын талаар баримтат кино
солонгосчууд хийснээ үзүүлсэн нь сэтгэл эмзэглэм санагдав. Бусдын нүдэнд бид ийм
л харагдаж байгаа юм байна гэж бодог­доод явчихсан шүү. Форумд Н.Энхбаярыг оролцох
нь гэсэн цуу яриа тарчихсан байв. Үүнийг сонссон Солон­госын талын зохион байгуу­лагч
“Энд ямар нэг улс төр байна уу” гэж асууж байсан. Угтаа бол Монголын Засгийн газрын
асуудал болохоос Н.Энхбаяртай ямар ч хол­боогүй байсан юм. Харин сайд нар болон
Монголын төлөөлөгчдийг ахалж явсан УИХ-ын дэд дарга Л.Цог нар тус улсад эмчлүүлж
байгаа Н.Энхбаяртай очиж уулзсан нь бол үнэн юм. 

Ямартай ч форум амжилт­­тай болж өндөрлөж,
БНСУ-ын тал Монгол руу  томоохон хөрөнгө оруулалт
оруулж ирэх, хоёр улс хамт­ран ажиллах эдийн засаг, худалдааны хамтын ажил­лагаанд
энэ форум нэг том шат тавилаа.