Month: February 2013

“Өнөө
өглөөний байд­лаар манай сурагчдын гуч орчим хувь нь сунгаатай гээд чөлөө аваад явчих­сан” гэсээр Өлзийт хороо­ны 59 дүгээр сургуулийн захирал Д.Туяа биднийг угтлаа.

Энэ сургууль олон унаач сурагчтай гэдгээрээ бусад сургуулиас өөр. Бас багш нар нь сураг­чид­тайгаа “Сайн байна уу” гэхээс гадна “Морь хурдан уу” гэж мэндэлнэ. Д.Туяа захирал ажлаа аваад хэдхэн хонож бай­гаа гэнэ. Унаач хүүхдүү­дийн асуудлыг цэгцлэхгүй бол хүүхдийн сурч бо­ловсрох эрх зөрчигдөж, амгалан орчинд амьдрах нөх­цөл нь алдагдаад бай­­­гааг тэрээр ярьж бай­лаа. Ангиудаар ороод “Сайн байна уу. Морь хур­дан уу” гэвэл сурагчид өөдөөс нь “Морь хурдан” гэж л мэндэлдэг аж.

Тэрээр сургуулийн Нийгмийн ажилтнаасаа морины хүүх­дүү­дийн­хээ тоог асуух санаатай утас цохисноо “Аан, чи сунгаан дээр явна уу. Морь хурдан уу” гэж мэнд­лэх нь содон.

Өлзийтийн сургуульд 588 хүү­хэд сурч байгаагаас 87 нь хурдан морины унаач, 25 нь морь арчил­даг ажилтай гэсэн албан ёсны тоо дурдлаа.

“Дүнжингарав” ч юм уу, ямар нэг томоохон уралдааны өмнө энэ сургуульд энд тэндээс хүүхдүүд шилжиж ирдэг гэнэ. Гэхдээ түр хугацаагаар. Уяачид хурдан морио унуулахаар Төв аймаг, Багахангай, Багануур, Улаанбаатар гээд ойр хавийн газруудаас хүүхдүүд олж ирээд энэ сургуульд оруулна. Сургуулийн захиргаа хүүхдүүдийг авахгүй гэж цааргалах эрхгүй учир бүртгээд л авна. Саяхан наймдугаар ангийн нэг хүүхдийг уяач авчраад сур­гуульд суулгах гэтэл хувийн хэрэг нь зөрчилтэй байж. Ямар ч дүн бичигдээгүй, нэгдүгээр анги төгссөн гэх дүн, тодорхойлолт ч байхгүй байжээ. Энэ мэт сургуулиас зав­сард­сан, хичээлийн хоцрогдолтой гэж хэлэхэд багадах морины хүүхдүүдийг уяач нар олж ирнэ.

Тэгээд аль болох л нас, түв­шинд нь таарсан хичээл заадаг ч уралдаан, сунгаан гээд чөлөө аваад алга болох нь их. Морь унаж буй хүүхдүүдийн ихэнх нь амьд­ралын баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой, ядуу айлын хүүхдүүд. Ар гэрээ тэжээхийн тулд сард уяачаасаа 150 мянган төгрө­гийн цалин авна.

Унаач хүүхдээ идэх уухаар дутаахгүй, гутал, хувцсаар хангаж, ар гэрийнхнийг нь тэжээгээд явдаг сайн, нүнжигтэй уяач нар бий. Гэтэл унаач хүүхдийнх нь сурлагын хоцрогд­лын асуудлаар дуудаад уул­за­хаар өнөө хүүхдээ барьж аваад зоддог увайгүй, хэрцгий уяач нар ч байдаг байна. Энэ талаар ар гэрийнхэнтэй нь холбогдоод, учир байдлыг хэлэхээр өөдөөс загнаад, хүүхдээ хараадаг эцэг эхчүүд ч таарна. Тэд хүүхдийнхээ унаачийн цалинг уяачаас нь авна, хүүхдэдээ ганц чихрийн ч мөнгө үлдээхгүй. Ингэж хүүхдээрээ бизнес хийж, өөрсдийгөө тэжээлгэдэг аав, ээж олон байгаа гэсэн.

Морь унахаар ирж Өлзийтийн сургуульд орж байгаа хүүхдүүдийн хувьд сургууль, анги, танхим нь амралтын газар нь гэсэн үг. Хашаа хороо, жүчээ цэвэрлэх, хомоол зөөж, морь усалж, тэжээх, хөлслөх, алхуулах гээд борви бохисхийлгүй ажилладаг хүүхдүүд хичээл дээрээ ирээд ширээгээ дэрлээд, шүлсээ гоожуулаад нам унтана. Юун хичээл хийх манатай.

Хичээл дээрээ овоо гайгүй сууж байхаар сургуулийн гадна жийптэй уяач, эзэд нь ирээд дуудаад аваад явчихна. Өлзийтийн сургуулийн хичээлийн өдрүүд ийм янзтай л өнгөрнө.

Сунгаа нь дууссан бололтой морьдоо хөтөлсөн хүүхдүүд наа­шил­на. Захирлын өрөөний цон­хоор гадагшаа харвал их л чухал ажилтай гээд өглөө чөлөө авсан өнөө хүүхдүүд морио хөтөлсөн шигээ сургуулийнхаа дэргэдүүр өнгөр­нө.

Өдрийн ээлжинд хичээллэх сурагчид сургуулийн үүдэнд хэ­дий­нэ ирчихсэн хөөцөлдөн тоглоно. Тэд “Манай ангид морь унадаг зөндөө хүүхэд байгаа. Одоо тэд урд сунгаан дээр явж байгаа биз”, “Манай тавын “А”-д унаач хүүхэд олон байдаг ш дээ” гээд л бүгд унаач найзуудынхаа талаар ам булаалдан ярьцгаана.

Сунгааны газар руу очлоо. Морьдоо хөтөлсөн хүүхдүүдтэй уулзав. Өөрийгөө есдүгээр ангид сурдаг гэж танилцуулсан хүү “Эгч ээ, та морь үргээгээд байна. Холд” гээд аашилж байв. Жаварт хайруулж, харлаж, холцруутсан хацартай, үеийнхнээсээ нуруу намхан энэ хүү олон жил морь унасан гэнэ.

Хөвсгөлийн Рашаант сумаас ирсэн Н.Алтанбаатар гэх 13 настай хүүтэй танилцлаа. Хурдан морь унаад гурван жил болж байгаа аж. Энд өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард ирээд 59 дүгээр сургуулийн тав­ду­гаар ангид оржээ. “Зун наадмаар, долдугаар сарын үед л нутаг руугаа явна даа” хэмээсэн Н.Ал­тан­баатар сард 150 мянган төг­рө­гийн “цалинтай”.

“Дүнжингарав” уралдааны өмнө нийт арваад сунгаа явагдахын сүүлчийнх нь өчигдөр байв. Морины хүүхдүүд “Ингээд сунгаа дууслаа. Одоо уралдаан үлдэж байна даа” гэлээ. Тэдэнтэй ярилцаад зогсохоор уяач, эзэд нь муухай хараад машинаараа тоос манаруулан эргэлдэж дургүй бай­гаа­гаа илтгэнэ.

Сургуулийн захиргаа Мон­го­лын морин спортын холбоо, Хүүх­дийн төлөө үндэсний газартай хамт­раад сургуульдаа унаач хүүх­дийн албан бус бүлэг байгуулах хүсэлтэй байгаа аж. Унаач хүүх­дүүд хичээлийн маш их хо­црогдол­той учир ердийн ангийн хүүх­дүүд­тэй хичээллэхэд хүндрэлтэй бай­даг байна. Тиймээс нас насаар нь ангилсан албан бус бүлэгтэй бол­бол хүүхдүүдийн боловсрол тодор­хой түвшнээр ахих боломж­той гэж байлаа.

Саяхан Морин спорт уяачдын холбооноос “Дүнжингарав” урал­даан­тай холбогдуулан унаач хүүх­дүүдийн даатгалыг хийлгэж, хам­гаа­лалтын хувцас хэрэглэл тараа­жээ.

Ангийн чөлөөт цагийн хичээл, сургалтын үеэр сэдвээ өөрсдөө сонгох боломжтой байдаг. Хэрэв албан бус бүлэг байгуулагдвал хүүхдүүдэд хурдан морь, адууны талаар сонирхолтой, мэдээлэл өгөх хичээл оруулж болохыг сур­гуу­лийн захирал ярьж байлаа.

Тэрээр “Хамгийн гол нь унаач хүүхдүүдийн аюулгүй орчинд амьд­рах, уралдах нөхцөлийг хан­гах нь зүйтэй. Морины ажил хийдэг хүүхдүүд ямар их завгүй ажил­ла­даг гэж санана. Насанд хүрээгүй хүүхэд тэвчишгүй хөдөлмөр эрхэлж байна шүү дээ. Өнгөрсөн жил манай сургуулийн унаач хүүх­дүү­дийн дунд судалгаа явуулахад мориноос унаж бэртэж гэмтэж байгаагүй хүүхэд нэг ч гараагүй. Мори­ноос хоёроос гурван удаа унаж бэртсэн хүүхдүүд харьцангуй бага гэмтэлтэйд нь тооцогдсон” хэ­мээ­лээ.

Сургуульд дотуур байр байхгүй болохоор унаач хүүхдүүд уяачийнхаа гэрт амьдарна. Айлын адуу малыг мал­лаад зогсохгүй, хажуугаар нь ус түлээ зөөх, хашаа хороог нь янз­ла­хаас эхлүүлээд хийх ажил мун­дах­гүй. Тэгээд оройн хоолонд тавхан ширхэг буузаар өл залгана. Ингэж зовж зүдэрч олсон мөнгийг ээж нь хотоос ирээд аваад явчихдаг тохиолдол бишгүй байд­гийг сурагчид ярьж байлаа.

Сургуулийн хүндэт самбарт спорт, урлаг, сурлагаараа тэргүүл­сэн сурагчдын дунд морины хүүх­дийн зураг байна. Тэр сурагч Монгол Улсын 2012 оны шилдэг унаач хүүхэд болсноор ийн хүндэт самбарт зургаа тавиулжээ. 

Хэдий унаач хүүхдийн нийг­мийн асуудал хүндрэлтэй, бага балчраасаа хүнд хүчир ажилд нухлуулж, гэр бүлийнхнээ тэжээж байгаа ч тэднээр сургуулийнхан, үеийнхэн нь сүрхий бахархан “Манай тэр мундаг. Сайн унаач. Улсад олон айрагдсан” гэцгээнэ. Харин багш нар “Морины хүүх­дүүдийн нийгмийн байдал тун хэцүү байна. Мориноос унаад гэмтэх вий гэж сэтгэл зовнино. Хичээлээс байнга чөлөө авдаг болохоор сурлага муутай. Гэртээ байлгадаг уяачид нь янз бүрийн ааштай. Ер нь хүндрэл их байдаг. Үүнийг харьяа яам, хүүхдийн төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг байгуул­лагууд нь анхаарвал сайн сан” гэж захиж байсан юм.

Д.ГАНСАРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сүүлийн үед Монголын хэвлэл мэдээлэл Т.Аятунгаа гэх бүсгүйн талаар л шуугиж байна. Тэр эмэг­тэй гадны хүнтэй нийлсэн, салсан сар­нисан зэрэг нь тухайн хүний хувийн асуудал л баймаар. Гэвч энэ бүсгүйгээс өөр мөл­жих юмгүй мэт Монголын сэтгүүлзүй тэр чигээ­рээ шуу­ги­даг юм байна. Бас болоо­гүй ээ, бүх хэвлэл мэдээлэл Аятун­гааг буруутгаад байгаа. Харийн нутагт таньж мэдэх­гүй хүн дагаж очсон л гэнэ, хүүхдээ газар шидэж алах шахсан л гэнэ. Ийнхүү уг бүсгүйтэй холбоотой, ерөөс түүнийг буруутан гэмтэн бол­го­сон мэ­дээлэл цаг минут тутамд шинэч­лэгдэж Мон­голын ард түмэнд хүрч бай­на. Дэлхий дахинд цацагдаж байна.

Тэгэхээр эдгээр мэдээл­лүүд гаднаас маш хурдтай­гаар, зохион байгуулалттай­гаар ирж буй нь мэдрэгдээд байгаа юм. Манай сэтгүүлчид л харьд суугаа, Аятун­гаагийн хүүхдийн эцэг гэх тэр нөхөр­тэй холбогдоод иймэрхүү мэдээлэл авчихав л гэж дээ. Өөрийн эх орондоо юу болж бай­гааг мэддэггүй, мэдэрдэг­гүй, чихээ бөглүүлсэн мэт таг дуугүй байдаг нөхдүүд чинь урьд өмнө нэрийг нь ч огт дуулаагүй оронд монгол бүс­гүйн талаар юу болж байгааг тэр дор нь л мэдэв гэж дээ. Ёстой лөөлөө болно биз дээ. Тиймийн учир Монголын хэв­лэлээр ингэж шуурхай тарж, монголчуудыг мон­голынх нь эсрэг шуугиулж байгаа мэ­дээл­лийн цаана их юм байна аа.

Манай сэтгүүлчид хэн нэг­ний гар хөл болж байгаа нь илт шүү. Тэгэхдээ нэртэй төр­тэй, эрх мэдэл­тэй улстөрч­дөөр дамжиж энэ бай­дал явагдаад байх шиг. Яалт ч үгүй л хэн нэгэн дарга даам­лын бүр нөлөө бүхий албан тушаалтан эрх мэдэлтний далд явуулга байгаа нь тодор­хой. Үүнийг хэвлэл мэдээл­лийн байгууллагад ажиллаж буйн хувьд миний бие гадар­лаад байна  л даа. Монголын томоохон улстөрч, нөлөөтэй этгээдүүдтэй холбоотой байж л гадны зүгээр нэг жирийн иргэний зориудаар өгч буй мэдээ­лэл ингэж туурга тус­гаар улс орны сэтгүүлзүйн салбарыг бүрхэж бай­на шүү дээ. Огт саадгүйгээр аль ч хэвлэл болох телевиз, радио, зу­рагт, сайт, цахим ертөн­цөөр чөлөө­тэй нэвтэрч бай­гаа байхгүй юу. Энэ бол Мон­голын сэтгүүлзүйд арай ахад­сан үйл явдал болж байна аа.

Үүнээс үүдээд урам хуга­рах зүйл их гарах юм. Аятун­гаа гэх тэр бүсгүйг бид сайн сайхан, өөгүй цэвэрхэн хүн гэж огт өмөөрөөгүй. Монгол хүнийхээ хувьд тэр монгол­чууд­даа л хандсан. Монгол Улсын өдөр тутмын хамгийн лидер хэвлэл болох “Өдрийн сонин”-ы редакцид хандсан. Түүнийх нь хариуд бид, мон­гол­чуудаа өмөөрөх ёстой шүү гэх монгол хүн бүхний халуун цусанд нь булгилж байдаг тийм л сэтгэлээр хү­лээж авсан. Тийм ч учраас “Өдрийн сонин”-ыг “Хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжигч анхдагч сонин”-оор дээдлэн шалгаруулсан. 

“Монгол
Улсын ямар ч иргэн бай­сан бид өмөөрөх ёстой. Энэ дэл­хий дээр монгол үндэстэн бид л биенээ өмөөрөхгүй юм бол мон­гол­чуудыг өмөөрөх Мон­голоос өөр нохой ч олдохгүй” гэж манай П.Хаш­­­чулуун нийт­лэлч өмнө нь бичсэн дээ. Үүнтэй би ч ялгаагүй санал нэг байна. Монголчууд маань Мон­голын­хоо иргэнийг өмөөрч, Интер­полоор сур­валж­лагдаад орох гарах байх газраа олж ядаж байгаа бүс­гүйгээ нэгэн үзүүрт сэтгэлээр түшээд авах бай­тал хэвлэл мэ­дээл­лийнхнээсээ өгсүү­лээд гадны гар хөл болж амийг нь чангааж буйд үнэн­дээ гомдож байна шүү. Энэ яахав, миний, бид бүхний жижиг­хээн гомдол. Харин үүний цаана том гомдол нууг­даад байна. Нууг­дах ч юу байхав дээ. Цээжин дот­роос минь яргаад байна. Хэдэн халтар төгрөгтэй л бол гадны хэнбугай ч байсан Монголын хэв­лэл мэдээ­лэлд монголчуу­даар нь дамжуулж, эрх мэдэл­тэй албан тушаалтай нөх­дийг нь гар хөл болгож шууд нөлөөлж байна. Юу дуртай­гаа бичиж, ямар ч цензургүй дураараа дургидаг болжээ. Ингэж болохгүй ээ. Уг нь сэтгүүлч, бичгийн хүмүүс, хэвлэл мэдээллийн бид чинь нийг­мийнхээ түүчээ нь байж соён гэгээ­рэл рүү хөтөлж, юу унших, юу бодохыг нь заах учиртай бус уу. Бид чинь бич­гийн хүмүүс шүү дээ,  билгүүн авьяастай оюуны эрэлчид, нэг үгээр хэлбэл сэтгэгчид биз дээ. Нээрээ хэдэн халтар төгрөгтэй л бол хэн дуртай нь манай нийгэмд яаж ч нөлөөлж болох нь. Ингэхэд далдуур явагдаад байгаа тэрхүү мөнгө хэвлэлийн байгууллагын эздэд, редакцид очиж байна уу гэвэл эргэлзээтэй. Ухаан­даа, Аятун­гаагийн хэрэгтэй холбог­дуулж дарга даамлуудаар дамжиж ирсэн мөнгөний гуравны нэг хувийг нь л тухайн редакцид  өгч, бусдыг нь хувь сэтгүүлчдийн халаас руу чихэж байгаа. Амьд­ралаас энэ байдал то­дор­хой л мэдрэгдэж ирсэн учир баттай хэлж байгаа хэрэг.

Шуудхан хэлэхэд, Мон­голын сэтгүүлзүй мөнгөний үнэр авах л юм юм үзэл бо­дол, итгэл үнэмшил гэх зүйлээ уландаа гишгэдэг бол­жээ. Тиймийн учир сурвалжлагч нар өөрөө өөрийгөө хүндэт­гэ­дэг­гүй, үзэл бодолдоо тууш­­тай биш. Аливаа зүйлийн үнэн мөнийг нь олно, наад цаадах учир начрыг нь тунгаана гэсэн ойлголт байх­гүй. Өөрийн гэх ухаан бо­дол­гүй, гэгээн хүсэл мөрөөдөлгүй ерөөсөө л мөнгө боддог, хэн нэгэн албан тушаалтнаас ямар нэгэн аргаар таван хал­тар төгрөг салгахыг чин­хүү хүсэл эрмэлзлэлээ болгосон сурвалжлагч охид бүсгүйчүү­дээ харахаар дэндүү өрөв­дөлтэй юм аа. Ийм хүмүүст чинь эх оронч үзэл, үндсэрхэг үзлийн тухай яриад хэлээд нэмэргүй биз дээ. Ийм бодол эртнээс л төрж байлаа. Гэх­дээ саяхан манай сонины “Асуух эрхийн танхим”-д бол­сон Аятун­гаа­гийн хэвлэлийн хурлын үйл явц тухайн бод­лыг  бүр чиг батлаад нотлоод өглөө, хөөрхий. Өнөө бүсгүй рүү чинь манай сурвалжлагч хүүхнүүд өлөн барс шиг дайрчих­даг юм аа. Бүгд л зэрэгцэж асуугаад дор бүрнээ орилолдоод хэн юу асууж, хэн юу хариулж байгаа нь ойлгог­дохын аргагүй. Ядах нь ээ, дэргэдээ байгаа нэгнээ хүн­дэт­гээд ээлж дараатайгаар асууж болно оо доо. Тэднийг тийнхүү орилолдож буйг ха­ра­хад хөдөө айлын гадаа хонины гэдэс арилгахаар ирсэн авгайчууд тэгж хэрэл­дэж, хэл амаа уралцдаг нь санагдаад явчихаж байгаа юм. Сурвалжлагч хүүхнүүд минь мэргэжил нэгт нөхдөө  л хүндэтгэхгүй байгаа юм чинь өөр хэнийг ч хүндэтгэх вэ дээ. 

Дээр нь нэг зүйлийг нэ­мээд хэлэхэд, сэтгүүлч бидэнд чинь бусдыг загнаж зандрах эрх байх­гүй. Үүнийг яагаад өдий болтол ойлгоогүй явж ирсэн хэрэг вэ. Байгаа байд­лыг, болсон явдлыг ямар ч нэмэр хачиргүйгээр олонд мэдээлэх л үүрэгтэй шүү дээ. Түүнээс хэн нэгнийг загнах, нэгнээс нь мөнгө авчихаад нөгөөг нь муулах мэдээллийг үнэнээс гуйвуулах, өөрсдөө дүгнэлт хийх эрх ямар ч сур­валжлагчид байхгүй. Гэтэл манай сэтгүүлч сурвалжлагч­дад наад захын ийм ёс зүй алга. Болох болохгүйг нь мэргэжлийн хувьд хэлж заа­гаад, чиглүүлээд өгөх хэв­лэлийн редакци гэж алга. Ийм л болсон байна.

Ядарсан бүсгүйн өмнөөс өлөн барс шиг дайрч бай­гаа сэтгүүл­чид маань Их хур­лын дарга, Ерөн­хий сайд, Ерөнхийлөгчийн өмнө ийм байдаг билүү. Загнаж занд­рах боломжгүй юм аа гэхэд төрийн өндөрлөгүүд дарга сайд нарын өмнөөс эгц харж байгаад зоригтой­гоор жинтэйхэн хэдэн асуулт тавь­чих сэтгүүлч манайд хэд билээ. Бүгд л ярьсан зүйлийг нь дув дуугүйгээр, ёстой л амаа үдүүлчих­сэн мэт тэмдэг­лэж аваад гардаг шүү дээ. Аятунгаа­гийн өмнө ингэж арслан барс шиг догш­рох бус Алтанхуяг сайдын өмнө зоригтой байж бүгд дор бүрнээ асуулт та­виад шаа­гил­даж баймаар байна. Тэ­гээд Ерөнхий сайдаас “Ард түм­ний чинь амьдрал хэцүү байна, Оюу толгой, Таван толгой чинь яах гээд байна аа. Өнөө бондын чинь асуудал юу болоод байна” гэж ам уралцан асуух хэрэгтэй. Гэвч ядар­сан эмэгтэйн өмнө шаагилдаж байсан сур­валж­лагчид төрийн түшмэдийн өмнө тэгж аашилж аяглаж чаддаггүй л шүү дээ.   

Социализмын үед дарга сур­валж­лагч гэж “Тоншуул”, “Үнэн сонин”-ны аймгууд ха­риуц­сан тусгай хүмүүс байсныг бид мэднэ. Тэд шинэ “жаран ес” хүлэглэн аймаг сумдын ажлыг шалгаад, болох­гүй бүтэхгүйг нь сониндоо бичээд зогсохгүй, бүр даварч заг­наж занд­раад явдаг байсан. Тэр аймгийнхан ч дарга сурвалжлаг­чаас айж жийр­хэц­гээдэг байж. Түүн лугаа адил өнөөгийн манай сур­валжлагч бүс­гүйчүүд бүгд “дарга сур­валж­лагч” болжээ. Соц ний­гэмд мэдээж өнөө­гийн охид хүүхнүүд байгаагүй л дээ. Гэхдээ ардчилсан нийгмийн хүмүүс гэхэд сэтгэлгээ нь арай дэндүү соц болж шүү. Бүр соц нийгмийнхнээ­сээ долоон дор бол­жээ. Зохиолч сэтгүүлчид шилжил­тийн гэх тодот­голтой энэ нийгмээ түүчээлэх байтал бүсгүйчүүд маань хойш нь уллан чангаах юм даа. Үнд­сэндээ Монголын сэтгүүл­зүй зах зээлийн ардчилсан нийг­мийг соц нийгэм рүү уллан чангааж байна. Бид манлайд нь явах ёстой. Зах зээлийн нийгмээ, хувийн хөрөн­гийг магтан дуулах хэрэгтэй. Бид бүх­нийг байгуулахаар зорьж яваа ардчилсан нийгэм хувийн хөрөнгө дээр л байгуу­лагдана. Хувь хүн эрх чөлөө­тэй байж ард­чилсан нийгэм хөгжинө. Хувь хүн энэ олон сонин, телевизтэй байс­наар эрх чөлөөтэй болдоггүй. Ерөө­сөө л хувийн хө­рөн­гөтэй байж л эрх чөлөөтэй болдог билээ. Үүний тулд л хэвлэ­лийн редакциуд ажил­ламаар бай­гаа юм. Тэд эзэнтэй бол­моор бай­на. Эзэнгүй болсны баталгаа Аятун­­гаагийн гэх хэргээс үүдсэн нөхцөл бай­дал шүү дээ. Өнөөдөр ма­найд хуульчдаасаа аваад бүгд л хэвлэл мэдээллийн эзнийг салга­на гэж ярих юм. Энэ бол маш том эндүүрэл шүү.

Монголын уул уурхай, эдийн засгийн салбарт ямар тоглолт болоод өнгөрснийг бид үнэндээ мэдэхгүй байна. Оюу толгойг нийг­мээрээ л үзэн ядаж байгаа. Яг үнэндээ Аятунгаагийнх шиг зүйл бо­лоод өнгөрснийг үгүйсгэх аргагүй шүү дээ. Төмөр зам, нарийн бүдүүн цариг гээд л яриад байна. Аль орны хэн гэдэг мөнгөтэй нөхрийн гар хөл тэнд хутгалдсаныг бас л мэдэх аргагүй. Ийм ийм на­рийн, цаанаа асар их бо­дууш­тай, улс орны эдийн засаг, аюулгүй байдал, тус­гаар тогтнолтой холбоотой зүйлийг Аятунгаагийн гэх хэрэг бидэнд мэдрүүллээ. Монголын сэтгүүлзүй ямар ч дархлаагүй, ерөөсөө л мөнгө­тэй нэгний хэдэн халтар төг­рөгийн халхавчин дор явж буй ичгэвэртэй, эмгэнэлтэй дүр зургийг тодхонооор ха­руул­лаа даа.

Н.ГАНТУЛГА

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүл зүйн салбарын үр нөлөө улам хүчтэй болсоор байна. Өдөр бүрийн хамгийн эхний эрэлтэт, амин чухал хэрэгцээ мэдээлэл. Монголд сэтгүүл зүйн салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойн өдөр хэдхэн хоногийн дараа тохионо. Энэ салбарт ажиллаж ирсэн үе, үеийн сэтгүүлч сурвалжлагчид, хэвлэл мэдээллийн салбартай ямар нэг шижмээр холбоотой бү­хий л хүмүүс ажил ихтэй, яриа хөө­рөө, явдал суудал жирийн биш байх шиг анзаарагдана. Ингэж хөл хөс болох ч учиртай. 1400-гаад онд дэл­хийн хүмүүс болж өнгөрсөн үйл явдлуудыг багцалж гараар хуулан бичсэнээ нэгэндээ тараах болж, 1600-гаад онд Германд анхны хэвлэмэл сонин материал, дахиад хэдэн жилийн дараа Англи, Фран­цад албан ёсны хэвлэмэл мэдээл­лийн хуудсууд түгээгдэн, 1622 онд анхны долоо хоног тутмын сэтгүүл уншигчдын гар дээр очсон байдаг. Дэлхийн ийм өндөр түүхтэй сал­барын тоолол манайд эхэлсээр нэгэн зуун болох гэж байна. Түүхэн ойн босгон дээр ирсэн манай сэтгүүл зүй чиг мөр хэрхэн замнаж буй талаар зориуд бичих ёстой гэж санагдана. Сэтгүүлчийн хөдөл­мөрийг гүний уурхайчны ажилтай дүйцүүлэн жишдэг. Энэ нь тийм ч хэтийдсэн үнэлэлт биш. Хагас цэрэгжсэн нөхцөлд ажиллаж, хэрийн хүн  зүрхшээх нөхцөл бүхий газарт сэтгүүлчид л явдаг. Мэр­гэжлийн нь үүрэг, сонголт. “Юу болоод байгааг мэдээлэх хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч алга. Сэт­гүүлчид юу хийдэг байна аа” хэмээн шүүмжилж,  мэдээллийг цаг үргэлж хүсдэгээ илэрхийлдэг атлаа, нийт олонхи маань сэтгүүлчдийн хүний мууд дуртайг гайхаж, олж сонсохгүй юм алга гэж шогшрохоо “зэрэг­цүүл­дэг”. Ихэнх тохиолдолд хү­мүүст таалагдахгүй байх гээд бай­даг хэцүүхэн мэргэжил. Гэхдээ өдөр тутмын хийж байгаа ажил нь бусад мэргэжлийнхийг бодвол хүний нүдэн дээр ил байдаг, сайн хийж чадвал өдөр бүр уран бүтээл туур­виж, үр хүүхдэдээ үлдээх өв бэлтгэж байдаг ашигтай ч гэмээр мэргэжил. Хамгийн гол нь нийг­мийн­хээ сайн сайханд үг, цэг бүрээ зориулдаг. Ер нь энэ мэргэжлийг сонгож авсан хүмүүс дур сонирх­лоороо, хүсэл мөрөөдлөөрөө шунан дурладаг учраас хэцүү бэрхийг нь үл огоорч зүтгэдэг билээ. Зуун жилийн босгон дээрээ ирсэн салбарынхан маань хийж бүтээсэн, нийгмээ түүчээлж ирсэн олон сайхан үүх түүхээ бахархан бататгахын хамт, хам­гийн гол нь болохгүй байгаагаа дэлгэн ярьж, зөвлөлдөж, хэт алсаа зөв төлөвлөх хэрэгтэй. Мөн өөрс­дий­гөө цэнэг­жүүлж, үйл хөдөл­мөрийнхөө зохимж­гүй үр тоосыг цэвэрлэх шаардлага байгааг ч илүү ухаарц­гаах хэрэгтэй байх аа.

Хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллаж байгаа бид бурууд нүд хурц байж, болохгүй байгааг хэл, гар чигч байж л мэдээлж, бичдэг хүмүүс л дээ. Гэхдээ яг өөрс­дийн­хөө ажлын дутагдлыг олж харах, хүлээхдээ жаахан маруухан. Эрүүл нийгмийг бий болгохын төлөө, нийгмийнхээ болохгүй бү­тэх­­гүй байгааг цэвэрлэх гэж тон­шуул шиг ажилладаг хүмүүс өөрс­дөө гэмтэж сэвтэх эрхгүй. Гэхдээ яг үнэнийг хэлэхэд Мон­голын нийг­мийн тоншуулууд маань шуухинаа хүрчихжээ. Үүнийг бичигч ч сал­бар­таа байгаа алдаа­гаа нэгэн гишүү­ний хувьд зүй ёсоор хуваалцаж байна. Энэ салбарт хөл тавьсан он цагийг тооцвол ирэх онд хорин жил болж, тасралтгүй ажил­ласан жилээ тооцвол 15 жил болох гэж байгаа миний хувьд сэтгүүл зүйн сал­барынхны ханиад шуухи­наа нь миний ч, бидний ч алдаа гэж хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байна.

Шилжиж өөрчлөгдсөөр буй өнөөгийн нийгэмд хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгсэл хамгийн хүчтэй зэвсэг. Уг нь бурууг зөв рүү чиг­лүүлж, сайнд дагуулан түүчээлэхэд үүнээс илүү үр нөлөөтэй нь үнэн­дээ үгүй. Харамсалтай нь зарим нэг хүмүүс, тодруулбал улс төрийн хүрээнийхэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг өөрийгөө хамгаалах, хуяглах хэрэгсэл гэж үзээд удлаа. Ийм нөлөөгөөр, ийм хуяглалын үр үндсээс үй олон телевиз, сонин сэтгүүл мэндлэв. Бизнесийн хуу­лиар сайн бүтээгдэхүүн нийлүү­лэгч нь хөл дээрээ тогтоод, чадах­гүй нь алга болдог жамтай. Гэвч, зарим нэгэн хүмүүс өөр бизнесээс олсон мөнгөөрөө хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээ тэтгээд чирээд яваад байдаг. Зүйрлэж хэлбэл, өсөлтгүй, хөгжлийн гажигтай “мэдээл­лийн биетүүдээ” амь зогоох төдийд аваад яваад байдаг. Үр дүнд нь чадвар, чанарын тухайд ярих ч эрхгүй болсон. Сэтгүүлч болохоор мөрөөдөж байх үедээ МУИС-ийн сэтгүүлчийн анги хоёр жилд нэг удаа л элсэлт авдаг гэнэ гэж сон­соод гонсойдог байж билээ. Гэвч удалгүй жил бүр элсэлт авах болж, улмаар ганц МУИС биш эрээжил­тэл сэтгүүлчид бэлтгэх болсон билээ. Хэзээнээс сайн сэтгүүлч нүдний гэм байсан. Өнөө цагт редакциуд сайн сэтгүүлч гэж мө­рөө­дөх ч хэрэггүй, сэтгүүлч мэр­гэж­лээр төгссөн хүмүүсийг олж авах нь бараг зорилт болчихоод байна. Одоо сэтгүүлч мэргэжлээр төгссөн бүхэн ажилтай болж байна. Энд нэг сониноос гарвал тэнд нэг теле­ви­зэд очно. Ер нь сонинд байснаас телевизэд очвол олны танил болно гээд шинэхэн төгсөг­чид товлочихсон байдаг. Уг нь сургууль төгссөн бүхэн ажилтай болоод сайн л даа. Гэхдээ энэ зах зээлийн зарчмаараа бус хэн нэг­нийг хам­гаа­лах хаацайлах зэвсэг болж хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лүүд олширсноор эрэлт нийлүү­лэл­тийн зарчим алдагдаж, сэтгүүлч­дийн чанар ярих нь хий дэвсэнтэй ижил болоод байгаа юм.

Японы хамгийн том мэдээллийн агентлаг болох “Kyodo news”, АНУ-ын “CNN”  гээд дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн газруудад ажилладаг сэтгүүлчид нь дандаа нас тогтсон, төлөвшиж тогтсон хүмүүс байх нь анзаарагддаг. Харин манайд эсрэгээрээ. Дандаа залуучууд. Ингэснээр омголон, алдамтгай, ойворгон гэмээр ааш зан манай сэтгүүл зүйг өнгөлж,  хөнгөн хямд харагдуулдгийг үүний төлөө санаашрагч бүхэн зөв­шөөр­нө биз ээ. Өөр нэг таагүй хандлага бол, сэтгүүлч хүн гэхээрээ хэн нэгнийг айлгаж, сүрдүүлж болох юм шиг нийтлэг эрүүл бус ойлголт манай салбарынханд бий болсон нь юм. Энэ нь шантаажлах замаар зүй зохисгүйг нэхэх, шаар­дах байд­лаар илэрдэг. Дэлхийн хэм­жээнд манай салбарынханд бай­даг гэм л дээ. Хамгийн гол нь үүнийгээ өөрчилж, эерүүлэх сэтгэл­гээтэй байх нь чухал.

Сэтгүүлчийн мэргэжил тун өвөр­мөц. Зарим мэргэжлийн хувьд тухайлснаа л сурч эзэмшихийг шаарддаг бол бид бүгдийг мэдэж байх хэрэгтэй болдог. Харамсалтай нь дээр дурдсан эрэлт нь ихэс­сэнээс шалгуурын асуудлыг ч ярих эрхгүй болсон цаг дор энэ байдал яах ч аргагүй хойно үлдээд байна. “Мэдэхгүй ч юмгүй, мэддэг ч юмгүй” гэж бид өөрсдөө хошигнон ярьж байгаа ч мэдэхгүй нь ихдээд ирэ­хээрээ энэ мэргэжлийнхээ үнэлэм­жийг унагаж, уншигч, үзэгчдэдээ гологдоод эхэлж байгаа юм. Саяхан “Интерпол”-оор эрэн сур­валжлагдаж байгаа гэх Г.Аятунгаа бүсгүйн хэвлэлийн бага хурал дээр маш олон сэтгүүлч цугларсан. Өрнөж буй үйл явдлаа дагадаг манай мэргэжлийнхний онцлог учраас тэр  нь ч зүй ёсных байлаа. Тэр хурал дээрээс сэтгүүлч гэсэн мэргэжлээ хүн загнадаг гэж ойлго­сон, өөрсдөө юм мэдэхгүйгээ нуухын оронд ил дэлгэн, дэлгэн хүн загнаж зааварладаг дүр төрх нийтлэгээр харагдаж байна лээ. Манай нэртэй сэтгүүлч С.Жамбал­дорж гуай нэгэнтээ “Сэтгүүлч хүн гэж сэтгэдэг хүн байх ёстой, гаанс­ны сэтгүүр шиг хүн байх ёстой бас сэтгэлтэй хүн байх ёстой. Энэ үгийн язгуураас л шууд тэгж хараг­дана шүү дээ” гэж хэлж байсан билээ. Гэвч өнөө цагт сэтгүүлч хүн сэтгэлгүй хүн байх ёстой юм шиг нийтлэг ойлголт бидэнд бий бол­чихоод байна. Хэн нэгэн хүнээс ярилцлага авч байхдаа дандаа ярилцагчаа, эсвэл өгүүлэгдэж бай­гаа тэр хүмүүсээ бодож байх ёстой байдаг. Олны танил, нийгмийн хүн боллоо гээд тэр хүмүүст хувийн амьдрал байхгүй юм шиг, хорвоо­гоос хальсан алдарт­нуудад үлдсэн үр хүүхэд, гэр бүл байхгүй юм шиг өнгийх эс өнгийхийн заагийг ялга­даг­гүй нь бас л бидний алдаа болоод байгаа. Сэтгүүлчид сэтгэл хамгийн чухал. Сэтгэл зөв, хүнлэг байж гэмээнэ л сэтгүүлч гэж дуудуулах учиртай.

Сэтгүүл зүйн гал тогоонд орж ирээд анх анзаарсан нэг зүйл бол сэтгүүлч гэсэн дипломтой төгсдөг ч тэр алдар тээр дээр байдгийг анх мэдэрсэн явдал байсан сан. СУИС-ийн оюутнууд анх ардын жүжигчин байж байгаад гавьяат, жүжигчин, сайн дурын урын сайханч гэх мэтээр хэмжээгээ мэдэрсээр төгс­дөг гэдэг шиг диплом дээрээ сэт­гүүлч гэж бичүүлсэн ч сэтгүүлч гэж хэлүүлэх яагаа ч үгүй гэдгээ мэддэг байсан. Тухайн цагт Ш.Цэрэн­пил нарын цөөхөн хүмүү­сийг л сэтгүүлч гэж цоллодог байж билээ. Гэтэл удалгүй сургууль төгсөөд ирсэн хэн чиг ч сэтгүүлч тэр гэж телевизээр байн байн ярьсаар манай сал­барын­ханд байсан бичигдээгүй хууль ч алга болж дээ. Уг нь энэ салбарт ажиллаад хүлээн зөвшөө­рөгдсөн нь сэтгүүлч гэж нэрээ хэлэх эрхтэй болж, бусад нь сурвалжлагч л гэж даруухан хэлдэг байсан сан.

Сэтгүүлчдийн болохгүй бүтэх­гүй байгаа нь нийгэмд хэдийнэ яригдаад эхэлсэн нь нууц биш. Арга барсандаа арай сэхээрэлтэй хэсгийнхэн, бизнесийн салбарын­хан, зөв бодолтой улс төрийн хүрээнийхэн нь сэтгүүлчдийг ча­дав­хижуулж, чадваржуулах талаар ярилцах болж, зарим нь энэ сал­барт өөрсдөө хөрөнгө гаргаж орж ирэ­хээс аргагүй гэлцэх болсон дуул­дана. Аргаа барсан хүний ажил л даа. Гэхдээ сэтгүүлчид нийгмийнхээ урд нь байж, урагш нь чирч хөтөлж явах ёстой гэдгийг мэддэг учраас л тэгж байгаа байх. Гаднаас хүмүүс ингээд байхад дотор нь байгаа бид бахь байд­гаараа байна аа гээд гэдийгээд байж болохгүй ээ. Нэгэнт гажиг нийгмийн үр дагавар 100 жилийн ойгоо хийх гэж байгаа манай салбарт тусгалаа өгөөд байгаа учраас бид ч бас хичээх ёстой. Нэг үеэ бодвол сэтгүүлч эзэд нэмэгдэж, манай салбарт зөв урсгал орж ирсээр л байгаа.

Гэхдээ редакциуд өөрсдөө сэтгүүлчдээ чансаажуулж, чадвар­лаг болгох дээр анхаарч, хувь сэтгүүлчид бид ч боловсорч сэхээ­рэхээс аргагүй цаг болжээ. Хүн шүүмжлэхдээ сайн мөртлөө, шүүмж­лэлд дургүй нь сэтгүүлч бидний зан. Үе, үеийн сэтгүүлчдээс өөрсдөө бид болохгүй байна шүү гэж бичиж байсан нь цөөнгүй. Ойлгож авах нь ч байсан байх, үгүйсгэж дургүйцэх нь ч байсан байх. Энэ удаад ч бас тэгж хандах биз. Гэхдээ нийгмийнхээ өмнө нь зогсч, чирч явах ёстой бид араас нь үглэж дуулаад явж болохгүй ээ. Нийгмээ идээ бээрээс нь салгаж цэвэрлэх үүрэгтэй тоншуулууд бид нэгэнт хүрсэн шуухинаагаа хатгаа болохоос нь өмнө эдгээж аваад, үндсэн ажилдаа ормоор байна. 

Лондонгийн зуны олимпийн XXX наадмын жүдо бөхийн 73 кг–ын жинд хүрэл медаль хүртсэн Монгол Улсын гавьяат тамирчин Сайнжаргалын Ням–Очиртой ярилцлаа.

 –Лондонгийн олимпоос хойш дэвжээнд гарч ха­рагд­сангүй. Бэлтгэлээ хийж байна уу?

-Олимпоос
хойш хэсэг хуга­цаанд амарч байгаад саяхнаас бэлтгэлдээ орлоо. Олимпийн
дараа бэртэл гэмт­лээ эмчлүүлээд одоо гайгүй болчихсон. Бэлтгэл
хийгээ­гүй удчихсан чинь жин ч нэлээд нэмэгдсэн. Дөрөвдүгээр сард Турк
улсад болох Гран при тэмцээнээс эхлээд 73 кг-ын­хаа жинд барил­дана.
Тавду­гаар сард дэлхийн шилдэг 16 бөхийн барилдаантай. Уг барилдаанд
амжилттай ба­рилдчих хүсэл их байна. Бэлт­гэлээ хийгээд эхэлчихсэн
болохоор ерөнхийдөө фор­м­доо орчихсон гэж ойлгож болно.

–Самбо бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэм­цээн болж бай­на. Та ба­рилдаж байгаа юу?

-Миний
хувьд 82 кг-ын жинд зодоглоно.

–Одоо таны жин хэд бай­на вэ?

-Яг
одоо 78 кг байна. Би ямар ч тэмцээн уралдаанд орохын тулд таван кг хасдаг л даа. 73 кг-ын жиндээ ор­чихсон гэж ойлгож бол­но.

–Лондонгийн олимпийн наад­мын тухай асуулгүй өнгөрч бо­лохгүй нь. Лондон­гийн олим­­пийн наадмаас эх орны­хоо анхны медалийг хүртсэн шүү дээ. Ту­хайн үеийн мэд­рэмжийг эргэн дурсаж болох уу?

-Манай
жүдогийн шилдэг та­мир­чид эхний хоёр өдрийн барил­даанд төдийлөн сайн
барилдаагүй нь сэтгэл са­нааны хувьд хүндхэн бай­далд оруулсан байсан.
Ямар­тай ч жингийнхээ тамирчдын судал­гааг сайн хийж, өөрийн­хөө
барилдааны бэлтгэлийг 100 хувь хангасан байсан л даа. Би олимпод очихдоо
л өөрийгөө ирлэж том зүйлийг сэтгэлдээ тээж очсон.

–Ямар ч байсан медаль хүр­тэнэ гэдэгтээ итгэлтэй байж ээ?

-Эхний
гурван байрын нэгэнд өөрий­гөө байгаа гэ­дэгт бүрэн ит­гэлтэй байсан.
Харин алт, мөнгө, хүрэл медалийн аль нь минийх вэ гэдэг л таавар хэвээр
байсан юм. Гэхдээ өөрийгөө аварга болно л гэж бодсон. Гэсэн ч хүрэл
медаль хүртсэндээ баяртай байлаа. Хийе, бүтээе гэж зорьж явсан ажил
аяндаа бүтчихсэн юм л шиг санагд­сан.

–Тамирчдын салхийг хагалж медаль хүртсэн болохоор Мон­гол Улсын Ерөнхийлөг­чөөс эх­лээд олон хүн баяр хүргэсэн үү?

-Мэдээж
тэнд байсан бүх мон­голчууд баяртай байсан. Би өөрөө хаана яаж гишгэж
яваагаа ч бараг мэдэхгүй шахам байлаа. Тийм боло­хоор ямар их баярласан
нь тодорхой байгаа биз дээ. Тамирчин хүн болсных эх орныхоо нэрийг
олимпийн дэвжээнд дуудуулна гэдэг гай­халтай. Намайг барилддаг өдөр
Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч, төрийн түшээд ирж үзэцгээсэн. Тэр бүх
хүмүүстэй баярын сэтгэгдлээ хуваал­цаж, ялангуяа Лон­донгийн олимпийн
наадмын хүрэл меда­лиар эх орноо шагнасан гэж өөрий­гөө бодохоос омогших
сэтгэл төрсөн.

–Олимпоос ирсний да­раа ба­рил­даануудынхаа бичлэгийг харав уу. Оросын Мансур Исаев­тай барилд­сан барил­даан мар­гаантай болсон доо?

-Тухайн
үед барилдаан маш хурдан болоод өнгөр­сөн. Дараа нь олимп шүүсэн
шүүгчид, Оросын багийн ах­лагч, мэргэжилтнүүд надтай уулзсан. Би Оросын
дас­гал­­жуулагчид тэр миний оноо байсан гэхэд “Тэр та хоёрын хэний ч
оноо биш. Гэхдээ чамайг хүрэл медаль хүрт­сэнд баяртай байна” гэсэн. Тэр
барилдаан дээр ерөн­хийдөө оноо байхгүй байсан. Хэ­рэв оноо өгөхөөр бол
на­дад л өгөх байсан юм. Үүнийг мэргэжилтнүүд ч хэлж бай­сан. Тэр
хожигдол намайг хэсэгтээ шокноос гаргаагүй. Тухайн үед маргаантай
ба­рилдаан болсон болохоор би илүү шатаж байсан юм л даа. Намайг хийгээд
хожигдуул­чихлаа ч гэж бодсон. Тийм боло­х үед дараагийн барил­даа­наа
бодох тэнхэлгүй болчих­дог юм билээ. Түүнээс болоод хямарч байхад багш
нар ирээд “Миний хүү юу ч бодож болохгүй. Одоо хоёр ялаад медаль авна.
Чи сайн бай­гаа” гэсэн. Миний дараагийн өр­сөлдөгч АНУ-ын бөх байсан.
Ямартай ч өөрийгөө ялагдлын шаталтаас чөлөөлж дараагийн ба­рилдаандаа
анхаарал хан­дуулж чадсан.

–Барилдааны өмнө танд ямар хүн хамгийн үнэтэй зөвлөгөөг өгсөн бэ?

-Тэр
үед холбооны ерөн­хийлөгч дасгалжуулагч на­раас өөр надтай ойрхон
бай­сан хүн байгаагүй. Бусад хүмүүсийг ойртуулах бо­ломж­гүй байсан.
Х.Баттулга ерөн­хийлөгч “Миний дүү сайн байгаа шүү” гэж хэлсэн. Олим­под
явахаас өмнө хүр­тэл Нүхтэд бэлтгэлд гар­чих­сан байхад Х.Баттулга сайд
ирээд “Миний дүү мундаг байгаа шүү. Хичээгээрэй” гэж билээ. Ту­хайн үед
би гартаа гэмтэл авчихаад эдгээгүй байсан юм. Олимпод явах болчихоод
байдаг. Гэмтэл эдгэхгүй байсан үед надад тэр үг сэтгэлийн дэм болж
байсан юм шүү. Олимпод очсоны дараа ч мөн тэр үгээ хэлээд “Ухаантай
барилдаа­рай” гэхэд нь “Ухаантай ба­рилдаарай гэдэг нь намайг ялаарай”
гэж хэлсэн болов уу гэж бодсон. Барилдаануудаа хараад байхад би ухаанаар
ба­рилджээ гэж бо­догдоод байгаа. Өрсөлдөгч бөхөөсөө илүү барил­даж
торгуулж, өөрт эрсдэлгүй мэх хийж барилдсан. Мансур Исаевтай барилдсан
шигээ том мэх хийгээд ялагд­ах шалтгаан гаргахгүйн тулд тактикаар
барилдаанаа үр­гэлж­лүүлсэн.

–Та өөрийнхөө бага насны тухай дурсахгүй юу. Олим­пийн наадмын хүрэл медальт Ням–Очир багадаа ямархуу хүүхэд байсан нь сонирхол татаж байна?

-Би
Увс аймгийн Тэс су­манд дөрөвдүгээр ангийн бор хүү гүйж явахдаа жүдо
бө­хийн секцэнд анх орж бай­лаа. 60 кг-ын жинд Монгол Улсын шигшээ
багийн тамир­чин байсан аймгийн арслан Ю.Баттог­тох багшийнхаа шавь
болсон. Манай багш чинь гавьяат тамирчин Д.Нар­мандахын бэлтгэл
хангаг­чаар ажиллаж байсан мундаг тамир­чин. Багшийг нутагтаа очиж
дасгалжуулагч болох үед аав маань “Улаан гуталт клуб” гэж бөхийн клуб
нээж билээ. Тэгэхэд би “Улаан гуталт клуб”-т явж эхэлсэн. Тэр үед бидэнд
жүдо­гийн зориу­лал­тын өмсгөл ч гэж байсангүй. Цуу ям­буугаар самбо
бөхийн куртик, жүдогийн өмсгөл оёулчихна. Сам­бо нь ч мэдэгдэхгүй жудо
нь ч мэдэгдэхгүй нэг тийм завсрын хувцастай барилд­даг байлаа шүү дээ.

–Увсын цэнхэр хязгаа­раас улсын аваргад амжилт гар­гаж эхэлсэн он цаг хэзээнээс эхэл­сэн бэ?

-Манайх
сумын төвд бай­даг хэдий ч тодорхой тооны малтай байлаа. Малаа тэ­жээж,
адгуу­лахаас эхлээд бүхий л гэрийнхээ ажлыг хий­нэ. Хажуугаар нь
хи­чээлдээ явж бэлтгэлдээ цаг заваа зориулна. Тавдугаар ангид байхад нэг
өдөр аав намайг бэлтгэл хий­хийг хо­риг­лоод хагас жил барил­дуулаагүй
юм. Сүүлд учрыг нь асуутал ядаргаанд орчихсон бай­сан юм билээ.
Ядаргаанд орчих­сон би юун бөх болох­той манатай байж л дээ.

Би
наймдугаар ангид байх­даа анх улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд
орол­цон медаль хүртэж амжилтын гараа эхэлсэн гэхэд болно. Түүнээс хойш
улсын авар­гад тогтмол оролцож алтан ме­даль хүртэн залуучуудын улсын
аваргад түрүүлээд 2006 онд шигшээ багт дуу­дагдсан.

Улсын
аваргаас медаль хүр­тэхэд хөдөө чинь сүр бол­но шүү дээ. Увс аймгийн 18
сумаас нэг ч хүүхэд ороогүй байхад Тэс сумын Ням-Очир улсын аварга
боллоо гээд аймгийн сонин дээр зураг хөрөгтэйгөө гарна. Тэр
хэм­жээгээ­рээ өөртөө итгэх итгэл, спортын төлөө гэх хүсэл эр­мэлзэл
төдий чинээ нэмэгдэж байлаа. Хүмүүст багахан мэт санагдах энэ зүйл
намайг ихээхэн хурцалсан. Энэ мэт­чилэн миний амжилт тогтмол ахиж ирэх
үед аав, ээж хоёр минь хүүгээ дагаад 2005 онд Улаан­баатар хотод нүүж
ир­сэн. Ирсний­хээ дараа залуу­чуудын Ази тивийн аваргаас медаль хүртэж
байсан.

–Бөхийн секцийн бэлт­гэл, шиг­­шээ багийн бэлтгэл хоё­рын хооронд асар их ялгаа байсан биз?

-Тэгэлгүй
яахав. Бэлт­гэ­лийн ачааллаас болоод шант­рах үе тохиолдож бай­сан.
Шигшээ багийн бэлтгэл гэдэг үнэхээр чанга. Бэртэл гэмтэлтэй байхад
бэлтгэл хийх хэцүү. Бэлтгэлээ хий­мээр байдаг гэтэл бие өвдөөд байдаг.
Бэлтгэл л хийхгүй бол муу барилдана шүү дээ. Одоо ч гэсэн шантрах үе
гардаг л юм. Ямартай ч энэ бүгдийг даван туулах хэрэгтэй. Үүнийг л би
тэвчиж даван туулж байж цаана нь байгаа зүйлийн үзүүрээс атгана гэж
бод­дог байлаа.

-2016 оны олим­под зодоглоно биз дээ?

-Мэдээж
өөрийнхөө үнд­сэн жин болох 73 кг-даа барилдана гэсэн бодолтой байна.
Энэ жилээс олим­пийн цикл эхэлчихлээ. Одоо л олимпийн наадамд оролцох
эр­хийн оноог цуглуулна даа.

–Гавьяат тамирчин Г.Жамс­ран, Г.Барсүрэн, Д.Нямхүү гээд таны ойр дотнын хүмүүс бүгд л бөхийн замналаар амьдарсан. Тийм болохоор таныг бөх бо­лоход хамгийн их түлхэц үзүүл­сэн хүмүүс мөн биз. Д.Нямхүү 81 кг–ын жинд Бээжингийн олим­пийн хү­рэл медалийн төлөө ба­рилдан ялаг­даж байсан боло­хоор ахын тань авч чадаагүй медаль таныг хурцалсан уу?

-Намайг
их спортын та­мирчин болоход ах нар л хамгийн их нөлөө үзүүлсэн. Монгол
бөх удам дагадаг гэж ярьдаг. Би яах аргагүй бөхийн удамтай л даа.
Ялангуяа жингийн спортод манай ах дүүс мундаг шүү дээ. Жамс­ран,
Баатарсүрэн, Барсү­рэн, Нямхүү гээд л энэ хүмүү­сийнхээ нөөлгөөр спортод
орохгүй байхын арга байгаа­гүй. Одоо манай ахын хүүх­дүүд сайхан
барил­даад эхэл­чихлээ. Манай ээжийн дүүтэй гэр бүл болсон Дэмчиг ахын
хүүхэд өсвөр үед барилдаж байгаа. Мөн Барсүрэн ахын хүүхэд гэхэд л сая
жүдогийн залуучуудын улсын аварга болчих жишээтэй. Дүү нарыг сайн
барил­дах байх гэж бо­дож байна. Намайг улсын аваргад оролцох гээд
ирэ­хэд Барсүрэн ах “Алдар”-ынхаа зааланд аваачиж бэлтгэл хийлгэ­дэг
байлаа. “Улаан гуталт клуб”-ийнхэн бүгд нас ойролцоо байсан юм. 2005 онд
бид Улаанбаатарт ирж тэднийг хаая, хүүе гэх хүн байхгүй болохоор ахын
клу­бийг барааддаг байсан юм. Тухайн үед “Жигүүр гранд” гээд тэмцээн
бо­лоход надтай хамт Увсаас ирсэн найзууд­тайгаа нэг баг болж ороод
түрүүлж байсан.

–Багадаа барилдахын хажуу­гаар юунд сонир­хол­той бай­сан бэ?

-Би
моринд их дуртай. Манайд ганц хоёр уралддаг морь байлаа. Аав тухайн үед
сургуулийн захир­лын алба хашдаг байсан тул өөрөө морь малтай ойр байж
чад­даггүй байсан. Би жижигхэн биетэй хүүхэд байсан тул тав, зургадугаар
анги­даа их насны морио өөрөө уяад бас болоогүй унаад уралдчихна. Тэр
үед миний морь уяна ч гэж юу байхав. Уяачдыг дагаж л наадмын өмнө хэд
хоног уяад уралдана. Сумын болон овоо­ны наадамд айрагт дав­хиж байсан
түүх бий. Би су­мын төвд байхдаа өвөл, зун­гүй л морин дэл дээр
дар­цаглаж явдаг хүүхэд байсан юм.

–Та Орхон аймгийн баяр наадмаар аймгийн начин цол хүртэж байсан. Үндэс­ний бөхөөр барилдаж байна уу?

-Одоогоор
үндэсний бөхийн бэлтгэл хийгээгүй. Би наймдугаар ангидаа Увс аймгийн
наадамд дөрөв давж тавын даваанд унаж байсан. Яахав хөдөө бөх ховор
болохоор хааяа нэг овооны наа­дамд түрүүлж, үзүүрлэдэг л байлаа.
Үндэсний бөхөөр аймгийн цол авчих юмсан гэж бодно. 2010 онд Орхон
айм­гийн баяр наадамд тав да­ваад зургаагийн даваанд одоо­гийн улсын
начин Амар­заяатай тунаад унаж байсан. Үндэсний бөхөөр дагнаж бэлт­гэл
хийхгүй. Их спортын­хоо бэлтгэлд л цаг заваа гаргая гэсэн бодолтой
байгаа.

–Олимпийн наадмын хүрэл медалийн тавцан дээр тантай хамт зогссон Францын жүдоч Уго Легранд ирсэн байсан. Уулзаж ам­жив уу?

-Уулзсан.
Бид хоёр эрт­ний найзууд байгаа юм. Монголд анх бэлтгэл хийгээд дараа нь
Хятадад болсон Гран прид түрүүлсэн. Тэр ондоо дэлхийн аваргаас ме­даль
хүртсэн. Ноднин мөн манай оронд бэлтгэл хийгээд Лондонгийн олим­поос
хүрэл медаль авсан болохоор Мон­голд их элэгтэй, ирэх ч дуртай болсон юм
билээ. Сая уулза­хад Уго “Манай Францад ирж бэлтгэл хийгээрэй” гэж
байна лээ. Уго Леграндын аав нь Францдаа жүдо­гийн клубтэй. Манайхан
2011 онд клуб дээр нь очиж бэлтгэл хийж байсан.

Уго Монголд
элэг­тэй бай­даг гэдэг нь олон зүйлээс анзаа­рагд­даг. Францын шигшээ
баг Бразилд бэлтгэлд гарчихаад бай­­хад клубийн­хээ хоёр та­мирчныг
аваад эх оронд минь ирсэн. Монгол их энергитэй, тэнд очихоороо амжилт
гар­гадаг гэж боддог юм шиг бай­на лээ.

–Таны гэргий П.Лхам­дэгд мөн л жүдогийн шиг­шээ багийн тамир­чин. Хоёр тамирчин бэлтгэл сургуу­лилт, тэмцээн уралдаан гээд гэртээ анхаа­рал хан­дуулж чадаж байна уу?

-Залуу
хүмүүс болохоор аль, алийг нь зохицуулах гэж хичээдэг. Бид хоёр их
спор­тын гэр бүлд багтаж яваа болохоор өөр өөрс­дийнхөө хүрч болох тэр
оргилд хүр­мээр байна. П.Лхамдэгд маань одоо бие давхар бол­сон. Удахгүй
бид үрийн зулай үнэрлэх гэж бай­гаа. Гэргий маань ямартай ч нэг жил
дэв­жээн дээрээ гарч чадахгүй байх­ аа. Хэдий хоёулаа тамирчин ч гэсэн
ар гэрийн ажлаа ам­жуулж, гэр бүлээ зохицуу­лахгүй бол залуу нас мөнх
биш шүү дээ.

–П.Лхамдэгд та хоёр хэзээ­нээс нэг гэрт орсон юм бэ?

-2005 онд манай гэр Ув­саас нүүж ирсэн. 2006 оны өвлөөс бид хоёр нэг
гэрт орж 2008 он хүртэл Центр­пойн­тын хажууханд нэг өрөө байр хөлсөлж
амьдарсан. Өглөө бэлтгэлээ хийх гээд спортын ордон руу хамтдаа алхаад
орой бэлт­гэлээ тараад алхаж хариад хоолоо хийж ид­чи­хээд амардаг
байсан. Өдөр­жин хамтдаа бэлтгэл хийдэг байсан болохоор бид хоёр биенээ
ойлгоход амар бай­сан.

Түүний дараа 2009 онд цир­кийн хажууд
хоёр өрөө байр авч тусдаа гарсан даа. Та­мир­чин болох хүсэлдээ
хөт­лөгдөж явсан намайг бур­хан харж спортын ал­дарт­нуудын эгнээнд орж,
олим­пийн ме­даль­тан болсон бо­лов уу гэж боддог. 

–Таныг 2006 онд шигшээ багт ороход цалин хэдийг авч бай­сан бэ?

-Анх
шигшээ багт ороод 200 гаруй мянган төгрөгийн цалин авч байсан. Сая
нэмэг­дээд 350 мянган төгрөг болсон гэсэн. Тушаал нь гараад удаагүй
болохоор цалин­гаа бүтнээр нь авч үзээгүй л байна. Энэ сарын сүүлээр л
мэдэгдэх байх.

Мөн Монгол Улсын Ерөн­хий­лөг­чийн зарлигаар
олимп, дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн та­мирч­дад сар бүр мөнгөн
урамшуулал олгох болсон. Энэ нь мэдээж та­мирч­дын хувьд их тустай зүйл
болж байгаа.

П.Лхамдэгд бид хоёр шиг­шээ багийн цалингаа авч,
клубээсээ мөн цалинждаг байсан. Нэгдүгээр сараас Ерөн­хий­лөгчийнхөө
нэрэм­жит цалинг аваад эхэлсэн. Бид овойж оцойтлоо мөнгөтэй болоо­гүй ч
амьдралд хүрэлцэж байна. Миний хувьд цалингаа нэмүү­лэх боломжтой.
Цаашид дэл­хий, олим­пийн наадмаас ме­даль хүртэхэд ганц би ч биш бусад
олон та­мирчдын орло­го нэмэгдэнэ. Сай­хан амьд­рах үгүй нь тамирчид
бидний гарт байгаа. Ерөнхийлөг­чийн нэрэмжит цалин олгох болс­ноор
тамирчдын өмнө зорил­го бий болсон. Оюутан бо­лоод хичээ­лээ хийх үү,
бэлт­гэлээ хийх үү гэсэн хамгийн том шалгуур тамирчдын өмнө тулгардаг.
Бэлтгэл хийгээд би амжилт гаргах уу, гаргалаа гэхэд ямар түвшинд хүрэх
нь эргэлзээтэй байлаа. Яахав нэг дэл­хийн аварга боллоо гэхэд гэр бүлээ
авч явах үүрэг байж л байх байсан. Мэдээж, ажил хийх шаардлага тулгарна.
Тэр үед хийх ажил олдох­гүй. Ажил хийхгүй болохоор цалингүй, цалин­гүй
боло­хоор наад зах нь олигтой хоол унд идэж чаддаггүй тул амжилт
гаргахаа байчихдаг. Тэр үед олимп, дэлхийн авар­га болох хүсэл нь
бөхчихдөг юм. Надад ч ийм зүйл тохиол­дож л бай­сан. Хоол ундгүй
бэлтгэлээ хийгээд хичээлдээ явна гээд хэцүү. Энэ зарлиг гарс­наар ямар ч
хүнд боломж нээлттэй болчихсон. Ямар ч хүнд бур­х­наас адилхан л эд
эрхтэн заяасан. Хэн чадаж байна тэр хүн бэлтгэл сургуу­лил­таа хий­гээд
сайхан амь­дарч чадах болж байна.

–Та хэр сайн гэрийн эзэн бэ?

-Сайндаа
орохгүй байх аа. Хоол ундаа бол хийчихдэг юм. Тамирчин хүн болохоор
хүмүүс шиг тэр бүр гэрийн ажилд оролцоод байж чад­даггүй. Гэргий маань
намайг гэрийн ажилд оролцуулаад байх хүн биш.

–Таны барилдааны онц­логийн тухай ярилцъя. Ба­рилдааныг тань хөндлөн­гөөс харж бай­хад хурдтай, тэсрэлттэй мэх хийж байгаа харагддаг?

-Миний
хувьд том үнэлгээ авах мэх хийж барилддаг. Том үнэлгээ авах мэх хийнэ
гэдэг том эрсдэл дагуулдаг. Түүнээ­сээ болоод хо­жигд­чих гээд байдаг
талтай. Энэ миний барилдааны онцлог юм шиг байна лээ. Сүүлийн үед ухаан
гаргаж жижиг зүйлээр хождог болсон.

–Манайхан цол дагаж бяр нэм­дэг гэж ярьдаг. Та­ны хувьд олимпийн наад­маас хүрэл ме­даль хүртээд гавь­яат тамирчин болсон. Бяр мэдрэгдэж байна уу?

-Цол
дагаж бяр нэмдэг гэдэг үнэн байх. Гэхдээ надад анзаа­рагдсан зүйл алга л
байна. Би өөрийнхөөрөө л барилддаг. Одоо­гоор тэмцээн уралдаанд ороогүй
байгаа болохоор тэгтэл сүрхий мэдрэгдэхгүй байнаа. Тэмцээнүү­дэд
орол­цоод эхлэхээр аяндаа мэд­рэгдэнэ биз дээ.

–Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгө­рүүлж байна вэ?

-Одоогоор
чөлөөт цаг гар­вал амарч байна. Форм­доо орохын тулд зарим өдөр өдөрт
гурван удаа бэлтгэл хийж байгаа. Чөлөөт цагаа­раа гэр бүлдээ цаг гаргаж
салхинд гарах дуртай. Ер нь бол хөдөө явах дуртай.

–Хөдөө гэснээс олим­пийн өмнө нутагтаа очиж өөрийгөө даатгасан гэсэн байх аа?

-Би
жил бүр дэлхийн авар­гад явахынхаа өмнө нутагтаа очиж нуурынхаа усанд
орж сан тавь­чихаад ирдэг. Аавын­хаа нутгаар мөн орно. Тэр жишгээрээ
олим­пийн өм­нө уул, усандаа мөргө­чихөөд явсан даа.

Э.ЭНХБОЛД

Дэлхийн эрүүл мэндийн бай­гуул­лага хамгийн их бохирдолтой долоон голыг нэрлэсэн байна. Манай Туул гол уг жагсаалтын тавдугаарт бичигджээ.

Судалгаанд “Туул гол нь Монго­лын нийслэл Улаанбаатар хотынх­ныг ундаалдаг ундны усны гол эх үүсвэр. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд энэ гол эрс бохирдож, ширгэх аюул тулгараад буй. Хорт бодис, хог хаягдал, арьс ширний үйлдвэ­рүүдийн бохир усыг уг гол руу шууд нийлүүлдэг. Голын дагуух бургас, модод нь устаж үгүй болсон. Улаан­баатар хотын хөрс 90 гаруй хувийн бохирдолтой байгаа нь Туул голыг бохирдож, ширгэхэд нөлөөлж буй нэг хүчин зүйл болоод байна. Энэ голын загас жараахай ихээр үхэж үрэгдэж байгаа бөгөөд сав дагуух нутгуудад бохирдсон голын усны нөлөөгөөр шинэ зүй­лийн хорт ургамал хүртэл ургах болжээ” гэж дурдсан байна. Мөн Монгол Улсын нийслэл Улаан­баатар хотын усны бохирдол дээд цэгтээ хүрснийг тэмдэглэжээ.

Улсын маань нийслэл Улаан­баатар хот дундуур мяралзан урсч, олон сайхан дуунд мөнхөрсөн Туул гол маань өнөө бидний цагт ийн дэлхийд хамгийн бохир, хортой устай голын нэг гэгдэх боллоо. Өмнө нь энэ голын бохирдлын талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр бишгүйдээ л бичиж, сайн санааны байгууллага, оюутан за­луус хавь орчных нь хогноос нь салгах ажлыг олонтаа л хийсэн. Холбогдох газрууд нь Германаас хэдэн минж авчирсан болоод л өөр олигтой зүйлийг хийхгүй байсаар улаанбаатарчууд бохир, хортой усаар ундаалж байгаагаа дэлхийд зарлачихлаа. Үүний цаана улс эх орны нэр хүндийн асуудал хөндөг­дөж, аялал жуулчлалаас олох орлогод ч сөргөөр нөлөөлөхийг үгүйсгэхгүй юм.

ДЭМБ-аас гаргасан энэхүү жаг­саал­тад орсон бохир голууд бол гол биш хог хаягдал, химийн боди­соор дүүрсэн бохирын цооног мэтийн л юмнууд байгаа юм. Ийм голуудын жагсаалтад Туул голоо оруулчихсан нь нэн харамсалтай.

ЧИТАРУМ ГОЛ

Индонезийн Читарум гол дэл­хийн хамгийн бохир голоор нэр­лэгд­жээ. 300 км урт Читарум голын бохирдол 1990-ээд оноос эхэлсэн бөгөөд тус улсын засаг захир­гаанаас хог хаягдлаас нь салгах кампанит ажлыг байнга явуулдаг ч иргэд нь хог хаягдлаа гол руугаа шууд хийчихдэг гэнэ. Энэ голыг цэвэрлэх зорилгоор Азийн хөгж­лийн банк, Дэлхийн банкнаас зээл тусламж, хандивыг тогтмол өгдөг ч ямар ч үр дүнгүй өнгөрсөөр байгаа аж. Читарум голын араас бохирд­лын хэмжээ­гээрээ  Австралийн Кинг гол оржээ. Энэ гол 400 гаруй км урт. Уул уурхайгаас болж энэ голоор хи­мийн хорт бодис урсдаг юм байна.

Жагсаалтын гуравдугаарт үйлд­­вэ­­рийн хог хаягдлаар дүүрч, бүрмөсөн хатаж ширгэх аюулд хүрсэн Италийн Сарно гол нэрлэгд­жээ.

АНУ-ын Миссиссиппи гол бо­хирд­лоороо дэлхийн дөрөвт ороод байна. Миннесота мужийн Итаска нуураас эх аван урсч, Мексикийн буланд цутгадаг энэхүү мөрөн нь 3779 км урттай. Уртаараа Миссури мөрний дараа ордог. Гэтэл жил бүр 1.5 сая шоо метр азотын бохирдол Мексикийн хоолойгоор орж ирд­гээс мөрний усны ихэнх нь бохирд­жээ.

Тавдугаарт манай Туул гол орсон бол зургадугаарт Энэтхэ­гийн Ганга мөрөн “жагсчээ”. Ганга мөрний бохирдлыг дуулаагүй, сонсоогүй хүн энэ дэлхийд үгүй байх. Хиндичүүд энэ мөрний усан дунд бүхий л амьдралаа өнгө­рүүлдэг гэхэд хилсдэхгүй. Ариун Ганга хэмээн домогт өгүүлэгддэг байсан Ганга эдүгээ хорт бодисоор дүүрч, урсацгүй болсноос өмхийрч, ганц ч загас жараахайгүй болоод байгаа юм. 

СОНХУА ГОЛ

2005 оны арваннэгдүгээр са­рын 3-нд Хятадын Жилиний хи­мийн үйлдвэрт хүчтэй дэлбэрэлт болсны улмаас Сонхуа голд хи­мийн хорт бодис, их хэмжээний шатахуун асгарсан. Ослын хор хохирлыг одоог хүртэл арилгаагүй. Энэ орчмын газрын хөрс, голны ус одоо ч хортой хэвээр байгаа юм. Ийм болохоор дэлхийн хамгийн бохирдолтой долоон голын нэг болоод байна.

Д.САРУУЛ

Төрийн
болон хувийн хэвшлийн бүх
байгуул­лагын хаяг, зар суртал­чилгааг монгол, кирилл бичгээр болгох шийдвэр гарсан.
Ийм шийдвэр гар­га­­санд нийслэлчүүд
гэлт­гүй монголчууд бүгдээрээ анхаарал хандуулаад байна.
Анхаарлаа хан­дуу­лахаас өөр
аргагүй байдалд байгаа билээ,
бид. Нийслэлд үйл ажил­лагаа
явуулж буй албан байгууллагаас эхлүүлээд
захын нэг жижгэвтэр цай­ны газар гаднах ханан­даа буруу зөрүү бичсэн гадаад үгээр
чамирхдаг.

Бас хятад, солонгос, япон­чууд зоогийн газар, гоо сайхны газар, саун нээнгүүтээ л өөрсдийн ханзаараа хаяглачихдаг. Энэ бүхний цаана Мон­гол Улсын үндэсний то­дот­гол, манай нийс­лэ­лийн өнгө царай гундаад байгаатай хэн ч мар­гах­гүй. Гадаадын зочин ма­най нийслэлийн гудмаар ал­хаад Монгол Улсын үн­дэс­ний бичиг юу болох, биднийг ямар хэлээр ярьд­­гийг мэдэхгүй толгой нь эргэж мэдэх юм.

Энэ сарын 18-ны өдөр болсон Нийслэлийн удирдах ажилтнуудын шуурхай зөвлөгөөн дээр Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хо­тын захирагч Э.Бат-Үүл холбогдох газрынханд энэ талаар үүрэг даал­гавар өгсөн байна.

Гудамж, талбай, бай­гууллага, аж ахуйн нэг­жүү­дийн хаяг, рекламыг шинэчлэх загвар, схез гаргаж санал болгох аж­лыг Нийслэлийн Ерөн­хий төлөвлөлтийн газар хариуцан хийх бол тө­рийн болон хувийн хэвш­лийн бүх байгууллагын хаяг, зар сурталчилгааг монгол, кирилл  бичгээр болгох ажлыг Захи­раг­чийн ажлын алба, дүүр­гүүдийн ЗДТГ хариуцан гүйцэтгэх аж. Нийслэлийн Засаг даргын үүрэг бол­гос­ноор энэ оны нэг­дү­гээр улиралд багтаан нийс­­лэлийн бүх албан байгууллага, баар цэн­гээний газар, зочид буу­дал, ресторан, цайны газар, авто засвар гээд үйлчилгээний газруудыг нэгдсэн стандарт бүхий хаягтай болгож, нүд эрээлж­лэм, дотоод га­даад холилдсон, буруу зөрүү бичсэн хаягнуудаас нь салгах нь.

Ингээд үүрэг даал­гавар хүлээж аваад буй байгууллагуудаар нь орж хаяг, зар сурталчилгааны самбарыг хэзээнээс со­льж, нэгдсэн стандартад шилжүүлэх гэж буйг со­нирх­лоо. Гэтэл энэ ажлыг хийж гүйцэтгэх газрууд нь ажлаа эхлэх нь байтугай ийм захирамж, үүрэг даал­гавар гараад хаана, хэн нь хэзээ хүлээж авс­ныг мэдэж байгаа юм ер алга, тоосон шинжгүй байна.

Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөлтийн газраас төрийн болон хувийн хэвш­лийн байгуул­ла­гуу­дын хаягийг монгол, ки­рилл бичгээр болгох аж­лыг хэрхэн эхлүүлэх та­лаар тодруулбал “Ма­найх ийм асуудлыг ха­риуц­даггүй. Наадах чинь Захирагчийн ажлын ал­ба­ныхны мэдэх зүйл. Бид гудамжны нэр, хашааны тоот бүртгэдэг газар” гэв. Харин Захирагчийн аж­лын албанаас “Байгуул­лагын хаягжилтын асууд­лыг Нийслэлийн Ерөн­хий төлөвлөлтийн газ­рынхан мэднэ. Бид зөв­хөн зарын самбарыг ха­риуц­даг” гэсэн хариулт өглөө.

Ингэхээр байгуул­ла­гын хаягийг шинэчилж, монгол, кириллээр бичих ажлыг ямар газар нь ха­риу­цаж хийх юм бол. Энэ хоёр газар нийслэлийн “Хангарьд” ордны зургаа, 11 дүгээр байрт тус тус байрладаг. Тавхан давх­рын дээр, доор байж ийм уялдаагүй ажиллаж бай­на.

Холбогдох албаны хү­нээс нь тодруулга ав­чих санаатай зааж өгсөн дарга, мэргэжилтнүүд рүү нь гүйсээр дээш, доошоо хичнээн холхисон гэж са­на­на. Сүүлдээ уцаар­лан­гуй байдлаар “Дахин, да­хин битгий эргэлдээд бай. Хэнээс асуухыг нь зааж өгсөн дөө” гэх юм.

Нийслэлийн гол аж­лыг зангидаж байдаг энэ газар ийм байдалтай л ажиллаж байна. Үүний­гээ “Ажлаа аваад удаа­гүй болохоор та байту­гай бид нар хүртэл хич­нээн алба, хэлтэс үйл ажиллагаа явуулж, ямар хүн ямар алба хашаад байгаа ч сайн мэдэхгүй л байна” гэж тайлбарлах юм. Ингэ­хээр Э.Бат-Үүл даргын хэлээд, яриад, уриалаад байгаа өнөө бүтээн бай­гуулалт, ши­нэч­лэл нь яаж хэрэгжих вэ дээ. Ийм байд­­лаараа бай­вал бай­гуул­лагуудын хаягийг мон­­гол, кирил­лээр болгох ажил талаар өнгөрөх нь байна шүү.

Харин бизнес эрх­лэг­чид, зоогийн газар, буу­дал ажиллуулж амьжир­гаагаа залгуулдаг жирийн иргэд Нийслэлийн Засаг даргын үүрэг даалгаврыг сайшаан хүлээж авч бай­гаа аж. Хотын төвд үйл ажиллагаагаа явуулдаг зоогийн газар, хувийн эмнэлэг, дэлгүүр хор­шоо­ны эзэд хаягаа монго­лоор, бүр уйгаржин мон­го­лоор бичихэд дүр­гүй­цэх зүйлгүй гэжээ. Гэхдээ одоо үед уйгаржин мон­гол бичгийг уншиж чадах хүн тийм ч олон биш учир компанийнхаа нэрийг уйгар­жинаар бэлгэ бол­гож бичээд ард нь компа­нийнхаа нэрийг кирил­лээр хүмүүст харагдахаар том, тод бичих санал гар­гасан байна. Харин ор­чуу­лагдах боломжгүй га­даад үгтэй, дэлхийд нэр нь түгсэн брэндийн нэр­тэй байгууллагын нэрийг монголчилбол тийм ч таа­тай харагдахгүйг спортын барааны худалдагч залуу ярьсан юм. Тэрээр “NIKE” гэвэл хэн ч хаанаас ч хараад манай дэлгүүрийг олоод ирнэ. Харин “Найк” гээд биччихвэл хүмүүс төөрөлдөнө. Энэ мэтээр зарим орчуулах бо­ломж­гүй, орчуулах шаард­лага­гүй олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдчихсөн нэ­рийг тэр хэвээр нь үлдээ­хийг хүсч байгаагаа илэр­хийлсэн юм.

Хүнсний нэгдүгээр дэл­­­гүү­­рийн ойролцоо үнэт чулуу, дархны газ­рууд олон. Замын хойно, урд ийм төрлийн бизнес эрхлэгчид үйл ажил­ла­гаа­гаа явуулдаг. Тэрэн дунд хятад хаягтай хэд хэдэн дархны газар, үнэт эдлэлийн дэлгүүр бий. Хотын төвд гадаад хаяг­тай үйлчилгээний газар байх нь зохимжгүйг уулз­сан иргэд ярьж байлаа.

Мөн сүүлийн үед ху­вийн эмнэлгүүд олшир­сон. Тэдгээр эмнэлгүүд ихэвчлэн энгийн хүмүү­сийн мэдэхгүй анагаах ухаан, шинжлэх ухааны холбогдолтой нэртэй бай­гааг хэл шинжлэлийн ухааны эрдэмтэд буруу­шааж байна. Эрдэмтэд “Солонгос, хятад, япон, орос, украйн нэртэй зоо­гийн газруудын нэрийг орчуулбал их сайхан ут­га­тай, үг өгүүлбэр гарч ирдэг. Хаягуудыг шинэч­лэхдээ гадаад нэрийг орчуулах, монгол үгтэй дүйх маягаар шийдвэл болох юм” гэсэн санааг гаргаж байна.

Энэ мэтээр Улаан­баатар хотын хаягжил­тын тал дээр хөндөж ярих сэдэв олон байна.

Харамсалтай нь Нийс­лэлийн удирдах ажилт­нуудын шуурхай хуралдааны үеэр Э.Бат-Үүл даргын гаргасан үүр­гийг “цэргүүд” ийм бай­далтай хүлээн авч, идэвх­­­­гүй хандаж байгааг ха­ра­хаар нийслэл нэг хэсэг­тээ л эрээн мяраан хаяг, самбараасаа салахгүй нь.

Уг нь нийслэлийн төс­вийн хөрөнгөөр 2013 онд хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруу­лалтын төсөл арга хэмжээ, барилга бай­гуу­ламжийн жагсаалтад хая­гийн асуудлыг бүрэн ший­дэхэд зориулж төсвийг нь хүртэл суулгачихсан юм билээ.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Битүүний өмнөх өдөр ху­ралд­сан Засгийн газар “Гу­дамж” төслийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргаж, холбогдох хүмүүст үүрэг өглөө. Энэ хө­төл­бөр ч, Засгийн газрын шийдвэр нь ч цагаа олсон байх аа. Уг нь  монголчууд бараг бүгдээрээ гэр хороол­лын гудамжинд амьдардаг. Төвдөө бол нэрнээс цаашгүй, бараг гудамжсаад байх юм үгүй хот. Манайхны гудамж гэж нэрлээд байгаа гарам гарцыг дэлхийн өндөр хөг­жил­тэй орнуудынхтай харь­цуулбал ичмээр. Хаанаас эхлээд хаана төгсөөд байгаа нь мэдэгдэхгүй. Гэр хороол­лын гудамжнуудыг хар. Ма­шин зөрөхөөргүй нарийхан. Замбараагүй барьсан хашаа бүрийн дундуур мушгирсан  олон зам.  Энхэл донхол гэж тамтаггүй. Явган хүний замгүй учраас хүн, машин нь чих­цэлдэн ааглана. Хэн дуртай нь хогоо хаяж, хаана ч хамаагүй нус шүлсээ хаяна.

Шөнөдөө гэрэл гэгээ тусахыг үзэхгүй.  Гэрэлтүүлэг, чимэглэл огт байхгүй. Төр засгийн хараа хяналт бүр ч байхгүй тийм гудамжнууд манайд бий. Уг нь гудамж бүрийг хороо хорин хариу­цаж, цэвэр нямбай, эмх зам­бараатай байлгах үүрэг хүлээдэг ёстой. Хороо хорин бүхэн хэсгийн ахлагч нэртэй төр засгийн гар хөл болсон нөхдүүдээр ажлаа гүйцэл­дүүлдэг журамтай. Тэд айл бүрээр явж, ард иргэдтэйгээ зөвлөлдөж, нийгмийн ажилд уриалан дуудаж, хашаа хороо, гудамж талбайг нь цэвэрлүүлж, өөрсдөө үлгэр дуурайлал авахуйц байх үүрэг­тэй. Ингэх гэж л төр засаг тэдэнд цөөн ч болов хэдэн төгрөгийн цалин өгч байдаг биз.

Даанч хэсгийн ахлагчид ажлаа олигтой хийдэггүй нь  нууц биш. Энэ нь ч өнөөд­рийн гэр хорооллын гудамж­нуудын байгаа царайнаас харагдах биз. Үнэндээ хо­роо­ны хэсгийн ахлагчаар голдуу нас хэвийж яваа эмэгтэйчүүд “томилогддог” болохоор тэгж яралзтал ажиллах боломж хомс байдаг байх. Нас ахиж яваа тэдэн шиг хүмүүс айл айлын хаалга нүдэж явахаас тээр шааж, аль болох үр хүүхэдтэйгээ халуун дулаан гэртээ аяга цайгаа чанаж уун тухлан суухаа урьтал болго­дог нь мэдээж. Насны эцэст хэн тэр бохир заваан гудам­жинд хог тарьсан бүхнийг цагдаж, хүүхэд залууст ад болохыг хүсэх билээ. Ха­луунд халж, хүйтэнд хөрч гуу жалга дамжин айлаар хэсч явахын чадал тэдэнд үнэндээ байхгүй. Хаа нэг хороогоор орж, даргын амнаас унах үгийг сонсч, өөр хоорондоо хууч хөөрч аваад гэртээ харих ажил хийдэг гэчихвэл буруу­дахгүй. Гудманд танхайрсан нөхдүүдэд “боль” гээд хэл­чихвэл эргээд алуулахдаа тулна. Ийм л хүчгүй хүмүүсийг төр засаг гар хурууныхаа үзүүрт зарж байна.

Тиймээс төр засгийн хяналт гудамжинд байхгүйтэй адил байх нь аргагүй.  Хяналт­гүй гудамжинд хулгай дээрэм гарч,  алуурчин архичид  үүрлэхээс өөр яах билээ. Замбараагүй гудам­жинд хогноос өөр юу хөглө­рөх билээ. Харанхуй гудам­жинд гэмт хэргээс өөр юу гарах юм. Ямар ч харуул хамгаалалтгүй шөнийн цагт  золбин ноход, танхай дээ­рэмч­дийн гарт гудамж тэр чигээрээ шилждэг. Чоно борооноор гэдэг үг жинхэнэ утгаараа гэр хорооллын гудам­жинд үйлчилж байна. Шөнийн битгий хэл өдрийн цагаар ч Улаанбаатар хотод амьдрах, амьд явах баталгаа байхгүй.  Замбараагүй хот төлөвлөлт, эмх цэгц, хөгжил дэвшилгүй энэ гудамжнуу­даас үүдэлтэй. Хаалгаа онгойлгоод угаадсаа цацдаг, гэрээсээ гараад үнсээ хаядаг, гудамжинд явахдаа шүлсээ нулимдаг бүдүүлэг соёл ганцхан  Монголд л үлджээ. 

Энэ бүхнийг халъя гэж сая сэрсэн бололтой төр засаг “Гудамж” гэдэг төсөл хэрэг­жүү­лэхээр болсон тухай эхэнд дурдсан. Төсөл хэрэгж­вэл Улаанбаатар гудамж шиг гудамжтай хот болох юм билээ. Инженерийн шугамд холбогдоогүй хотын бүх газ­рын дэд бүтцийн асуудлыг шийднэ. Гэр хорооллоо дахин төлөвлөж, хаанаас эрсэн олоод очих гудамжтай, орон сууцны хороолол бол­гон босгохоор зорьж зураг төслийг нь гаргажээ. Гудамж бүр гэрлэн дохиотой, гэрэл­түү­лэг чимэглэл элбэг өнгө үзэмжтэй болох юм байна. Харуул хамгаалалт ч дээд түвшинд очих бололтой. Энхэл донхолгүй толийсон замтай.  Хоёр талаар нь ногоон мод тарьж, хаа сайгүй цэцэрлэгт хүрээлэн байгуу­лах гэнэ. Сул шороо бужиг­на­сан тоостой газар хотын хаа­на ч үлдэхгүй цементлэх гэнэ лээ. Хаашаа л харна дугуйн замтай. Автомашин унаад түгжирч бухимдах асуудал тэр үед үгүй болсон байх биз ээ.

Автомашины замаа дагаад явган хүний зорчих замыг энд тэндгүй байгуулж,  цэгцтэй гудамжнууд ярайх аж. “Гудамж” төслийн хүрээнд хотын төвийн хэсгийн авто­замын сүлжээг бүхэлд нь өөрчлөх юм байна. Ингэснээр Улаанбаатар хот ямар ч бай­сан 119  гудамжтай болох дуулдана. Дэлхийн том хотуудын жишиг рүү орж байгаа нь тэр.  Улаанбаатар хотын замын уулзваруудыг шинэчилнэ. Нийтдээ 33 газарт шинээр дөрвөн замын уулзвар хийхээр төлөвлөсөн байгаа юм байна. Гэр хороо­лолд нийтдээ 25 бичил төв байгуулахаар зураглажээ. Тэнд зургаан ширхэг жижиг оврын цахилгаан станц бай­гуулах юм байна. Хотын хаа сайгүй хурдны замууд тави­на. Энэ онд гэхэд л  Баянзүр­хийн товчоо руу хурдны зам тавихаар төлөвлөчихсөн бай­на. Мөн Хандгайтаас Яармаг хүртэл хурдны замтай болох гэнэ. Ер нь 2016 он гэхэд нийслэлчүүд Баянхошуу, Бэлх, Улиастай руу хурдны замаар давхих боломж бүрдэх нь.

Ийм төлөвлөгөөтэй “Гу­дамж” хөтөлбөрийг хэрэгжүү­лэ­хээр зарлиг нь гарлаа. Энэ төсөл гурван дэд бүтцийн хүрээнд хэрэгжинэ. Авто замын сүлжээний уулзваруу­дыг шинэчлэн засах, шинэ зам, гудамжийг бий болгох ажлыг хийхээр “Хотын төв” дэд төсөл байх юм байна. Гэр хороололд шинээр гудамж­ны сүлжээг бий болгож, инже­нерийн дэд бүтцийг цогцоор нь шийдэх “Гэр хороолол” дэд төслийг хэрэгжүүлнэ. Хотын төвийн авто замын ачааллыг бууруу­лах зорилготой “Хурд­ны зам” гэсэн дэд бүтцийг хөгжүү­лэхээр төсөлд тусга­жээ. “Чингис” бондын мөнгөөр энэ төслийг санхүүжүүлэх юм байна. Тиймээс төслийг хэрэг­жүүлэх ажилд зарцуулах мөнгөний авдрыг Н.Батбаяр сайдаар ахлуулсан Эдийн засгийн хөгжлийн яам мэдэж байгаа. “Чингис” бондын мөн­гө түрүүчээсээ манай улсын дансанд ороод ирчихсэн уч­раас хөрөнгө санхүүжилтийн тал дээр санаа зовохгүй байж болох юм шиг байна. “Гудамж” төс­лийг гардан гүй­цэтгэх ажлыг Барилга хот байгуулалтын яам болон хотын захиргаа  хариуцах нь дамжиггүй. Ингээд элдэв саад, тотгор, гачигдал, чирэг­дэлгүй явбал ойрын дөрвөн жилдээ баг­таад дэлхийн хо­тууд шиг жигдэрсэн гудамж­тай болох боломж байгаа аж. Хамгийн гол нь ярих биш ажлаа хийж эхлүүлэх нь чухал байна. Зөвхөн төр засгийн гарыг хараад суух биш, айл өрх, иргэн бүр өөрсдөө сэтгэл гаргаж, ажлын бригад болон хэсэг бүлгээрээ нэгдэж зүтгэ­вэл “Гудамж” төслийн явц хурдан байж, нүд ирмэхийн зуур бид шинэ хоттой болох нь гарцаагүй. Иргэн бүр өөрс­дийнхөө гараар өөрсдийн хотыг бий болгох ёстой. Хүн өөрийн гараар бүтээсэн зүйлээ хэзээ ч сүйтгэдэггүй. Тэр бүтээн байгуулалт мөн­хөд үргэлжилдгийг санах хэрэгтэй. Тэгэхээр гудамжтай Монгол болохын тулд сайхан ярих биш ажлаа эхлүүлж, хийх л үлдлээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

 

 

Одоо чинь газар сайгүй л цагаан сарын хууч дэлгэгдэж, монгол үндэстэн цагаан сараар л амьсгалж байгаа. Хөр цасны хайруу, хөндийн туналзсан жаврыг үл анзаарч аав ээж, ах дүү, ажаа ижийдээ очихоор голоо өгсөж нэг, уруудаж нэг давхилдаж яваа. Бууз боовыг нь хийлцэхээр бул­таараа цуглацгааж байгаа нь тэр. Цагаан сар бол Монгол үндэстнийг монгол гэдгийг нь мэдрүүлж өв соёл, түүх, өвөг дээдсээрээ бахар­хах цаг хугацааг олгодгоороо үнэ цэнэтэй билээ. Эл өдрүүдэд хам­гийн их яригддаг нь цагаан сарын бөх. “Тэр жил тэр тэгж барилдаж билээ” гээд л эхэлнэ шүү дээ. Дамдин аваргын үе, хоёр Мөнхийн үе, Хадаа, Цэрэнтогтохын үе, Бат-Эрдэнийн үе, залуу зургаан зааны үе гээд л бөхөд хайртай түмэн бөхийнхөө хуучийг дэлгэдэг. Сар шинийн барилдаан ямар нэгэн найраа, өгөө аваа байдаггүй, бөх­чүүд тухайн жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог болохоор үнэндээ үзүүштэй болдог. “Билгийн улир­лын арвандолдугаар жарны…” гэж Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид арслан нарийн цээл хоолойгоор зарлаж байсан үеийн бөхийн хууч өдгөө домог түүх болон үлдэж дээ. “Хоёр Мөнхийн хэн нь түрүүлэх бол, Данигай (Дамдин) аварга ч хариагүй ид л байгаа шүү дээ, за тэгээд Чойжилсүрэн, “тэмээ өргө­дөг” Жамъяндорж, Эрдэнэ-Очир, Сосорбарам, Мижиддорж, Өмнө­говийн Дэмүүл гээд аатай хэдэн арслан байна. Цэрэн, Бээжин аваргууд ч баллана даа” гэх яриа далаад оны эхэн үед газар авч байсан цаг. Тухайн он жилүүдэд эдгээр хүчтэнүүдээс гадна Дагва­сүрэн, Хайдав, Долгорсүрэн, Лундаа, Өвгөнхүү гээд мөн л аварга амьтад ар араасаа төрөн гарч ирж байсан.

Жил жилийн цагаан сарын барилдаанд ёс юм шиг зодоглодог байсан бөх бол Говь-Алтай айм­гийн харьяат аймгийн арслан “ца­хилгаан” Мөнхөө гуай юм. Хавирга нь хэрзийсэн буурал толгойтой хөгшин нас өндөр болтлоо зодог­лосон билээ. Мөнхөө гуайг зодог­лох нь гэсэн сургаар үзэгч олон тэр зүг рүү хандана. Бөөн л инээдэм болно. Мөнхөө гуай одоо л гараад ирнэ ээ гээд. Удаа ч үгүй хөх буурал толгойтой хөгшин хуучны хээтэй, ногоон торгон зодгоо өмсөөд гараад ирнэ дээ. Дэлж дэвж байгаа гэж тун чиг сүртэй. Ёстой л нөгөө харцага шонхрын дэвэлтээр гэдэг чинь Мөнхөө гуайн дэвэлт болж таарч байгаа юм. Мөнхөө гуай учраа бөхтэйгээ нэг сүрхий өрснөө буцаад алхчихна. Индрийн зүг хандаж байгаа нь тэр. Индэр юу байхав, Спортын төв ордны гол хэсэгт сууж байгаа спортын хорооны удирдлагууд, бөхийн зүтгэлтнүүд гээд хүндтэй зочидтой гар барина. Өнөө хэд нь цахилгаан Мөнхөөгөө хүндэтгээд бүгд босно. Уг цаг мөчид араажав бол шуугиад л байх нь мэдээж. Хөдөө орон нутгийнхан, ялангуяа Алтайнхан Мөнхөө гуай зодогло­чихож гэдгийг бүгд ойлгож байгаа хэрэг. Ингээд хүндэтгэлийн суу­далд байраа эзэлсэн зочидтой гар барьж санаа нь нэг амраад, араа­жаваар баахан цоллуулж аваад Мөнхөө гуай учраа залуутайгаа хүч үзнэ. Шүдээ тачигнуулж байгаад барилдана. Хэд хэд сүрхий хална. Тэгээд яахав цуцна даа, хөөрхий. Эрийг нас, уулыг цас гэдэг шиг залуусын хөлийг яаж гүйцэх билээ. Тахимаа өгчихөөд, өнөө залуугаа нэг үнсэж авчихаад хуучин ногоон далбаа­ныхаа тоосыг гөвсөн шигээ алхаж явахад үзэгчид бас л алга ташна. Хүндэтгэж байгаа нь тэр. Ингэж л дал наяад оны цагаан сарын барил­дааны нэгэн чимэг нь “цахилгаан” Мөнхөө гуай болдог байсан даа.

Эл эрхэмтэй холбоотой нэг хууч бий. Мөнхөө гуайд нэг нь хэлж л дээ. “Та хөгширсөн хойноо ингэж барилдах хэрэг байдаг юм уу. Одоо хөл гар чинь бүр муудлаа. Танаг­тай байгаа дээрээ зодог тайлбал яасан юм. Залуусын гарын аяыг даахгүй шүү дээ” гэжээ. Бараг л өнөө цагийн хэллэгээр “та ингэж шалны алчуур болохоо боль” гэсэн утгатай үг хэлсэн шиг байгаа юм. Тэгтэл хариуд нь Мөнхөө гуай юу гэж хэлсэн гэж санана. “Хүүхээ, өвгөн ах нь дуртайдаа ингэж зодог­лоод байгаа юм биш ээ. Болибол хэзээ чиг больчихож болно оо. Гэхдээ над шиг амьтан цагаан сараар Алтайн хязгаар ороод 90 шахаж яваа ижийдээ золгочихож чадахгүй юм даа. Үндсэндээ чадал минь хүрэхгүй юм, дээр нь манай нутгийн холыг яана. Тийм болохоор ерэн настай ижийдээ амьд байгаа гэдгээ дуулгах гэж л зодоглодог юм шүү дээ” гэсэн байдаг. Мөн айхав­тар үг шүү. Мөнхөө гуайд ийнхүү ерэн настай ижийдээ амьд гэдгээ дуул­гах ганц боломж нь цагаан сар байж дээ. Энэхүү хуучаас улбаа­лахад, цагаан сарын барилдаан аль чиг талаараа Монгол орны өнцөг булан бүрт байгаа зон олныг нэгээхэн цэг дээр уулзуулж орхидог байжээ.

Ингэхэд цахилгаан Мөнхөө гуай амьдралдаа нэг л удаа тун одтой барилдсан гэдэг юм билээ. Жараад оны дундуур Морин тойруулгад нэгэн барилдаан болжээ.

Дамдин, Мөөеө, Баянаа гээд л аваргууд бүгд зодоглосон байна. Эрдэнэ-Очир, Сосорбарамаас аваад аваргын дайтай арслангууд нь ч бүгд зодоглосон юм байгаа биз. Тэгтэл хоёрын даваанд Дам­дин аварга Мөнхөөг амлаад хоёр хөлдөө барьцгүй гүйлгээд уначих­жээ. Үзэгч олон ч бөөн хөөр болж, Дамдин аварга бүр нэг гайхсан янзтай тахимаа өгсөн байна. Гур­вын даваанд Мөөеө аварга цолны эрэмбээр хамгийн түрүүнд ам сонсох болж. Мань хүн нэр сон­солгүй шууд л “цахилгаан Мөнхөөг над дээр тавьчих аа” гэсэн гэнэ. Тэгтэл юу болсон гэж санана. Өнөө цахилгаан чинь Мөөеө аваргын хоёр хөлд мөн барьцгүй гүйгээд тэнгэр харуулчихсан байгаа юм. Мөөеө бол Баянаатай л барилдах гэж очдог байсан ид үедээ тийнхүү Мөнхөө гуайд унаж байсан түүхтэй. Уг барилдааны дараахан болсон нэгэн наадамд Мөөеө аварга хараалаа урсгаад бөөн бухимдал очсон гэдэг. Баахан нервтэй очсоны гол буруутан нь цахилгаан Мөнхөө л дөө. “Цахилгаан Мөнхөөг бушуухан миний аманд өгөө­дө­хөөч. Чанга гэгч нь хаяж санаагаа амраахгүй бол нойр хүрэхгүй нь” гэсээр очтол Дамдин аварга тү­рүүлж аваад чанга гэгч нь хаячих­сан удаатай. Ингэж мань Мөнхөөд халхын алдарт аваргуудын зүр­хэнд шар ус хуруулж явсан үе бий гэдэг шүү. Цагаан сарын бөхийн хууч ингэж л инээд хөөр, наргиан наадамтайгаар үргэлжилнэ шүү дээ.

Чойдорын Өвгөнхүү харцага жаран есөн оны сар шинийн барилдаанд Чойжилын Бээжин аваргатай үлдэж түрүүлсэн байдаг. Өвөө харцага тухайн наадмаа дурсахдаа бас нэг инээдэм хав­чуулсан хууч дэлгэдэг юм. Тэр жилийн цагаан сарын өмнөхөн мань хүн өсгийгөө гэмтээжээ. Тэгээд Догоо (Долгорсүрэн заан)-гоо дагуулаад битүүний урьд өдөр гэртээ иржээ. Түүндээ учраа хэлээд “маргааш хоёулаа аягүй л бол тунана шүү. Тэгэхээр чи давах юм шүү. Найз нь хөл гэмтэлтэй учир цаашаа олигтой барилдаж чадах­гүй байх. Хоёр Мөнх эзгүй байна, цаана чинь. Цэрэн аварга, Бээжин хоёрын нэр л яригдаад байна. Гэхдээ чамд тун боломж байгаа” хэмээн баахан авч өгч л дээ. Ингээд барилдаан эхэлдгээрээ эхэлж, дөрвийн даваанд өнөө хоёр чинь баараггүй тунажээ. Гарцаагүй давах байсан Долгорсүрэн Өвгөн­хүүгээ дүүгүүрдэж хаяна гэж зүтгээд өөрөө ойчсон гэдэг. “Олны өмнө яалт ч үгүй суун тусаад ойчсон Долгорсүрэнгээ давсан гэлтэй нь биш. Би өөрөө л туг тойрсон доо” гэж Өвгөнхүү харцага дурссан нь бий. Долгорсүрэндээ бууж өгнө гэж байсан Өвгөнхүү тэр жилээ шууд түрүүлсэн нь бас сонин шүү. Юм гэдэг учиртай л байдаг хойно.

Далаад оны эхэн үед бас л аатай омогтой, шазуураа зууж барилддаг бөхчүүдийн нэг Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин Сэнгэдовдонгийн Лхагва байлаа. Тэрээр энэ цагийн нэртэй жүжигчин, урлагийн мастеруудын нэг Дэмидбаатарын аав шүү дээ. Мань хүнийг үеийнхэн нь “Азарга Лхагваа” л гэнэ. Чухам яагаад тэгж нэршсэнийг мэдэхгүй юм. Азаргалж л барилддаг байсан бололтой. Далан оны цагаан сараар гэдэг шиг билээ. Мань хүн Мягмар гэж Ховдын бор хүүд уна­чихаад ихэд уурсчээ. “Ийм хүүхдийг барахаа байчихсан юм байх даа” гэж хөмхийгөө зуугаад л. Сүрхий юм болсон дуулддаг. Лхагваа начинг өвдөглүүлсэн өнөө Мягмар чинь хожмоо улсын манлай заануудын нэг болсон билээ.

Дагвын Цахилгаан гуай бас нэг хууч дэлгэдэг юм. Говь-Алтайн Хөхморьт гэхээр л өөрийн эрхгүй сэртэсхийдэг тэрээр далан хоёр оны цагаан сараар нэг их сүрхий уусан гэдэг. Мэдээж Хөхморьтын Ундрахын Пүрэв заантай холбоо­той л доо. Нутгийн бөхөө гурав давахад нь хөөрөөд зуу татчихсан байгаа юм. Пүрэв заан хэнээр гурав давсан гэж санана. Өвөр­хан­гайн Нарийнтээлийн Цэрэнтогтох гэж нарийхан бор хүүгээр гурав давахгүй юу. Цэрэнтогтох аварга тэгж л гарч ирж байлаа. Тэр жилийнхээ наадамд улсын цол хүртсэнийг манайхан мэдэх байх.

Ингээд Пүрэв заан дөрвийн даваанд Сосорбарам арсланг өвдөглүүлчихжээ. Цахилгаан гуай бас л хөөрөөд уучихсан байна. Тавын даваанд Дагвасүрэн арс­ланг унагахад нь бүр ч их баярлаж. Тэгтэл зургаагийн даваа буюу их шөвөгт өнөө Пүрэвээ нь Дарийн Дамдин аваргыг давчихсан байна. Бүр ч их хөөрөхгүй юу. Пүрэвээ зааныг түрүү үзүүрт Баянаа авар­га­тай үлдээд хүч үзэж байхад Алтайн сарьдаг уулс хамт барил­даж байлаа гэж Алтайн хөх харчууд дурсдаг юм. Үүнийг юуны учир зориуд тэмдэглэв гэхээр хаврын тэргүүн шинийн нэгний барил­даанд Монголын их уулс бөхчүүдээ дагаж Богд Дүнжингаравынхаа ард ирдэг шиг билээ. Ухаандаа, наяад оны сүүлч ерээд оны эхээр Увс аймгийн Малчин сумаас Өлзийн Тулгаа заан тээврийн тэрэгтэйгээ давхиж ирээд аян замын тоосоо ч гөвж амжилгүй Спортын төв ордон руу ороход Хархираагийн их уулс хамт ирж буй мэт сэтгэгдэл төрж, “Хархираагийн сангийн аж ахуйн бөх, улсын заан Тулгаа” гэж дуудахад нь сэтгэлд нэг л дотно санагддаг сан. Булганаас “тэмээ өргөдөг” Жамъяндорж арслан, Өмнөговиос Дэмүүл арслан ирэхэд бас л сайхан байсан даа. Тэд л цагаан сарын барилдааныг чимж, хуучийг зузаатгадаг байсан нь мэдээж ээ. Наяад оны дундуур Дамдингийн Баяраа, Зэвэгийн Дүвчин, Жамцын Бор, Однойн Бахыт, Говь-Алтайн Нэмэхбаяр, Өмнөговийн Багахүү гээд боодогны чулуу шиг “улайссан” амьтад зодог­лодог байлаа. Тэдний араас Зав­ханы Бат-Амгалан, Увсын Жавзан­жамьян, Дорнодын Чимэддорж гээд бас л хэцүүхэн учраанууд, мөн жаран дөрвөн оны луутнууд болох Хишигдорж, Бямбадорж, том Сүх­бат, жижиг Даваадорж, Цанжидын Энхжаргал, Монхорын Дармаа­базар гээд бас л улайссан чулуу­нуудаар дамжиж зургаан залуу зааны үе залгасан даа.

Н.ГАНТУЛГА