Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн найрагчийнд очлоо. Их
хотын баруунтаа байх хуучин сууцандаа гэргий Навчаатайгаа, хав нохойтойгоо аж
төрж сууна. Орцных нь үүдээр орохуйд хав
нохойны боргон хуцах нь тодхон сонсдов. Навчаа эгч найрагчдыг хүлээгээд хэдийнэ
гэрийнхээ хаалгыг нээчихсэн дуу шуутайхан зогсож байгаа нь тэр л дээ. Пүрэвсүрэн
найрагч том өрөөндөө аанай л хэвтэж байна. Өндөр гэгч дэр тавиад бараг л өндийгөөд
суучихсанаас ялгаагүй. Данзангийн Нямаа тэргүүтэй Хонгор нутгийнхаа найрагчдыг
харж, өөрийнх нь араас их утга зохиолын замд уралдааны морьд шиг гарч ирсэн тэднийгээ
үнэрлэн үнсээд сая л нэг бах ханаж байгаа бололтой. Мэнд усаа мэдэлцэн царай зүс
нь бүр чиг туяараад ирлээ. Ер нь чиг тэнхлүүн сайхан байна. Өнөө л бүдүүн хадуун
хоолойгоор энэ тэрхэнийг өгүүлнэ. “Түүний
дуу хоолойг сонсоход бүлээн сүү ууж байгаа юм шиг таатайхан санагддаг билээ. Сэтгэл
татах ямар нэг зөөлөн намуун юм түүний дотроос ундраад байх шиг. Царай төрх нь зуны
наранд халсан байц хадтай төстэй ч тэр хадыг нэвт хаван гоо тансаг цэцэгс ургаж
сэтгэл гижигдэн, өнгө бүрээр нүд булааж дулаахан гэгээ авчрах бүлгээ. Би Пүрэвсүрэнгийн
шүлгүүдийг уншиж суухдаа Монголын яруу найргийн хүн чанар юм даа гэж бодов” хэмээн
Очирбатын Дашбалбар агсан “Морьтой хүн буюу Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн” хөрөг нийтлэлдээ
тодотгосон байдаг.
Үнэндээ Пүрэвсүрэн найрагчийн бүдүүн хадуун дуу
хоолойг сонсож суухуйд нэн таатай хийгээд Бөөнцагаан нуураа зүрх сэтгэлдээ долгис
татуулан санаж, Баацагааныхаа ухаа хонгор толгодыг зүйрлэх аргагүй санахыг нь
мэдрэх бас чиг амаргүй. “Би гэдэг хүн хөдөөгөө л санах юм даа. Ижий аав хоёроо тэсэхүйеэ
бэрхээр санах юм. Дөнгөж төрөөд гурав хонож байсан улаан нялзрай амьтныг хормойлж
хариад хүн болгосон ачлалт ижий минь. Зүүдэнд ижийтэйгээ уулзаж хацартаа зөөлхөн
үнсүүлээд сэрэхэд үнэр нь үнэртдэг шүү”
гээд хоёр нүднийх нь нулимс сувдраад ирнэм. Тэрээр хөдөөгөө, Баацагааныхаа ботгон
халиун толгодыг, Бөөнцагаан нуурынхаа уйтан хонгор үдшийг сэтгэл бөмбөрүүлэн
санаж, хаврын гэгээн сарнаар нэмнээтэй бяруу шиг нутгийнхаа тэнгэр дор эгэл хийгээд
элгэмсүүхэн зогсч шүлгээ бичдэг найрагч билээ. Нутгийнхаа тэнгэр дор гэдэг нь Навчаагийнхаа
дэргэд яг л одоо өндийж суугаа энэ орон дээрээ л гэсэн үг юм. Бие нь энд боловч
сэтгэл зүрх нь цаг ямагт нутгийнхаа тэнгэр дор зогсч, нуурынхаа тунгалаг уснаас
магнайдаа адислаж байдаг, Бөөнцагаан нууртайгаа зүрхнийхээ нандин холбоосоор холбогддог
найрагч бүлээ. Тиймдээ түүний шүлэг бүрээс, шүлэг найргийнх нь дотоод ааг амьсгал
бүрээс хөдөөгийн салхи савир нэвт ханхалж, намрын шаргал наран дор цагаан бүгээн
дэрс бөхөлзөх шиг болж, голын тэртээгээс бүлээн манан дээш хөөрөх хийгээд хавар
эртийн цаг дор ангир нургих шиг уяруухан болдог ажгуу.
Найрагчийн гэргий цай цүй хоол унд болж, Нямаа
найрагч, төрийн шагналт зохиолчийн “Багшийн ачийг мартахгүй” шүлэг аль тэртээ тавин
зургаан онд “Лениний зам” сонинд хэвлэгдэж байсныг дурсч, өнөө Пүрэвсүрэн нь Лхагвасүрэнгийн
Батцэнгэл дүүгээ өөрийг нь “Өдрийн сонин”-д хэдэнтээ гаргасныг хайлган сэтгэлээр
санадгаа хэлж байх зуурт миний бие
“Сарны туяа хүлгийн минь дэлэнд наадах
Сайхан шөнө тал нутгаараа давхих сан
Санаа сэтгэл уужран дөрөөн дээрээ өндийхүй
Сайн хүлгийн туурай дooгуур газар дэлхий урсдаг
сан
Цэцэгт талын хязгаарт аяыг нь хүргэх гэсэн мэт
Цээл сайхан эгшигтэй дуугаа нэг дуулах сан
Амгай дарах хүлгийн нуруун дээр дуулахад
Амьсгал уужран ая нь чөлөөтэй урсдаг сан
Тайван тэнгэрээс түмэн одод анивчих шөнөөр
Таанын замбагат толгой бутартал нэг давхих сан
Талын салхинд дээлийн хормой дөл шиг хийсэж
Таатай залуу насны хийморь ганц бадардаг сан
Орчлонд ганцхан заяасан нутгаа дурсан санахуй
Орон хотын хөлөөс гүйх морь шиг холдмоор
Үүрсэн дуудах хүлгээ шилгээлээ гээд сэрэхэд
Үүрийн зүүднээс нутгаа дахиад үзэхсэн гэж хоргодмоор
Ай хөөрхий төрсөн нутаг чамдаа дахин очиж
Агтын дэлэнд салхи шуугихыг сонсох минь хэзээ
бол
Атар залуу насны дуртгал бүхнээ сэргээж
Айрагт гэрийн гадаа дөрөө мултлах минь хэдийд
бол…” гэх нэгэн тунгалаг шүлгийг нь цээжээр уншаадахав.
Найрагчийн сэтгэл ихэд хөдөлж “Хэрсэнгийн цагаан талаа мориор туучиж явсан хүүхэд
багын дурсамжаа санаж наад шүлгийг чинь жараад оны эхээр бичсэн юм шүү” гэв. Тэгснээ
“Миний Хэрсэнгийн тал бол мориор туулаад барамгүй их тал даа” гэж цээжнийхээ угт
хөндүүрхэн санаа алдлаа. Тэрхүү далай цагаан талд багын дуугаа хадаан сайн хүлгийн
нуруун дээр дарцаглаж явахдаа яруу найргийнхаа тансаг сайхан мөрүүдийг сэтгэлдээ
тарни мэт нэвчээж, ус нутагтайгаа уусан алдарсан биз ээ гэх бодол төрөөд явчихаж
байгаа хэрэг. Биднийг шүлэг найраг болоод ихээхэн дуутай шуутай ахуйд Пүрэвсүрэн
найрагч хэсэгхэн хугацаанд хоёр нүдээ анисхийж чимээ аниргүй суусан нь нэгийг өгүүлэх
буй за.
“Сүүлд хэний ямар номыг уншив, найрагч нөхдөөс
чинь хэн хэн эргэж ирэв, уран бүтээл их туурвиж байна уу” гэх асуултуудыг ар араас
нь ханаруулан тавилаа. “Манайхан ойрдоо үзэгдсэнгүй ээ. Цоодол, Бадарч хоёр ирдэг
юм. Бадарчийнх хотын төв рүү нүүгээд нутаг холдсон дуулдана. Цоодол шинэ бүтээл
бүхнийхээ эхийг бариад ширээ ат шиг намс намс алхаад орж ирнэ дээ, цаадах чинь.
Тангадын Галсан өвлийн өвгөн болж шинэ жилээр Нямаа энэ хэд ирээд намайг нэг уйлуулаад
явсан даа” хэмээн Их утга зохиолын харгуйд ижил зүсмийн морьд шиг яваа найрагч нөхдөө
дурслаа. Дөнгөтийн Цоодол найрагчийн шилдэг бүтээлийн “Алтан-Өд” шагнал хүртсэн
“Хөеө” болон “Хонины боол” номуудынх нь өмнөтгөлийг ардын зохиолчийн дотночилж
хэлдгээр “Банхар” нь бичиж билээ. Дурсамж дурдатгал, хөрөг, эссэ тэмдэглэл, өгүүллэг
туурийн шилмэл бүтээл болох “Хөеө”-гийн өмнөтгөлд Пүүжээ найрагч “Хуучин андын шинэ
номыг уншаад хүүхэд болтлоо баярлалаа” гэж халуун дулаан, ёстой л уран бүтээлчийн
нулимст үгсийг бичсэнийг санаж байна. “Хонины боол”-ыг нь ч ялгаагүй дээ, тийм л
сэтгэгдэл сэрэхүйд хөтлөгдөн бичсэн байдаг. Түүнээс уран бүтээлийн андуудтайгаа
хэрхэн танилцаж байсныг асуухад, “Жаран есөн оны өвөл юм сан. Зохиолчдын хороогоор
орж, Явуу багшийн өрөөний хаалгыг татаж үзвэл эзгүй байна аа. Адъяа эгч ажилдаа
явчихсан, мань эр бие тааруу гэртээ байгаа юм байна гэж санаад дэлгүүрээс ганц
“гожин” аваад очлоо. Зочны өрөөнд нь орвол монгол дээлтэй, их өтгөн битүү хар халимагтай,
хүдэрхэн залуу сууж байна. Би түүнтэй мэндлэх зуураа “Энэ лав барилддаг байхдаа”
гэж бодсон сон. Тэр нөхөр Цоодол байсан даа. Ер нь би Явуугийнд үеийнхээ сайхан
найрагчидтай танилцсан байдаг юм шүү. “Улаан хамар”-т Шагдарсүрэнтэй бас л Явуугийнд
танилцаж байлаа. Манай Шагдарсүрэн тэвхгэр сайхан эр байсан даа” гээд бас л чимээгүй
болов.
Бадарч, Сүрэнжав, Дулмаа, Шагдарсүрэн, Чойном
гээд Монголын утга зохиолд жараад онд дуутайхан орж ирсэн найрагч нөхдөө үгүйлэн
санаж буй нь илт. Данзаннямын Шагдарсүрэн гэж богинохон насалсан ч эрдэнийн чулуу
шиг гэрэлтэм авьяастантай тэрээр дэндүү дотно явсныг утга зохиолынхон мэднэ. Шагдарсүрэнгээ
өнгөрсний дараахан Сүхбаатарын Баруун-Уртад гэрт нь очиж шүлэг зохиолыг нь эмхлүүлээд
буцахын даваан дээр ижийг нь тэвэрч цурхиран уйлсныг Балбар найрагч хөрөг тэмдэглэлдээ
бичсэн нь бий. Тэгээд эмхэлсэн шүлгүүдийг нь баринтаглаад “Уянгын цэнхэр давалгаа”
нэртэй сайхан ном гаргасан байдаг. Пүрэвсүрэн бол нөхөрлөлд тийм үнэнч, хүн чанарын
туйл болсон найрагч.
Уг номонд “Хэрвээ хүмүүс цэцэгхэн гэвэл
Хээр талын хэнзхэн сарнай, би
Арвин дэлхий
шиг ачлалт ээж таныхаа
Алганы толион дээр ургасан байж таарна…” гэх
“Үүрд хамт байгаач, ээж ээ” зэрэг найрагчийн халуун амьсгал хураахын өмнө бичсэн
хайлган шүлгүүд багтсан билээ.
“Шаравын Сүрэнжав, Шагдарсүрэн, Нямаа
Шагдарын Дулмаа, Пүрэвсүрэн, Бадраа
Цайлган сэтгэл зүрхэнд минь мөнх дүрээ сийлсэн
Цаг үеийн чацуутнууд мөр мөрөөр ярайнам” гэх бадаг шүлэг Чойномын “Миний Монгол” найраглалд бий. Эндээс харахуйд,
Чойномын зүрхэнд эдгээр найрагчид хичнээн дотно явсны илрэл биз ээ.
Хоёр мянга хоёр оны хавар. Бүр тодруулбал, дөрөвдүгээр
сарын арван есний орой. Утга зохиолын сургуулийн нэгдүгээр ангийн оюутан би бээр
анхны хайртайгаа учирч, дээд ангийнхаа гэрэлтсэн хар нүдтэй охинд дурлаж яг л тэр
үдэш хайртай гэдгээ хэлэхээр шийдэн, болзсон цагаа тэсч ядан хүлээж суухдаа Пүрэвжавын
Пүрэвсүрэн найрагчийн “Үдийн наран өндөр” хэмээх шилмэл ботийг эргүүлж, “Их Тээлийн
даваа” туужийг нь сэтгэл догдлон уншсанаа мартдаггүй юм. Цээжин цаана зүрх булгилж,
хайртай гэх үгийг хэлнэ гэхээс хамаг биеэр цахилгаан гүйдэл гүйх шиг болоод тогтож
ядан байсан хүн чинь уг зохиолын амтанд орж өнчин Тулга хүүгийн дуулахыг зүрхээрээ
мэдэрч, Их Тээлийн даваанд нь хамтдаа гарах шиг болсон доо. Хажууд хөх мах нь чичирч
зогсоо морины хөлс амтагдаж, Жамъянмядаг тэргүүт цэцгүүдийн дунд тэрлэгээ дэвсэж
хэвтээд, улмаар уулсын энгэрт цайлалзан зэрэглээнд хөвөх цагаан гэрүүд, гол ус мушгиран
урсахыг даваан дээрээс харах шиг болсон сон. Түүний зохиол надад тэгж л нөлөөлж
бороо орох гээд ч байгаа юм шиг, тэнгэр үе бараагнасан урин хаврын орой сэтгэлдээ
Их Тээлийн давааг тээгээд учралт бүсгүйдээ тийнхүү очиж билээ. Хүний амьдралд нэг
их тохиохгүй нандин дурсамж юм даа. Тэр л цагаас хойш би Пүрэвсүрэн найрагчид чин
зүрхнээсээ татагдан “Танил хорвоо” гэх зузаан хөх хавтастай номыг нь дэрлэн унтах болсон юм. Хоёр мянга долоон оны зургадугаар сарын
хорьдоор Отгонтэнгэр хайрханыг зорих замдаа Баянхонгорын Баацагаанаар дайрч, Их
Лхамсүрэнгийнхээ “Хүрэн морь”-нд сундалдан яваа ангир үрстэй нь хамтдаа шуугилдаж,
Бөөнцагаан нуурынх нь хөвөөнд хоноглосон үдшийг яахин мартах билээ. Шөнө нойр хүрдэггүй ээ. “ТВ-9” телевизийн сэтгүүлч
байсан Батсүхийгээ, Монголын радиогийн Элдэв-Очир энэ хэдийгээ дагуулан гэрээс зургадугаар
сарын хорьдын саран туссан Бөөнцагаан нуурын хөвөөгөөр Пүрэвсүрэн найрагчийн шүлгийг
уншин алхалж билээ. Нуурын зөөлөн тунгалаг уснаас магнайдаа адислах ахуйд болор
болор дуслууд сарны гэрэлд дугариг долгис
үүсгэн, түүн дунд бүдүүн хар модны хожуул шиг найрагчийн дүр тодорч, “Бүжигч охидын
өлмий шиг ижил мянган долгистой Бөөнцагаан нуур…” гэх мөрүүд өнөөх сарны туяа шиг
асгарч байв даа. Маргааш өглөөний мандмал нарыг мөн л нуурын хөвөөнөөс харан бахдаж, Улаан шалын
хоолойгоор хойш давхиулсаар Алтан тэвшийн хөндий-Говь-Алтайн Бигэрт очиж Мишигийн
Цэдэндоржийн Бурхан буудай ууланд сүслэн залбирч явсан даа. Ийм л нандин мэдрэмж,
хувь заяаны тохиол өчүүхэн намайг найз нөхдийн нь шоглож хэлснээр “Авьяасаар дүүрэн
хар овоохой”-той холбосон юм аа.
Бид ганзалж очсон ганц “юм”-аа Навчаа эгчийн гурилтай
шөлийг даруулсхийгээд нар зөв тойрч шүлгээ уншлаа. Данзангийн Нямаа найрагч “Монголын
сонгомол яруу найраг” антолигид багтсан “Сарны туулай” шүлгээ уншив. Араас нь Баянхонгорын
Загийн хөвгүүн, МЗЭ-ийн болон Ч.Лхамсүрэнгийн нэрэмжит шагналт “Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл
“Тэнгэрт өргөх шүлэг”-ээ дуудан, “Хос шарга” дуу нь гарсан даруйдаа хит болж, “Амгалан
төрийн ажнай шарга”-ын давхилыг их усны хаялга шиг улам задгайлж, өөрөө золтой л
Эрдэнэчулуун уяачтай ижил манлай болохоо алдсан Даш-Очирын Агваан найрагч “Босоо
бичиг” шүлгийг Пүүжээ найрагчийнхаа орны толгойг түшисхийгээд уншлаа. Ичинхорлоо
гэж мөн л Хонгор нутгийн найрагч бүсгүй нутгийн толгодыг уясуулсан нэгэн сайхан
шүлэг уншаадахав. Тэр бүхний дараа Пүрэвсүрэн найрагчийн дугараа ирлээ. Тэрээр
“Эрдэнэ засгийн унага нь
Эрвэлзэнхэн жороо
Элс манханд нутагтай
Эмгэн буурал ээжтэй
Товуу засгийн унага нь
Товолзсонхон жороо
Товцог манханд нутагтай
Тун чиг буурал аавтай…” хэмээн нүдэндээ нулимс гүйлмэгнүүлэн уншлаа. Сэтгэл хөдөлсөн, өнөө
дээр өгүүлсэнчлэн нутгийнх “тэнгэр” дор нулимстай зогсох ахуйдаа тэрээр “Эрдэнэ
засгийн унага”-ыг дуулах биш дуурсуулдаг юм, аялах бус асгаруулдаг ажгуу. “Би чинь
ийм л ижий аав хоёртой байлаа” гээд дотогшоогоо мэлмэрэхэд нь
“Холдож одсон зуныг нэхэж яваа мэт
Хонгор намрын сэрүүн салхи сэвэлзэнэ
Овооны дэргэд аавтайгаа хамт зогсоход
Орог буураг санчигных нь үс сэрвэлзэнэ….” Гэх
юм уу, эс бөгөөс
“Хөгшин хусны мөчир шиг эв хавгүй
Хөшүүн боргил нэгэн гарт би хайртай
Хазаарын товруу шиг овгор товгор үеийг нь
Харах тоолон эзнийг нь өрөвдөн уярдаг юм
Хөдөө талд жингийн цуваа буудаллах үес
Хөр хунгарыг малтаж майхны буйр засаад
Цаст өвлийн үүрийн жаварт энэ гар
Цантсан олсоор ачаа татаж явсан юм…” хэмээх аавдаа зориулсан шүлгүүд утга зохиолд жин дарах бүтээлүүд,
ерөөс Пүрэвсүрэнгийн шүлгүүдийн мөр бадгууд шиг аавын тухай шүлгүүд үнэндээ ховор.
Энэ мэт найрагчийн шүлгүүдээс жишээ татна гэвэл “Танил хорвоо” номыг нь тэр чигээр
нь биччихмээр л. Гэхдээ “Морин тойруулгад” гэх нэгэн шүлгийг нь дурсахгүй өнгөрч
болохгүй нь.
“Тэнгэрийн хаяаг нэвтлэм гарам
Алсан зай-Морин тойруулгад үгүйлэгдэвч
Тэмүүлэх хүлгүүдийн догшин төвөргөөн
Аргагүй л хээр талыг санагдуулна
Хөрстийг долоон цойлох сум адил
Хөлийн шүргэлтээр шороо босгох морьд
Тоос буусан зовхи цавчрахын зуур
Торс торхийн өнгөрч байна
Морин дэл дээр агаар амссан зүрх
Гарт орсон хараацай шиг цовхчиж
Монгол талын эрүүл салхин нүүр алгадах шиг болно
Хүлгийн халуун тоос мөрөн дээр минь хур шиг бууж
Хөдөөд жигүүрлэсэн сэтгэлд эртний дуртгал
Цэцэг шиг задарч байна
Хүлэг морьдын уралдаан кино аятай дуусаж
Хөөрсөн тоос залхууран газартаа бууж
Наадамч олон үүргүй шоргоолж шиг бужигнахуй
Надад ханаагүй жаргалын харамсал нэмэгдэв
Хотод төрж баригшин дээр өссөн
Хонгор минь залхуурсан янзтай суниаж
Өдийхөн юманд хөөрч догдолсон намайгаа
Өрөвдсөн янзтай мөрний тоосыг гүвж байна”. Ёстой л нөгөө хэмнэл хөдөлгөөн нэгэн амьсгалаар төрсөн шүлэг дээ.
Пүрэвсүрэн бол ийм л аатай найрагч билээ.
Түүний “Миний ээж тэмээчин” болоод “Цастай гудамж
гантиг шиг цайрч…” гээд эхэлдэг “Шинэ жилийн дуу”-г нь мэдэхгүй хүн ховор. “Алган
дээрээ бөмбөрүүлсэн, айлын хооронд үүрсэн…” ээжий тухай дуу нь ардын дуу шиг мөнхөрсөн
байх жишээний. Энэ мэт олон сайхан дурсамж дурдатгалыг зохиолчтой үдэшжин хуучилж,
Бөөнцагаан нуураа санан бөн бөн нулимстай суухад нь “Бурхан Богд аав хоёр”, “Эцэг”,
“Өшөө” тэргүүт ерээд дундуур бичсэн шилдэг зохиолуудынх нь тухай ярилцсан. “Та
хэд минь дахиад ирээрэй, цаад хэддээ мэнд хүргээрэй. Намайг бүр өндийгөөд сууж байна гэдгийг хэлээрэй” хэмээн
ээлж дараалан үнсэхэд цээжнийх нь цаана Бөөнцагаан нуур нь дугариг дугариг долгистой,
ангир нургиулсан шигээ зөөлхөн долгилж байв шүү.
Н.ГАНТУЛГА
