Month: December 2012

Монголын улс төр жудаг­гүй. Хамт яваад бие биенээ “хутгалдаг”. Эрчүүд нь эмэг­тэйчүүдээ дорд үзнэ.  Нам нь гишүүдээ хэрэгтэй үед нь ашиглаад хаяна. Нэг удаа ялагдвал үүрд ялагдсан мэт адална.  Фракцуудаараа нийлж байгаад унасан дээр нь нам дарж авах гэж ухаан­гүй зүтгэдэг. Жудаггүй жудаг­гүй гэхэд хүмүүн бусын жу­даг­гүй загнадаг шүү дээ, манай улс төрийнхөн. Ёс суртахуун, хүн ёс, хүн чанар гэж улс төрд байхгүй болсон.  Улс төрд орсноо орчлонгийн оргилд хүрлээ гэж боддог хүн дэндүү олширсон. Хүсэл мөрөөдөл нь улс төрөөр л хязгаарлагддаг хүн өдрөөс өдөрт үржин тэлж байгаа. Эх орноо, ээж ааваа ч улс төр гэж ойлгох шахна. Улс төрд оро­хоосоо өмнө  сайн хүн байдаг. Улс төрд орохоороо л хүн биш болчих юм. Мэдээж ганц ч гялайх хүнгүй муу муухай гэж юу байхав. Нийтлэг байдал нь л иймэрхүү болж. Иймээс Монголын улс төрийг хүмүүн бус гэж тодорхойлоход буруу­дахгүй байх.

Жудаггүйн нэг жишээ бол Баянзүрх дүүргийн дахин сонгууль байлаа.  Нэг намын хоёр, тэр дундаа эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн өрсөлдлөө. “Энэ сонгуульд нам битгий оролцоорой”  гэж Д.Арвин  нь гуйхаар нам нь тэгэхээс тэгэх гэсэн шиг дарга, цэрэггүй сууж байгаад нөгөө нэр дэв­шигчийг нь  дэмжихээ ил то­доор хэлчихсэн. Аргаа ба­раад үг хэлэх гэхээр нь мик­рофон хаагаад яриулаагүй байдаг. Ард түмэн Д.Арвин, Б.Батзориг хоёрын хэн нь хэн бэ гэдэгт саяын сонгуулиар дүн тавилаа. 

Нэгэнт хуулиндаа суртал­чилгаа хийж болохгүй учир Ардын намынхан Баянзүр­хийн дахин сонгуулиар дэм­жиж байгаа Б.Батзоригоо маг­таад байж болсонгүй. Тэгээд нэг арга олсон нь Д.Арвинг муулах. Энэ аргаа  ч сонгуу­лийн өмнөхөн сайн хэрэг­жүүл­сэн л дээ. Эрээ цээргүй чулуу нүүлгэж, элдвээр нь дарамталсан. Тэснэ тэснэ гэхэд дэндэнэ ээ. 

Сонгуульд ялаад гараад ирэхээр нь “Тангаргаа бит­гий өргө” гэж шахна. Тийм дуртай бол өөрсдөө тангар­гаа өргөх­гүй байх нь яасан юм. Д.Са­ран­гэрэл, Д.Арвин хоёрыг дуудаж бай­гаад л битгий тангаргаа өр­гөөч гэж хэлэх­дээ Ардын на­мынхан өөрс­дийнхөө ча­на­­рыг харуулсан хэрэг бол­сон.  

Д.Арвинг Ардчилсан намд орохоор  намаасаа  урвалаа гээд байх юм. Гэтэл нам нь аль хэдийнэ сонгуулийн үеэр Д.Арвинаас урвасан шүү дээ. Цагтаа Д.Арвин энэ намын төлөө ажилласан. Түрийвчээ бариад гүйгээд ирснээ ч өөрөө хэлдэг. МАН яаж ялзарч, гишүүддээ хэрхэн ханддаг нь Д.Арвинд  хандсан том жишээ. МАН өөрийнхөө гишүүдэд тэр байтугай на­мынхаа удирдлагуудад хэр­хэн хандаж байсныг Д.Арвин ярилцлагадаа дурдсан. С.Бат­мөнх агсныг ямархуу байдалтай байлгасан, гэр­гийд нь яаж хүйтэн цэвдэг сэтгэлээр хандсан, тэр хүнд туслах гэж Д.Арвин яаж явсан. Нам төрийн удирдагч Ю.Цэ­дэнбал минь гэж нэрийг нь барьдаг хэрнээ үр хүүхдийг нь  Монголын иргэнээр хүлээн зөвшөөрөхгүй яаж зовоов. Энэ бүхний төлөө өөртөө ямар ч ашиггүй байхад хүн сэтгэл гаргасан Д.Арвин яахаараа өөр намд орсныхоо төлөө урвагчаараа дуудуул­даг билээ. Нам нь гишүү­дээсээ урваж, намын дарга байсан хүмүүсээсээ урваад байхад ийм намаас гарсан хүн урвагч болно гэж үү. Ийм хүн жудаггүй  байдаг хэрэг үү. Д.Арвин улс төрөөс хүн чанар л нэхсэн. Тэрийгээ Ардын намаас гарснаараа харуул­лаа.

Д.Арвин урвагч байсан бол Н.Энхбаяраас урвах бай­лаа. Ардын намынхан бүгд Н.Энхбаяраас нүүр бу­руулж өөрсдийг нь өнөөд­рийн өндөрлөгт хүргэсэн хүнийг хэрхэн гадуурхаж нүүр буруулсан билээ. Н.Энхбаяр хэдийгээр энхийн цагаан таг­таа биш ч гэлээ улстөр­чийнхөө хувьд тэднийг яалт ч үгүй татаж гаргаж ирсэн хүн мөн. Ардын  намынхан кра­наар татуулж гарч ирдэг, тэр кран нь тухайн үедээ Н.Энх­баяр байсан юм шүү.  Гэтэл бүгд л түүн рүү нулимсан. Ийм бохир заваан улс төрийн намаг шалбаагаас ганц  ч гэсэн зүйл гялтайсан нь Д.Ар­вингийн энэ үйлдэл байлаа.

Д.Арвиныг Ардчилсан намтай тохироо хийж орлоо  хэмээн далдыг харах мэт зарим нь хэлэх юм.  Д.Арвин хүний чанаргүй загналаа гэх юм. Тэгж л их тохироо хийдэг байсан бол   өдийд хэд хэдэн салбарын сайд хийгээд үзчих­сэн сууж байх байлаа. Д.Арвин харин ч зөв сонголт хийлээ. Тэртэй тэргүй шинэч­лэх гээд бараагүй энэ намаа­саа явахгүй бол тэдэнтэйгээ л адилхан болно. Тэрээр эмэгтэй хүн гэхэд олон удаа намынхаа өмнөөс гал руу орж, хатуу хөтүү үг хэлж бай­лаа. Д.Арвинаас одоо юу хү­сээв. Энэ эмэгтэйг Ардын нам хангалттай л ашигласан. Одоо Баянзүрхийнхний төлөө ажиллахаа мэдэгдсэн. Амласнаа хийнэ гэдэгт нь ч итгэж байна. Тэрнийхээ төлөө Ардчилсан намд орлоо.

Ардын намыг шинэчлэх гэж энэ эмэгтэй явсан нь үнэн шүү дээ. Элсний арван гурав гэж адлагдаж нэг үзсэн. Харамсалтай нь энэ нам шинэчлэгдсэнгүй. Д.Арвины хичээл зүтгэл талаар болов.

Өнөөдөр Д.Арвиныг өөр намд ороход Монголын улс төрд анх удаагийн тохиолдол мэт нүдээ бүлтийлгэх хэрэг­гүй. Ингэж өөр намд орсон тохиолдол хорь хол давсан.    Бүр таван нам дамжсан нөхөд ч  байна. Тэглээ гээд ингэтэл шуугисан билүү.   Тэр олон хүн дотор Монголын  сор болсон улстөрчид бай­даг. Р.Гончигдорж МАХН-д байсан. С.Баярцогт Улсын бага хуралд МАХН-аас нэр дэвшин сууж байлаа. Ерөн­хий сайд асан Д.Бямбасүрэн МАХН-ын гишүүн байсан. Ингээд дурдаад байвал олоон олон. Эд нар тэгээд жудаггүй хэрэг үү. Тэд шинэ сонголт л хийсэн. Намаа со­льсон болохоос эх орноо солиогүй. Энэ бол улс төрд байдаг л үзэгдэл.

Энэ бүхний  дараа Д.Ар­вин намаасаа гарч АН-д орлоо. Шударга
бусын эсрэг тэр ийм үйлдэл
хийлээ. Иймээс л Монголын хүмүүн бус улс төрд хүн үзэгдэх
нь юутай сонин гэж бодогдлоо.

Хөгжилтэй шувуудын арлын тухай үлгэрийг та сонссон уу. Хэрэв сонсч байгаагүй бол ярьж өгье. Далайн гүн дэх нэгэн арал дээр шаагилдсан олон шувууд бие биеийнхээ чимээг дарах мэт ган­гал­дан гунганалдан нэг нэгээсээ хэрхэн мундаг болох талаар мэт­гэл­цэн шулганалддаг байжээ. Тэр үед нь шилүүс ёстой дуртайгаасаа шилж байгаад л шүүрэн авч одох бөгөөд хэрэлдэж орилолдож байгаа шувууд түүнийг нь хэзээ ч мэддэггүй байлаа. Махчин араатан өнөөх шувуудаас нэг нэгээр нь хороосоор харин нөгөө хэд нь бусдыгаа муулан, өөрийгөө дээ­гүүрт тавин чарлал­дах тул үүнийг анзаарахгүй хэвээрээ он цаг улир­саар. Нэгэн удаа чарлаа шувуудын арал дээр хөхрөн цэнхэртэх их далайг туулан шинэ шувуу ирсэн байна. Тэрбээр дандаа л муу муухайгаа дуудуулан хэрээ дээр очин “Амар байна уу та. Ямар гоё гил хар үстэй юм бэ. Та надаас илүү гоё бас надаас илүү ухаантай ажээ. Би тантай найзалмаар бай­на” гэжээ. Харин хэзээ ч ийм үг сонсч байгаагүй хэрээ балмаг­дахын дээдээр балмагдаж, хэсэг зуур амандаа ус хийсэн мэт зогтус­санаа “Харин та өөрөө надаас илүү сайхан бас ухаантай юм байна. Би өөртэй чинь найзлахдаа дуртай байна” гэжээ. Ингээд л дандаа бусдыгаа давж гарах гэж, өөрийгөө мундаг гэж цээжээ дэлд­дэг байсан энэ арлын шувууд нэг нэгэндээ найрсаг таатай үгийг хэлж эхэлсэн байна. Шувууд нэг нэгэндээ хүндэтгэлтэй хандаж эхэлсэн энэ явдал нэг мөчрөөс нөгөө рүү шилжсээр энэ арлын шувууд бие биедээ найрсаг үгийг харамгүй хэлдэг болж гэнэ ээ. Харин нэгийнхээ үгийг сонсохгүй, давж гарах гэсэн шуугиан дунд нь сэм гэтэн бор ходоодоо борлуул­даг байсан шилүүсэнд асуудал гарч эхлэв. Урьдын адилаар шувууд руу мярайн очиход, бие биедээ хорон муу үг биш, маг­таалын үгийг эелдгээр хэлж суугаа шувууд дорхноо мэдэн дэрхийн нисдэг болсон байна. Аливаа амьтан уур уцаартай, бусдадаа муу үг хэлэхдээ өндөр дуугаар орилдог бол сайн сайхан үгийг аядуу тайван, амар амгалан хэлж байдаг ажээ. Ингээд шилүүс­ний хувьд урьдын сайхан цаг нь ул болж, шувуудын хувьд нэгэн­дээ сайхан үгийг харамгүй хэлдэг, баяр хөөрөөр дүүрэн, шулганал­даж жиргэсэн гайхамшигтай газар болсон байна. Тэгээд ирэхээр бусдын идэш болж, ижил олон сүргээсээ ч алдахаа байжээ. Үргэлж хөгжилдөн шуугилдаж байдаг энэ сайхан газрыг Хөг­жилтэй шувуудын арал хэмээн нэрийдэх болжээ гэж үлгэр маань төгсдөг.

Үлгэр бүр өөрийн утгатай, үйл учрыг дагуулж байдаг билээ.  Хөг­жилтэй шувуудын арал ч бидэнд нэгийг сануулж л байгаа. Үнэхээр хэн нэгэнтэй муудалцаж, тэмцэл­дэн арцалдаж байвал ухаан санаа эргэн тойрноо анхаарч чадахгүй зөвхөн хэрхэн давж гарахаа л бодож байдаг. Үүнийг дагаад алдах нь их. Зүгээр л бусдын идэш л болно гэсэн үг. Үгийг нэгэндээ бодож хэлж, бусад­тай ойлгол­цох­доо аядуу тайвнаар хэлж ярих нь чухал ажээ. Бид бүгдээрээ жигтэй­хэн гэгээрчихсэн амьтас биш учраас өдөр тутамдаа алдаад л байдаг. Нэгийгээ гом­доох­гүй юмсан гэж хичээвч тухайн хэдхэн хормын бууж өгөхгүй гэдэг сэтгэл­гээн дээрээ бусдыгаа шарх­луулах хатуу үгийг хэлчих нь элбэг. Тэгэхээр аль болох ийм алдаа гаргахгүйг хичээн дахин дахин нэгэндээ хэлж, давтан давтан өөрийнхөө энэ биед хэлэхэд юун муу байх билээ.

Өөр хоорондоо хэмлэлдэн муудалцвал өрөөл бусдын л аманд орно. “Гэдэс хагаравч тогоондоо” гэсэн ардын цэцэн үг бас л тунгааж ширгээж бүтээсэн үгс байж таарна. Манайхан болж л өгвөл таарч тохирохгүй байгаагаа гадагш цацаж, гадны хэн нэгнээс дэм дэмжлэг авах гээд байдаг. Гэхдээ гэр дотроо яахаа алдчихсан биш гэрийн асуудалд саахалтын хүн ирээд дэм өгч, сайн сайхан болго­чих нь юу л бол. Харин дараа нь сул талыг маань өөр нэг зүйлд ашиглах нэг үүдийг л нээдэг байх. Монголчууд ойлголцохгүй боло­хоо­роо эсвэл буруугаа нэгнийхээ өмнө хүлээн зөвшөөрч чадахгүй болохоороо гадаад ертөнц рүү хандаад эхэлдэг. Монголд үй олноор хоморголон алаад байгаа мэт, Монголд хүний эрхийн асуудал юу ч үгүй улан дор гишгэгдсэн мэтээр бүр төлбөр төлж байгаад гадны хэвлэлүүдээр бичүүлээд байдаг. Үнэхээр Монгол гэдэг шаар­лагдсан улс болсон юм уу гэхээр бас тиймгүй. Нэг бол байгаль орчноо хамгаалж байна гээд манай­хан гол усаа ийш нь урсгах гээд байна, энэ нь танай гол нууранд ийм аюултай гээд захиа занаа бичээд байдаг. Тэгээд нэгийгээ давж гарах гээд их дуугаар тэмцэлдээд л байна, тэмцэлдээд л байна. Ялж гарсан нь ч байхгүй, хамаг муу муухайгаа дэлхийгээр нэг цацчихдаг. Одоо энэ байд­лаасаа салмаар байна аа. Орилоо шувуудын арал шиг биш хөгжилтэй шувуудын арал болгоё л доо, Монголоо.

Хүнд зориулан хэлсэн сайхан үг, сайхан инээмсэглэл яг тийм хариуг л авчирч байдаг. Гудамжинд хэн нэгэн инээчихсэн алхаж явааг харахад өөрийн эрхгүй дагаад инээмсэглэл төрдөг биз дээ. Монгол шиг хэн нэгэн рүүгээ харж инээмсэглэдэггүй газар орон ховор. Гадны аль ч хотод очсон өөдөөс тань хараад инээж байгаа хэн нэгэнтэй та таардаг шүү дээ. Тэнд ч гэсэн бид тэдэнтэй адилхан бусдад инээмсэглэл бэлэглэж, гэрэл цацруулж чаддаг гэдгээ мэддэг. Харин энд бол тэгж зүгээр инээд гарздана гэж байхгүй шүү гээд л үзэж тараад эхэлдэг юм даа. За тэгээд, муу муухай үгийг бол нэгнээсээ харамлана гэж байхгүй. Бас бусдыгаа үгээр шархлуулж гомдоох энүүхэнд. Үгээр хүнийг үхүүлж бас сэхээж болно гэж ярь­даг. Үүнтэй утга нэгэн үг ном зо­хиол, бүхий л шашны сургаалууд дээр ч байдаг билээ. Библид гэхэд л “Амтат жимс мэт идэх хэлийн хүчинд үхэл, амьдралын аль аль нь багтдаг” гэсэн үг бий. Хэлний хүч гэдэг нь мэдээж үгийн хүчийг хэлээд байгаа хэрэг л дээ. Бас “Амаа хамхиж чадсан хүн амьдралаа хамгаалдаг, аль болох том ангайл­гасан нь сүйрлээ дууддаг”, “Бол­чим­гүй үг илд мэт сүлбэдэг ч эргээд хэлийн хүчээр эдгээж болдог” гээд олон сургаал байдаг.

Хажуу хавиргынхаа хүмүүсийг бодоод муу үг амнаасаа унагахгүй гээд хичээхээр насандаа баймгүй энэрэнгүй хүн болчих гээд байж болох юм. Тэгвэл болъё л доо. Өөрийгөө бодоод амнаасаа муу үг бүү
унагаарай гээд хэлчихье. Хүн
төрөлхтний нэгэндээ харагдаж байгаа
бие дүрс бол тухайн хүний биеийн ердөө л гурван хувь нь гэгддэг. Үлдсэн 97 хувь нь үл харагдах вертуал буюу гэрлэн
биед оршиж байдаг ажээ. Хүний
гэрлэн бие, аураны талаар шинж­лэх ухаанаар нэгэнт батлагдсан учраас мухар сүсэг энэ тэр гэж уурлахаасаа урьтан
цааш үргэлж­лүүлэн уншаарай. Тэгэхээр хэн нэгэнд
зориулан муу үг хэлж байгаа
бол таны уруулаас унасан үг
тань тэр хүн дээр шууд очихгүй нь. Харин таны гэрлэн биеийн
хэд хэдэн давхаргыг давж өнгөрсний­хөө дараа муу санаж хэлсэн хүн дээр чинь хүрнэ.
Тэгэхээр тэр сөрөг энергитэй үгийнхээ гол золиос нь эхлээд та
болдог хэрэг байна шүү дээ.
Ийм байтал амнаасаа муу үг
унагаж, өөрийгөө ч, өрөөлийг
ч шархлуу­лаад байх хэрэг байна уу даа. Эцэг, эхчүүд
ч гэсэн үр хүүхдээ зэмлэн загнахдаа аль болох
муу үг хэрэг­лэхгүй байх нь чухал гэх юм билээ. Зарим
хүмүүс “Үхээд өг,
Сайн явахыг чинь харна аа” гэж ирээд л загнаад байдаг. Мэдээж үр хүүхдээ үхүүлэхийг хэн хүсэхэв, бас сайн сайхан яваасай
л гэж бодож байгаа. Гэхдээ уурын мунхагтаа хэлсэн тэр үгийн тань хүч
асар хүчтэй байдаг гэдгийг
санаарай. Тэр биеийг бүтээсэн
ээж, аавын амнаас гарч буй үгийн
хүч тухайн хүндээ тун хүчтэй нөлөөлдөг гэлцэх болсон байна лээ. Нэг
нэгэндээ сайн сайхан үгс олныг
хэлж, нэгэндээ урмын дуулгаж бас сай­хан үг
хариу сонсч тэжээгдэж байхаар байгаль дэлхийгээс бид бүтээгдсэн билээ. Хэн нэгэнд сайхан үг хэлж, хэлсэндээ баярлаж байгаа
нь, бас сонсч сонссондоо хөөрч
байгаа нь хүний л мөн чанар. Тэгэхээр үгийн сумаар нэгнээ шивээлэлгүй, бас их дуугаар орилж давж гарах
гэж муудалцахдаа бусдын олз бололгүй
Хөгжилтэй арлын шувууд шиг
амьдарцгаая л даа.

Ховд аймгийн Хөшөөтийн уур­хайд хайгуул, олборлолт хийдэг “МонЭнКо” ХХК өнгөрсөн зурга­дугаар сард тэтгэлэгт хөтөлбөр зарлажээ. Нэг ёсондоо сайн үйлс хийж байгаа хэрэг. Энэ хэдэн оюутнаас нь улс орондоо цөөхөн  нь ч гэсэн хэрэгтэй хүн болог гэж  бодсоных биз. Мэдээж бас тодор­хой шаардлагууд тавьжээ. Ингээд баахан сургуулийн оюутнууд тэт­гэлэг авахаар материалаа бүрдүү­лээд өгсөн байна.  Тэднээс сүүлийн  шатанд 20 сурагч тэнцэн батламж  авчээ. Энэ үед төлөвлөөгүй юм боллоо. Нөгөө уурхай нь страте­гийн орд болж төрийн мэдэлд очихоор болсон гэнэ. Тэгээд хувь хувь­цаа­гаа хэрхэн тохирохоо ший­дэх гээд бөөн асуудал босч бужиг­наад эхэлдэг юм байгаа биз дээ. Нэг ёсондоо уг уурхайн хэдэн хувь нь ч юм  төрийн мэдэлд очно гэсэн үг. Ингээд дотооддоо бужиг­наан­тай өнөө компани тэтгэлэг өгөх хугацаа нь хойшилж “Хүлээзнэж  бай” гэсэн юм байх.

Гэтэл нөгөө оюутнууд тэтгэлгээ  компаниас нэхээд шүүхэд хандаж байгаа гэнэ. Энэ талаараа хэв­лэлийн хурал зарлаж, “Бид хохир­лоо. Тэд мөнгө өгөөгүйгээс зарим оюутан төлбөрөө төлж чадалгүй нутаг буцлаа” энэ тэр боллоо. Нэгэнт төрд уурхай нь очиж байгаа бол тэр компани юугаа өгөх болж байна. Хэнд ч юу ч тохиолдож болно. Үйл ажиллагаа явуулж байсан компани өөрөө асуудалд орчихоод байхад  мөнгө авна гээд шүүхэд хандаж байдаг. Тэр ком­пани өгөх албатай биш. Оюутнууд ч авах албатай биш.

Гэхдээ компанийг өмөөрөх гээд байгаа хэрэг биш шүү. Авахаас өөрийг мэдэхгүй хомхойн сэтгэл­тэй, даварсан оюутнуудын үйлд­лийг хараад өмнөөс нь ичлээ. Монголын оюутан залуус ичих хэрэгтэй юм гэж бодлоо. 

Үгүй мөн даварч байнаа, энэ оюутнууд. Оюутнууд сурч боловс­рохоо л бодох хэрэгтэй. Оюут­нуу­дад сурч боловсрох боломж олгож,  Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн  санаачилгаар сар бүр цалинтай болгож,  70 мянган төгрөгийг төрөөс оюутнуудад  өгдөг болсон. Ингээд цалинтай оюутнууд нийтийн унаанд үнэ төлбөргүй явна. Зарим нь тэтгэлэг авна. Дээр нь хүний хөгжлийн хорин нэгэн мянга нэмэгддэг. Авсан мөнгөөрөө архи ууж, баар хэснэ. Бас болоогүй улстөржинө. Энэ мэтээр манай оюутнууд дэндүү даварчээ. Мон­голын оюутнууд шиг бэлэнчлэх сэтгэлгээ нь дээд цэгтээ тулчихсан  оюутан дэлхийн хаана ч алга.

Нэг жишээ хэлье. Зургаан дээд сургууль төгссөн нэгэн ажилд оро­хоор ирэхэд нь манай нэг томоохон компани 1500 ам.доллартай дүй­цэ­хүйц цалин өгөхөөр болж ажилд авчээ. Ажилд авсан ком­пани өнөөх залууг жигтэйхэн боловсорсон амьтан гэж бодсон байх л даа. Долоо хонолгүй өнөөх нь ажлаа хийж чадахгүй нь гээд гарсан байгаа юм. Тэтгэлэг аваад ямар ч хариуцлага үүрэхгүй, зүгээр суухаар суръя гэдэг нөхдүүдийн тодорхой жишээ энэ. Ингэж тэтгүүлж тэтгүүлчихээд ажлын ачаалал даахгүй, зүгээр л ширээ­ний ард суудаг хүн болчихдог. Дээр нь сайн санаж тэтгэлэг өгөх гэж амласан компани мөнгө өгнө гээд гэнэтийн явдал тохиолдоод өгч чадахгүй болсон чинь шүүхдэнэ гэнэ. Тэд хүний төлөө сурч байгаа юм уу.  Хүн шиг сураад  мэргэжлээ аятайхан эзэмшвэл өөрт нь л хэрэгтэй баймаар. Монголын оюут­нууд ичмээр юм. Хүн өөрт нь тусалъя гээд боломжгүй болоод тусалж чадахаа болихоор шүүх­дээд явна гэдэг юу гэсэн үг вэ. Улс нэгэнт уурхайг авсан бол “МонЭнКо” ком­пани оюутнуудад юугаа өгөх вэ дээ. Угтаа бол тэр оюутнууд дээрх компанид тэгж  сэтгэл гаргасных нь төлөө, сур­галтынх нь төлбөрийг төлөх гэс­нийх нь төлөө хичээсэнд нь таларх­­лаа илэрхий­лээд л өнгөрөх байсан юм. Ямар тэр компанийн­хан тэдэнд өртэй юм уу?

Есдүгээр сарын 11-ний үеэр аврагчид нурсан байшин руу орох гэж хичээхэд  нэгэнт аврах боломж­гүй үед дотогш оруулахгүй гээд аврагчдыг буцаан татсан байгаа юм. Тийм атал тэр аврагч нарт амь үрэгдэгсдийн ар гэрийнхэн аврах гэж сэтгэл гаргасных нь төлөө талархал илэрхийлсэн байдаг. Энэ бол барууны соёл юм. Манайх бол үхсэн хүмүүс дээр нь орж үхсэнгүй гэж зүхнэ. Талархаж чаддаггүй монгол зан. Энэ хоёрт ийм ялгаа байгаа юм.

Нэгэнт тэтгэлэгтэй холбоотой асуудал сөхсөн болохоор бас нэг жишээ хэлье. Тэтгэлэг гэдгийн мөн чанар нь төлбөрийн боломжгүй сайн сурлагатай оюутнуудад  буян болж өмнөөс нь томоохон компани, эсвэл улсаас тэтгэлэг олгодог.

Манайд нэлээд олон компани оюутнуудын дунд тэтгэлэг зарла­даг. Нэг томоохон компани  мөн тэтгэлэг зарлажээ.  Гэтэл тус компа­нийн эзэд рүү өндөр албан ту­шаал­тан, мөнгө хөрөнгөтэй биз­нес­­мэнүүд утасдаж, амраахгүй зовоодог тухай танил маань ярьсан юм. Нөгөө залгаж байгаа хүмүүс нь  ах дүү хамаатан садан, бүр өөрийн­хөө хүүхдүүдийг тэтгэлэгт хамруулах гэж дарамталдаг, рекэ­тэлдэг гэнэ. Өөрийнхөө халаас­наас гаргаад өгч болохоор юмыг өрөөл бусдаас ингэж дарамталдаг байна. Энэ мэтээр хувийн ком­паниудад ирэх дарамт дэндүү их. “Төр бидэнд туслахгүй байвал том тус болж байгаа хэрэг” гэж нэг бизнесмэн хэлсэн байна лээ. Тусалж байгаа нэрээр гай болохгүй л бол бид амар амгалан ажлаа үргэлжлүүлэх боломжтой гэж хэлсэн хэрэг л дээ.

Нэг найз маань хувиасаа хэдэн хүмүүст гэр өгье гэжээ. Гэтэл бо­ломж нь болохгүй “Хэсэг хугацааны дараа өгье” гэж. Өнөө хүмүүс ажлынх нь үүдээр эргэлдээд  амар заяа үзүүлэхээ байж “Шүүхэд хандана, хэвлэл мэдээллээр зар­лана, луйварчин, зальтай амьтан” гээд элдвээр нь дууджээ. Аргаа барсан найз маань “Бусдад тус болъё гэсэн биш, өөртөө гай бол­чихлоо” гэчихсэн толгой сэгсэрч суусансан. Боломжтой хүн бо­ломжгүй болж болно. Аль нэг компани хувь, хүнд юу ч тохиолдож болно. Дээрх оюутнууд, гэр авах гэж дайрч, доромжлоод байсан иргэд  хүний юмыг авах ёстой юм шиг дураараа дургих нь жинхэнэ луйварчин шиг санагдлаа. Хүний юм хүнийх л байдаг. Хүний төлөө биш, өөрийнхөө төлөө сурч байгаа өөрсдөөсөө ичиж амьдаръя. Зүгээр л хичээлдээ хичээ. Хүнээс зүгээр юм нэхэхийнхээ оронд ажил олж хий. Аль нэг компани мөнгө өгөхгүй байлаа гэхэд яаж ийгээд төлбөрөө төлөх л байсан шүү дээ.  Хүний юмыг авах гэж ичгүүргүй аашлахаасаа ичмээр юм даа, Монголын оюутан залуус.

Д.Арвин дахин сонгуулиар ялалт байгууллаа. Хотын дүүрэгт МАН–аас нэр дэвшсэн хүмүүсээс Д.Арвин л гарч ирсэн билээ. Тэрээр  өөрийнхөөрөө нэгэн шийдвэр гаргасан нь Ардчилсан намыг сонгосон явдал байлаа. Сүүлийн үед түүнийг ийм шийдвэр гаргасантай нь холбож янз бүрээр л ярьж,  бичиж байгаа. Энэ бүхний хариултыг авахаар УИХ–ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцсанаа уншигчдадаа хүргэж байна. 

–Юуны өмнө танд сон­гуульд ялалт бай­гуулсанд баяр хүргэе.

-Баярлалаа.
Намайг дэмжиж байсан бүх хүнд танай сониноор дамжуу­лан талархлаа илэр­хийлье.

–Нэг намын хоёр хүн хоорондоо өрсөлдөж байсан ийм тохиолдолд байхгүй байх аа…

-Тиймээ,
улс төрийн  хувьд их сонин үзэгдэл байлаа. Тэгээд яахав, өрсөлдөөд л гараад ирлээ.

–Танай намынхан таны эсрэг ажиллачих шиг болсон. Та энэ бү­хэнд гомдоо юу?

-Юунд
нь гомдох юм. Би гомдоод гараагүй. МАН-аас гарч Ардчилсан намд орно гэдэг  бол миний сонголт байлаа. Би анх намынхандаа хэлсэн. “Нэг намын хоёр өрсөлдөгч байгаа учраас аль алиныг нь битгий дэмжээрэй” гэлээ. Харам­салтай нь манай намын­хан тэгсэнгүй.  Нэгийг нь дэмжинэ гээд Баянзүрх дүүргийн намын тэргүү­лэгчдийн тогтоол гарган уншсан. Нэг ёсондоо өнгөр­сөн сонгууль миний хувьд Ардын намтайгаа өрсөлдсөн сонгууль бол­сон л доо.

–Та яагаад Ардчил­сан намд  орох шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Монголын том эрх ашиг байгаа. Ард түмний нийтлэг эрх ашиг гэж бий. Миний хувьд энэ дөрвөн жилд иргэдийнхээ төлөө
дорвитойхон ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн
бай­гаа. Баянзүрх бол Монгол
Улсын хамгийн том дүү­рэг.
Гэтэл энд ажилгүйдэл, ядуурал
маш их байна. Арван хэдэн мянган хүн­тэй
газар нэг ч сургууль, цэцэрлэг байхгүй
гээд бод доо. Нэг аймгийн төвд
нэг ч сургууль, цэцэр­лэг байхгүй
байна гэдэг эмгэнэл биз дээ. Гэтэл Баянзүрхэд
байдал ийм л байна.  Энэ бүхнийг ший­дүү­лэх хэрэгтэй. Агаар,  хөрсний
бохирдол, хогны асуудал байна. Гэрэл­түү­лэггүй, халуун усгүй, ху­даг­гүй, хүй нэгдэлд бай­гаа юм шиг амьдарч бай­на, хүмүүс. Иргэддээ зо­риулсан бодлого байх­гүй­­гээс иргэд их хохирдог. Тиймээс
энэ бүхнийг өөр­чилж ажиллахаар дүүрэгт нэр дэвшиж орж ирлээ.

Үүнийг иргэд маань ойлгож их хуралд гарга­лаа. Энэ дөрвөн жилд надад зүгээр суух эрх байхгүй. Ордон дотор муур, хулгана болж тог­лохыг хүсэхгүй. Олон зүй­лийг шийдвэрлэнэ гэж гарч ирчихээд  зүгээр сууж болохгүй биз дээ.  Иргэ­дийн эрх ашгаа бодож Ардчилсан намд орох сонголт хийлээ.

–Ардын  намаас  нэр дэвшиж  гарч ирчихээд Ардчилсан намд орж байгаа нь тийм зөв жи­шиг мөн гэж үү.  Хатуу хэлбэл намаасаа урвах нь зөв гэж үү?

-Би түрүүнд хэлсэн энэ бол урвалт биш, сон­голт. Би эх орноосоо ур­ваагүй, ард түмнээсээ урваагүй. Хүн зогсонги байдалд байх ёсгүй шүү дээ. Би иргэдийнхээ тө­лөө илүү зүйл хийх гэж орж байгаа. Миний үзэл бодолд Ардчилсан намын  хийж байгаа ажил нь нийцэж байгаа. Өн­гөрсөн дөрвөн  жилд би “Хөдөлмөрийн яам бай­гуулаач ээ” гэж  Засгийн газарт олон удаа  явуулж байсан. Энэ Засгийн га­зар Хөдөлмөрийн яам байгуулсан. Энэ ганц жи­шээ л гэхэд миний са­наанд их нийцэж байгаа.  Мөн Магнай шиг олон хүн байгаасай гэж бодож бай­на. Тэр хүний хийж байгаа ажил иргэдийн санаанд маш их нийцэж байгаа.  Мөн зовох цагт  нөхрийн чанар таниг­дана гэгчээр дахин сон­гуу­лийн үед Ардчилсан намынхан надад  сэт­гэ­лийн дэм өгч байлаа.

–Гэхдээ та Ардын намаас дөрвөн ч удаа нэр дэвшиж их хуралд гарсан. Тэгэхээр МАН  танд  боломж олгосон юм биш үү?

-Тэгж яривал би МАХН-аас нэр дэвшиж гурван удаа сонгогдсон шүү дээ.

–МАХН МАН боло­хоос өмнөхийг хэлж бай­на уу?

-Тийм. 

–Зөвхөн иргэдийн­хээ төлөө ажил хий­хийн тулд л  АН–д орж байгаа  гэхээр  үнэмшил муутай ч юм шиг…

-Надад АН-д орох бо­дол байсан. Гэнэт сая ингээд шийдсэн юм биш. БИ МАХН МАН болсон их хурал дээр  суугаагүй шүү дээ. Намын даргын сон­гуульд ирж саналаа өгч байснаас Монгол ардын хувьсгалт нам Монгол ардын нам болж нэрээ өөрчлөхийг эсэргүүцэж, бүлгийн хурал дээр би үг хэлж байсан. Харам­сал­тай нь миний үгийг хү­лээж авах хүсэл тэр үед манай удирдлагуудад бай­гаагүй.

–Та юу гэж хэлж бай­сан юм?

-МАХН гэсэн нэрээ сольж болохгүй ээ. Нэрээ биш үйл ажиллагаагаа  шинэчлэх ёстой боло­хоос МАХН гэдэг нэрээс   хүн уйдаагүй, нэр нь хоц­рогдоогүй. Хувьсгал гэдэг үг хэзээ ч хоцрогдохгүй. Хувьсгал гэж мундаг үг шүү дээ. Аль ч үед хувьс­гал хийж болно. Хувьсгал гэдэг үг аль ч үед үнэ цэнээ алдахгүй. Харин ардын гэдэг үг хоцрогд­сон шүү дээ. 1921 онд ардууд байсан. Гэтэл өнөөдөр иргэний нийгэм байгуулчихсан, иргэний нийгэм төлөвшчихсөн байхад эргээд иргэдээ ард болгоод байна гэдэг бол иргэншсэн энэ ний­гэмд зохимжгүй  гэж хэлж байлаа. Гэтэл дарга нар хүчээр шийдсэн. Анхан шатнаас,  гишүүдээс маш их санал ирж байсан. Зарим газар зуун хувь эсэргүүцсэн санал ирж байсан. Тэгтэл Удирдах зөвлөл үүнийг тоолгүй хүчээр намынхаа гишүү­дийн саналаар биш, на­мынхаа удирдлагуудын саналаар нэр сольсон. Би ер нь МАХН гэдэг нэ­рээ сольсноос  хойш үг хэлэхээ бараг больчих­сон доо. Яршиг  гэж бод­сон. 1990-ээд оны дун­дуур МАХН-ыг  өөр нэртэй  бол­­гох гэж Энхбаяр дарга тэргүүтэй хүмүүс орол­дож байсан.

–Монголын хөдөл­мө­рийн нам гэлүү.  Тийм  хувилбар яригдаад бай­сан байх аа?

-Үгүй ээ, “Эрэл”-ийн Эрдэнэбатын нам юу би­лээ?

–Эх орон нам уу?

-За нэг тиймэрхүү со­циалист чиг барим­жаа­тай нам болгох гэж аж­лын хэсэг байгуулж бай­сан. Тэр үед би зүтгэж байж болиулж байсан. Нэрээрээ оролдоно гэдэг  сайн зүйл биш.   Нам нэрээ сольсон нь надад хүнд цохилт болсон.

–За тийм байж. Гэх­дээ МАН–ыг ялагд­чи­хаад байгаа энэ үед нь яагаад гарч байгаа юм бэ. Өмнө нь гарч болох л байсан шүү дээ…

-Би МАН-ыг ядарсан үед нь гараагүй ээ, за­дарсан үед нь гарч байна. Ядарсан хүнд үед, гишүүд нь явчихсан  1980-аад оны сүүлээр манай на­маас хүмүүс зугтчихсан тийм хүнд үед нь би тү­рийвчээ барьсаар л орж ирсэн. Сэтгэл, оюун ухаа­наа зарсан. Маш олон залуусыг намд татан оруулж байлаа.

Тэр үеэс хойш МАН удаа дараалан төрийн эрх барьж сонгуульд ялалт байгуулж байсан. Үүнд миний  хувь нэмэр байгаа гэж бодож байна. Харамсалтай нь  эрх мэ­дэлтэй болоод ирэх үе­дээ манай намын удирд­лагууд үнэхээр буруу шийд­вэр гаргасан. На­мын­хаа нэрийг сольсон.  Энэ утгаараа МАН бол задарсан. Миний хамт­ран зүтгэж байсан олон хүн МАХН руу очсон бай­гаа. МАН-д үлдэх үү, МАН руу явах уу гэдэг бодол  миний дотор байнга явж байсан. Хүссэн хүсээгүй намын нэг хэсэг нь гараад явчихлаа шүү дээ. Үлдье гэхээр үлдэж болохгүй, явъя гэхэд явж чадахгүй тийм байдалд манай намын удирдлагууд бид­нийг оруулсан. Хоёр гу­равхан хүний тулгалтаар намынхаа гишүүдийг ийм байдалд орууллаа. Үүний­гээ эд нар ойлго­доггүй, ухаан муутай ул­сууд юм. Цаана нь ги­шүүд нь яаж зовж тар­чилж бай­гааг тэд  ойл­гох­гүй. Дээр нь манай нам үе үеийн намын дарга, лидерүүдээ хүнд байдалд оруулж бай­сан шүү дээ. Намын дарга нараа ийм хүнд байдалд оруулж байгаа хүмүүс жирийн гишүүдээ яах нь ойлгомжтой.

–Жишээ нь яаж хүнд байдалд оруулдаг гэж…

-Тухайлбал Цэдэнбал даргыг намаас нь хөөж, өмч хөрөнгийг нь хурааж авсан. Дөчин жил энэ хүний оюун ухааныг ашиг­лачихаад намаасаа хөөгөөд явуулчихсан. Бат­мөнх даргыг аваад үзье. Хүнд үед ардчиллыг  зөв хүлээж авч байсан тэр гавьяатай хүнийг  өмс­сөн хувцастай нь үл­дээж,  хэн ч биш болгоод тэр сэтгэлийн дарамт­наас болоод л нас бар­сан. Эхнэр нь гэхэд 50-хан мянган төгрөгийн  халам­жаас өөр орлогогүй тэр мөнгөөрөө  байр, гэр­лийн­хээ мөнгийг төлөөд  хүнд байдалтай байсан. Энхбаяр даргаар жишээ авъя. Энхбаяр даргад алдаа байсан ч гэсэн Монголын түүхэнд энэ хүний хийсэн гавьяа бай­гаа. Энэ хүн тодорхой хэмжээнд үүрэг гүйцэт­гэ­сэн.

1990-ээд оны эхэн үеэс эхлээд  манай намын удирдлагад байгаа бүх хүнийг  энэ хүн авчирсан.  Энэ хүний гараар ороо­гүй хүн манай өнөөдрийн удирдах түвшинд байх­гүй.  Бүгд Энхбаяр даргын  дагуулж ирсэн хүн. Гэтэл энэ хүнийг өөрийнх нь тавьсан хүмүүс Түг­жи­лийн замаар орсон. Ерөн­­­хийлөгчийн сон­гуульд Энхбаяр даргыг унага­сан. Мөн  Энхбаяр дарга­тай холбоотой өнөөд­рийн болж байгаа бүх асуудал манай­хан­тай ха­маатай.  Ерөн­хий­лөг­чийн сонгуулийн да­раа ч би энэ талаар хэлж байсан. Энхбаярыг ма­най на­мын­хан унагалаа гэж.  Одоо ч  би энэ байр суу­рин дээрээ хатуу зог­соно. Ерөнхий сайд, Их хурлын дарга байсан хү­мүүстээ яаж хандав. Эц­сийн мө­чөө хүртэл Энх­баяр дарга эд нар руу утасдаж байхад яаж ханд­лаа даа. Ийм эх оронч биш, ийм эв нэг­дэлгүй, ийм бусармаг, хүн чанаргүй  улсууд ма­най намыг толгойлж үл­дэж байгаа. Тэгэхдээ нэг их намдаа гомдоод байх юм алга.  Энэ бол миний сонголт.   

-“Элсний арван гурав“-ын ард Энхбаяр  байсан юм биш үү?

-Тэр үед  Ганди, Улаан, Тэрбишдагва нарын бидний хэсэг нө­хөд л намаа шинэчилье гээд ярилцаж асуудлыг гаргаж тавьсан. 

–Энхбаярыг дэмждэг хүмүүс “Элсний арван гурав“-т багтаж байсан уу. Тиймээс ч таныг Энх­баярын хүн, тэдний бү­лэг­лэл, фракцынх гэж ярьдаг..

-Манай намд фракц гэж байдаггүй шүү дээ. Фракц гарч ирвэл  аль ч намын даргын үед унага­чихдаг.  Бид тэр үед ерөө­сөө  М.Энхболдтой  сон­гуульд орвол ялагдана гэж бодож шинэчлэлийн асуудал ярьж гарч ирсэн. Бид тэр үед ялсан. Энэ ялалт маань үр дүнгүй болсон. Намын шинэч­лэ­лийн төлөө  зөндөө л  зүтгэсэн. Ямар ч нэмэр­гүй юм байна гэж мэдлээ. 

–Баянзүрхэд нэр дэв­ших нь таны сон­голт байсан уу, намын  шахалт  байсан уу?

-Миний өөрийн сон­голт. Тэгээд ч  Хэнтий  хоёр мандаттай болчих­сон шүү дээ. Аав маань Хэнтий аймгийн Биндэр сумын харьяат, ээж минь Завханы Жавхлант су­мынх, би өөрөө Баянзүрх дүүрэгт төрж өссөн юм чинь төрсөн газартаа ирж дэвшье, өссөн төрсөн дүүргийнхээ хөгжилд   хувь нэмрээ оруулъя гэж бодсон юм.

–Танай намын Удирдах зөвлөл таныг АН–ын гишүүн болж бай­гаатай холбоотой На­лайхын ардын намын хороо руу утасдаж “Ар­виныг УИХ–ын гишүү­нээс татах тухай гарын үсэг цуглуул” гэсэн үүрэг далгавар өгсөн гэсэн…

-Би энэ тухай сонс­сон. Удирдах зөвлөл На­лайхын намын хороог ийм ажил зохион байгуул гэж хэлсэн юм билээ. Би хүнийхээ хувьд Ардын намынхнаасаа нэг зүйл хүсье. Миний араас бит­гий чулуу шидээч ээ.  Бие биенийхээ араас чулуу шидэж, мөшгиж, хавчиж тарчлаасаар байгаад   уна­гааж авдаг. Энийгээ  таслан зогсоогооч гэж хүсч байна. Намын нэ­рээр гарчихдаг юм бол МАН-аас хотод  яагаад нэг ч хүн ялаад гараад ирээгүй юм.   МАН-ын нэр гэхээсээ илүүтэй Арвин гэдэг хувь хүний чар­майлт зохион байгуулалт их байсан.   Тиймээс намын нэрээр гарч ирсэн  гэдэгтэй санал нийлэхгүй.  Тэгж яривал миний аавын  нэр хүчтэй нөлөөл­сөн гэж бас бодож байгаа. Уулзалт болгон дээр аавын маань тухай хү­мүүс ярьдаг,  асуудаг байлаа. Иргэд гучин жи­лийн дараа  миний аавыг дурсаж ярьж байсанд би их бахархсан.  Дашжам­цын охин гэдэг маань ялахад  их нөлөөлсөн. Гэхдээ МАН-ын зарим гишүүн намайг дэмжсэн гэж би бодож байгаа. Дээр нь нам бус жирийн иргэд  дэмжсэн. АН,  МАХН, ИЗН-ын гишүүд  намайг дэмжсэн. Ард тү­мэн намайг дэмжсэн. Ард түмэн гэдэг бол нам биш шүү дээ. Энэ дашрамд хэлэхэд   Батзандан ги­шүүн гишүүнчлэлгүй намын хууль санаачилна гэсэн.  Батзандан гишүүн намайг  ажлын хэсэгт орж ажиллаач гэсэн. Би үүнийг маш их дэмжиж байгаа. Хоёр сая хүрэх­гүй хүн амтай ард түмэн намчирхаад,   нэг намын анхан шатны үүрийн дар­гад дарамтлуулаад байх ямар хэрцгий юм болдгийг  би сая мэдлээ. Ер нь намаар хүнийг да­рамталж намаар бүлэг­лэж, идэж уудгийг болих цаг болсон.  Нам гэдэг бүлэглэлийн дор улс орны эдийн засгийг барь­даг, ах дүү танил талаа тавьдаг, цөөхөн хүнийг баяжуулдаг, тэгээд иргэ­дийг дарамталдаг, Үнд­сэн хуулийг зөрчдөг, ийм систем манайд байна.

–Намаасаа гарах тухай бичсэн таны өр­гө­дөл хэвлэлээр гарсан. Энэ ямар учиртай юм?

-Манай намынхан л тараасан байх. Тэрнээс би ямар ч хэвлэлд өгөө­гүй. 

–Ардын нам дотор та хэнтэй дотно вэ. Найз нөхөд чинь таны  өөр намд орсон шийдвэрийг  юу гэх юм?

-Миний дотно улсууд бүгд МАХН руу явчихсан шүү дээ.

–Сонголт яагаад МАХН байж болоогүй юм?

-МАХН задарч МАХН, МАН болсон  болохоор задарсан намынхаа аль нэгд нь орохыг  хүсээгүй. Нөгөө талаас миний сон­голт бол АН байсан. Ард­чилсан нам миний олон жил бодож явсан  улс орон, ард иргэдийнхээ төлөө хийе гэснийг хийж эхэллээ.

–Та Ардчилсан намд орох тухайгаа анх хэнд хэлсэн юм?

-УИХ-ын дарга З.Энх­болдод хэлсэн.  УИХ-д олон жил хамт суулаа. Их шударга,   хүний жаргал зовлон ойлгодог хүн. Бид хоёр хөрш өрөөний хоёр, хааяа өрөөгөөр нь орж аминчхан ярилцдаг бай­лаа. Лидер хүний бүх шинж энэ хүнд бий шүү дээ. Би сонгуулийн өмнө бас нөхцөл байдлаа хэл­сэн. Надад З.Энхболд дарга “Манай намын ги­шүүд танд саналаа өгөх байх аа” гэж хэлж байсан.

–Намд элсэх тухай­гаа хэзээ хэлсэн юм?

-Сонгуулийн дараа хэлсэн.

–Дахиад УИХ–ын дар­гад уу?

-Тийм. Би сонгуулиас өмнө Ардчилсан намд орох шийдвэрээ гаргасан байсан. Сонгуулийн да­раа энэ шийдвэрээ хэл­сэн. 

–Энхбаяртай яагаад таныг хамаатуулж ярь­даг юм. Энхбаярын хүн гэх мэтээр..

-1990-ээд оноос хойш намынхаа үйл ажилла­гаанд идэвхтэй оролцож байсан. Багабанди, Даш-Ёндон даргыг намын дарга байхад ч тэр. Энх­баяр дарга 1997-1998 оны үед манай намд орж ирж байсан. Бид хоёр их таарамжгүй  байсан шүү дээ. Тэр байтугай сони­ноор байлддаг. Намын бага хурлаар “Энхбаяр дарга, Энхтүвшин даргаа та хоёр эхлээд энэ на­маас гараад өг” гэж хүр­тэл хэлж байлаа. 2000 онд их хурлын гишүүн болсноос хойш Энхбаяр дарга манай намын дарга болоод бидэнд “Хамтарч ажиллая, нэг баг болж ажиллая” гэж хэлж бай­сан. Тэр үеэс хойш харь­цаа нэлээд гайгүй болсон. Түүнээс өмнө бол танай сониноор ч байлдаж л байсан. Энхбаяр даргыг намын дарга болсноос хойш дэмжиж  ажилла­сан. 1990 онд  одоо энэ намд байгаа хүмүүсийн хэн нь ч байхгүй үед би намын залуучуудын дуу хоолой болж ажиллаж байсан учраас би хэн нэгэн хүний хүн биш. Сүүлийн үед  юм л бол Энхбаярын хүн гэж хэл­дэг болсон байна лээ. Би үе үеийн намын дарга нараа хүндэлдэг. Тухайл­бал тухайн үеийн Ерөн­хийлөгч Цэдэнбал дар­гын хүү Зоригийг Монго­лын иргэн болгохгүй бо­ло­­хоор нь би хөөцөлдөж байгаад болгож байлаа.

–Хэн Ерөнхийлөгч бай­сан гэж..

-Н.Багабанди дарга Ерөнхийлөгч,  С.Баяр Тамгын газрын дарга бай­сан. “Оросын иргэнээ тэндээ өгчихөөд ир” гэж хэлсэн байдаг.  Оросын иргэнээ тэнд өгчихөөд хаанахын иргэн болж ирж Монголд ирэх юм болж байна. Тийм тэнэг юм ярьж байсан. Зориг урилгаар энд ирчихээд “Миний энэ асуудлыг ший­дэж өгөхгүй бол эндээс явахгүй” гэж ярьж байсан юм шүү дээ. Тэ­гээд би ямар гарц байна гэж  өмгөөлөгч Наран­гэ­рэл багшаас асуулаа. Тэ­гээд гарц хайж байгаад Зоригийн 17, 18 нас­тай­даа авч байсан монгол паспортыг нь иргэний бүртгэлээс шүүж гаргаж ирээд тэр  паспортыг нь сэргээсэн шүүхийн шийд­вэр гаргуулж байж Мон­го­лын иргэн болгож өгч бай­лаа. Тэгээд Монголын төрийг 40 жил удирдсан хүний хүүхэд Монголын иргэн байх ёстой гэсэн  хатуу бодол маань ингэж биелсэн. Дараа нь намын дарга нартаа хэлж гурван өрөө байр авч өгч, манай компани засвар хийгээд,  Амаржаргал сайд байр­ных нь засварт мөнгө гаргуулж өгч байлаа. Энэ нь Цэдэнбал даргын ачийг л намын гишүүн нь хариулж байгаа ухаан­тай юм шүү дээ. Дараа нь Батмөнх даргын эхнэ­рийг уйлуулж,  хөөгөөд хүлээж авахгүй байна гэж сонссон.

–Хэн..

-Манай намын удирд­лагууд. Даариймаа гуай тэр үед манай ээжтэй эмнэлэгт нэг өрөөнд хэв­тэж таараад. Ээж надад хэлснээр би очиж уулз­сан. Даариймаа гуай на­майг  тэврээд уйлсан. Бүх зовлонгоо ярьсан. Бүр уулзах гээд очиход нь хөөж туугаад түлхсэн гэнэ лээ. Тэгээд Батмөнх гуай яаж амьдарч байгаад  нас барсныг, өөрөө яаж амьдарч байгаагаа яриад. Халамжийнх нь 50 мянган төгрөгөөс өөр орлого байхгүй хэцүү байсан юм билээ.  Би УИХ-ын  тогтоолын төсөл гаргуулж  цалингийн доод хэмжээг тав дахин нэмэг­дүүлсэнтэй тэнцэх мөнгө олгуулахаар шийдвэр гар­гуулж, буцалтгүй тэт­гэмж өгүүлж,  байр,  ду­лаан, тог  усных нь зард­лыг улсаас олгохоор  бол­сон.

Түүнээс хойш Даа­рий­маа гуай нөхрийнхөө тухай ном бичиж, хөшөө босгож олон сайхан зүйл хийгээд явж байна. Ийм учраас энэ даргын хүн, тэр даргын хүн гэж на­майг ярих өрөөсгөл юм. Эмэгтэй хүн болохоор тэгээд байдаг юм уу, би гайхаад байдаг юм. Би эрчүүдтэй адилхан ша­тар, даам тоглох биш, архи дарс ууж, биллиард тоглох биш, дагаад га­даад дотоод явах биш дээ. Тиймээс Энхбаярын хүн гэж цоллоод байгаа хүмүүс чинь манай дарга нар өөрсдөө байхгүй юу.  Тэгж яривал эд нар  Энх­баяр даргаар татуулж энэ намд орж ирсэн.

–Тухайлбал хэн хэн юм. Яг яаж орж ирсэн бэ?

-2000 он гэхэд өнөөд­рийн лидерүүд байхгүй л байсан ш дээ. М.Энх­болдыг нийслэлийн намын хороон дарга бол­гох гээд Энхбаяр дарга хөтлөөд авчирч байсан. Тэгэхэд  чинь би намын бага хурлын гишүүн бай­лаа. Баянзүрхийн Засаг дарга байсан Ган­тө­мө­рийг нийслэлийн даргад өрсөлдүүлэх гэж зүт­гүүллээ. Тэр үед Энхбаяр дарга Гантөмөрийг да­рам­талж байгаад М.Энх­болдыг өрсөлдөгчгүйгээр нийслэлийн намын дарга болгосон. Т.Бадамжунай гэдэг чинь Намбар гуайн хамаатан гэж орж ирж байлаа. Тэгээгүй бол ийм том намд Бадамжунай орж чадахгүй шүү дээ. Ц.Мөнх-Оргил байна. Цол­монгийн хамаатан гэж оруулж ирж байлаа. С.Батболд гэж намд ямар ч мэдэлгүй зүгээр нэг бизнесмэн залууг Энх­баяр дарга шууд Удир­дах зөвлөлд оруулж ирээд л Гадаад хэргийн дэд сайдаар тавьсан.  Мөн Моксвад байхад их өрийн асуудлаар очих­доо С.Баяртай  тохироо хийсэн гэж ярьдаг юм билээ. Ингэж С.Баярыг авчирсан.  Тэгээд   нэг өдөр бүлгийн хурал дээр  Энхбаяр дарга “Би намын ерөнхий нарийн  бичгийн даргаар нэг хү­нийг тавина. Та нар шүүмжлэхгүй. Шууд дэм­жинэ  шүү” гэж байсан. Ямар ч шүүмжлэлгүйгээр тавина гэхээр нь хэн юм бол гэж бодож байтал С.Баяр гэж хэлсэн. Тэр үед би дургүйцэж үг хэл­сэн  юм.

–Ямар үг хэлсэн гэж…

-“Намд ямар гавьяа байгуулсан юм. Юу хий­сэн юм.  Энэ хүн чинь намын хамт олныг удир­даж чадах юм уу” гээд асуусан. Талийгаач М.Зэ­нээ гуай өмнө нь С.Баяр гэдэг залууг улс төрд ерөө­сөө оруулж болох­гүй шүү гэж хэлж байсан. Би тэр үгийг нь  тэсэлгүй хэлчихсэн. Тэгтэл Одон­чимэд гуай намайг заг­налаа. Ер нь олон хүн намайг загнаад зуун хувь гар өргөөд л С.Баярыг гаргаж ирсэн. Сүүлд нь  Одончимэд гуай “Би бу­руу зүйл хийж,  ууч­лаа­рай. Чиний зөв байж” гэж надад  хэлнэ лээ. Би тэр үед хаалга саваад гарч явсан. Миний араас  Н.Энх­болд,  Д.Лүндээ­жан­цан хоёрыг гаргасан. Бодвол Арвиныг тайвш­руу­лаад ир гэсийм байх.  Ийм байсан.  Гэтэл одоо  бүгдээрээ нийлээд  Энхбаярыгаа унагалаа ш дээ. Би тэрийг  Ерөн­хийлөгчийн сонгуулиар харлаа. Ерөнхий­лөг­чийн сонгуулийн дараа намын бага хурлаар “Энэ хүнийг их хуралд оруулъя” гэж би  хэлсэн. Чингэлтэй дүүргийн ан­хан шат нь дэмжээд оруулж ирэхэд энэ хэд нь нийлээд дээрээс нь шууд хүчээр өөр хүн оруулж ирж бай­сан. Өнөөдөр энэ хүнийг ийм байдалд оруулсан хүн бол даргын өөрийнх нь авчирсан хү­мүүс шүү дээ. Гэтэл бид үнэнч л байсан.  Харин энэ хү­мүүст хүн чанар гэж алга. Ардчилсан нам бол ил цагаан алалцаад асууд­лаа шийддэг.  Ма­найхан бол  хумсаа нуу­сан муур шиг Энхбаярыг ийм бай­далд оруул­чи­хаад өнөө­дөр Элбэгдорж Ерөн­хий­лөгч Энхбаяр дар­гыг ийм байдалд оруул­сан юм шиг яриад л сууж байна. Үнэн ца­гааныг ялгах цаг ирэх л байлгүй гэж би бодож байгаа. Ийм ул­сууд энэ намд байгаа учраас, энэ үнэн түүхийг би мэддэ­гийн хувьд хүний мөсгүй энэ байдлыг нь би хар­саар одоо залхлаа.

–Танд Ардчилсан нам юу амласан бэ. Ам­лалт өгч оруулж байгаа гэсэн яриа бас яваад байгаа..

-Би ямар ч албан ту­шаал гуйгаагүй. Би шан­таажчин хүн биш. Иргэ­дийнхээ төлөө ажиллах боломжийг л нэхнэ. Би АН-д орлоо гээд өөрч­лөгдөхгүй. Шүүмжилбэл шүүмжлээд, хэлдэг үгээ хэлээд л явна. Арвин Арвингаараа л байна. Шударга зүйл дээр   зөв хамтарч ажиллах гэж л орж ирж байгаа.

–АН–д таны найз бий юу?

-Н.Батбаяр, С.Баяр­цогт гээд  эвлэлийн ажил  хамт хийж  явсан эртний  найзууд бий шүү дээ. На­майг АН-ын гишүүд илүү их ойлгодог. Яаж ч хэ­рэлдсэн намайг эд нар л тайтгаруулж байдаг. Тэ­гээд ч тэр үү өөр намд орж байгаа юм шиг санаг­дахгүй байна. Мөн УИХ-д эмэгтэй олон гишүүн байна. Бурмаа гишүүн гэхэд их хуралд орж ирэ­хэд хачин их баярлаад л,  сонгуулиас өмнө  туслах гэж асуугаад л “Даанч хуу­лиараа   болохгүй юм” гэж байлаа. Оюунгэрэл, Бат­чи­мэг гээд л намайг ойл­гож дэмждэг олон бүсгүй­чүүд байна.

–Сарангэрэл гишүүн та хоёрыг “Тангаргаа битгий өргөөч” гэж Ардын намын удирд­лагууд сонгуулийн да­раа хэлж байсан гэсэн.  Энэ үнэн үү?

-Тэгсээн. “Өвөрхан­гайн хоёрын асуудал ший­дэгдээгүй байхад та хоёр тангаргаа өргөхгүй хүлээзнээч” гэсэн.  Гэхдээ бид хоёр “Бидний ард сонгогчийн эрх ашиг байгаа” гэсэн хатуу байр суурьтайгаар тангаргаа өргөнө гэж шийдсэн.

–Дараагийн сонгуу­лиар  Ардын нам ялчих­вал та харамсах уу?

-Үгүй. Би сонголтоо хийсэн. Би 2016 оныг харж энэ сонголтыг хий­гээ­гүй. Өнөөдөр хийх   ажил, санаачлах хуулиуд их байна. Тэр бүхнээ хийх нь л  миний хувьд чухал байна.

-За  цаг зав гаргаж
ярилцага өгсөн танд баярлалаа. Мөн Ард­чилсан намын гишүүн болсон шинэ сон­гол­тонд чинь
баяр хүргэе.

Монгол Улсын ар­дын жүжигчин Агваан­цэрэнгийн Энх­тайван­тай ярилцлаа.

–Ардын жүжигчин цол хүртсэнээсээ хойш сонин хэвлэлд тө­дий­лөн яриа өгөөгүй. Үнд­сэндээ сүүлийн жилүү­дэд нам гүм байгаа. Тий­мээс та­ныг эргээд “ухаж төнх­мөөр” са­нагд­лаа л даа. Яриагаа ус нутгаас тань эхэлье?

-2009 онд төрийн
өн­дөр хишиг хүртэж, ардаа­раа овоглосноосоо хойш
ерөнхийдөө чимээгүй бай­лаа. Би ардын цолтон болчихлоо
шүү дээ гэж онгирч омойтсон
аястай ярилцлага өгөл­тэй нь биш дээ. Миний ус нутаг
Хэнтий аймгийн Баян-Адарга, Биндэр сумын зааг юм. Аав минь надад Баян-Адаргын Баян-Өлзийт багт төрсөн гэдэг. Сүүлд
сонсох нь ээ, Бин­дэрийн Бор-Овоогийн Уртын эх газар төрсөн
гээд байгаа.

Миний бие бол Бор-Овоогийн Уртын эхийг л тоонотоо гэж бодох болсон. Биндэр гэхээр хүмүүс буриад гэж ойлгох нь бий. Би чинь халх хүн. Аав ээж хоёр минь хоёу­лаа халх, бүр боржигон хүмүүс юм. Аав Шаравын Агваанцэрэн хөв­чийн Жонон вангийн нутаг Баян-Адаргын хүн. Нэгэнт аавынхаа тухай, ус нутгийнхаа тухай ярьж буй учир энд нэг зүйлийг хэлэх гэсэн юм. Ерэн нэгэн онд би удам угсаа, гарал үүслийнхээ талаар ааваасаа асууж байлаа. Тэгэхэд аав минь Хэнтийн Өндөрхаанд бие муу хэвтэрт байсан. Би гэдэг хүн эзэн хааныхаа дүрд тоглоод байж байдаг. Балжинням найруулагчаас хоёр хоногийн чөлөө аваад Өн­дөрхаанд очиж байв. Тэр бол аав­тайгаа уулзсан, үг яриаг нь сонссон сүүлчийн уулзалт байлаа даа.

–Биндэр сумандаа сургууль соёл дүүргэсэн үү?

-Цэнхэрмандал суманд цэцэр­лэгт анх орж байсан түүхтэй. Аав тракторын жолооч байхгүй юу. Цэнхэрмандалд мал аж ахуйн станц байгуулагдахад хоёр трактор байсны нэгийг манай аав, нөгөөг нь гавьяат жүжигчин, дуучин Эр­дэнэбатын аав Гэндэндарам гуай барьж байсан. Тэр хоёр тус сумын бүх л айлын ус түлээг дөхүүлж, нүүлгэж суулгаж байсан буянтнууд. Эрдэнэбат бид хоёр тухайн цагийг яаж мэдэх билээ. Нэг насны зөрүүтэй хоёр. Цэцэрлэг, сургуульд цуваад л орсон. Цэнхэрмандалд гуравдугаар ангиа дүүргээд дараа нь аймгийн төв рүү шилжиж тэндээ аравдугаар ангиа төгссөн. Арван жилд дуулдаг, бүжиглэдэг тийм л хүүхэд байлаа. Бас ч болоогүй урлагийн тэмцээн уралдаанаас шагнал авчихсан, Улаанбаатарт ирээд дуу хоолойгоо цуурайтуул­чихсан догь эр явлаа.

–Урлагт анх хөтөлсөн багш тань хэн байна?

-Тавдугаар
ангийн сурагч байх­даа Хан Хэнтий чуулгын дуучин, Монгол Улсын ардын жүжигчин Шархүүхэн гуайгаар уртын дуу заалгаж байсан. “Хулст нуур”, “Эр бор харцага” зэрэг дуунуудыг хоёр ч жилийн хугацаанд заалгасан юм. Шархүүхэн гуай “Миний хүүгийн хоолой бол уртын дууны хоолой биш ээ. Дуурийн дуулаачийн хоо­лой. Чи тэр замыг хөөх ёстой” гэж захиж байсан. Долдугаар ангийн хүүхдэд тэгж хэлж байгаа хэрэг. Ингээд аравдугаар ангиа дүүргээд Улаанбаатар хотноо Хөгжим бүж­гийн сургуульд ирлээ. Хоёрдугаар курст орох жил манай найрал дууны анги тухайн үеийн Улсын багшийн дээд сургууль руу шилж­сэн дээ.

–Та чинь Свердловскийн Ура­лын хөгжмийн дээд сур­гуулийг дуурийн дуулаачаар төгссөн хүн дээ?

-Улсын
багшийн дээд сургуу­лийг төгсөөд л шууд Уралын хөгжмийн дээд сургуульд явсан. Уул нь намайг Дуурийн театрын дуурийн гоцлол дуулаачийн ангид хуваарилсан юм. Тэгтэл Соёлын яамны урилгаар гээд л гадагшаа явуулчихсан. Уралын хөгжмийн сургуульд таван жил суралцаад наян таван онд төгсч ирсэн. Тэгээд л хорин жил дуурийн театрын гоцлол дуучнаар ажилласан. Дуу­рийн театрт наян таван оноос 2005 он хүртэлх хугацаанд тавигдсан Монголын болон дэлхийн бүх л сонгодог дуурийн гол дүрд дуулсан байна. 32 дуурийн гол дүрийг авч гарсан байдаг шүү. Хайдав багш, Банди гавьяат хоёр тэтгэвэртээ суугаад сургуулиуд руу багшаар явчихаар нарийн цээл хоолой буюу тенор хоолойтой эрэгтэй дуучин нь би л үлдэхгүй юу. Д.Лувсаншарав гуайн хэд хэдэн дуурьт дуулсан. Манай хүн намайг дуурийн театраас гарахаас өмнө “Хадам ээж” гэсэн хоёр хүний дуурь бүтээж түүнд нь ардын жүжигчин А.Долгор бид хоёр дуулж байлаа. Халтарын Билэгжаргалын “Гэрэл сүүдэр” гэж дуурьт зууны манлай дуурийн дуучин Ц.Пүрэвдорж гуайтай хамт дуулж байсан гээд бодохгүй юу. Ер нь би өөрийгөө их азтай хүн гэж боддог. Яагаад вэ гэж та асуух байх.

–Тэгэхээр ямар хариулт өгөх бол?

-Наян
таван онд дуурийн театрт ирэхэд манай алтан үеийнхэн халаагаа өгөх дөхчихсөн байсан. Яг тийм цагт бидний үеийнхэн хаврын шувууд шиг ганганалдан ирж өнөө аваргуудаас хормойгоо дэвсэн халааг нь авч байсан. Ц.Пүрэвдорж, Г.Хайдав, А.Бүтэд, Х.Уртнасан, Д.Жаргалсайхан гээд Монголын сонгодог урлагийн үрийг нь тарьсан хүмүүс. Энэ дундаа миний хамгийн хайртай алтан портнер бол Хорлоогийн Уртнасан гуай. Бид хоёр олон сонгодог дуурьт хамтарч дуулж байлаа. Маш түшигтэй сайхан хүн шүү дээ. Хоёулаа Гонгорын Хайдав гэж хүний шавь юм. Бидний үеийнхэн гэвэл ардын жүжигчин Батаагийн Жавзандулам, Аюурзанын Долгор, Чинзаяагийн Мөнхшүр нар шүү дээ. Ийм л нэгэн үеийн сонгодог дуучидтай Монголын дуурийн театрын тайзнаа хорин жилийг үдсэн байна. Алтан үеийнхний тарьсан үрийг Монголынхоо хөр­сөнд улам сайхан ургуулаад дараа үе, дүү нартаа хүлээлгэж өгсөн гэж бодохоор омогшил төрдөг л юм. Гэхдээ бид өнөөдөр тэгтлээ хөг­ширчихөөгүй байна. Хэдий эмээ, өвөө болчихсон ч гэсэн багш нарын­хаа дэргэд залуу л байна.

–Тантай гурван ч сэдвээр данайтал ярилцаж болмоор санагдана. Ухаандаа, хоёу­лаа эхний сэдэв буюу дуурийн дуулаачийн тухайд чинь л ярилаа. Эзэн хааныхаа дүрийг бүтээх түүхэн үүрэг танд оногдсон. Энэ тухай асуулгүй өнгөрч боломгүй. За тэгээд цаана нь хөгжмийн зохиолч гэж нэг том зүйл бас байна даа?

-Үнэн
шүү. Ах нь өөрийнхөө Монголын урлагт байгуулсан гавь­яа, зүтгэсэн зүтгэлээ гурван хэсэгт хувааж боддог. Эхний хэсгийг нь ярилаа. Одоо эзэн хааныхаа түүхэн дүрийг бүтээсэн хувь заяа буюу кино урлагтай холбогдсон түүхээ сөхье. Ерэн оны цагаан морин жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд миний бие кино урлагтай холбогдсон. Энэ маань эзэн хааныхаа түүхэн дүрийг бүтээх болсон гэсэн үг л дээ. Би бол өөрийн саналаар юм уу, сэтгэ­лийнхээ дуудлагаар ийм хувь заяатай холбогдоогүй. Ерөөс На­ца­гийн Жанцанноров гэж хүний буян юм. Тэр хүн намайг Чингэс хааныхаа дүрийг бүтээх эхний алхамыг хийж өгсөн. Төрийн шаг­налт хөгжмийн зохиолч Цогзолын Нацагдоржийн “Үүлэн заяа” дуурьт тоглож байхад намайг анхаарч харсан юм билээ. Энэ дашрамд хэлэхэд, Нацагдорж багшийн “Үүлэн заяа”, “Гэсэр”, Билэг­жар­галын “Ламбугайн нулимс” энэ гурван дуурь бол Монголын үндэс­ний дууриудын хамгийн том шинэчлэл гэж би боддог. Ингээд “Үүлэн заяа”-гийн Төмөртөр хаанд дуулж эхний өдрийн тоглолтоо дууссаны дараа Жанцанноров гуай баяр хүргээд “Бидний хэдэн нөхөд нэг юм хийх гээд байгаа. Маргааш чи энэ дуурьдаа дуулна биз дээ” гэлээ. Тэгээд л өнгөрсөн. Би ямар  хүмүүс, юу хийх гэж байгааг мэдэх ч үгүй, асуух ч эрхгүй шүү дээ. Маргааш нь дуурь дуус­саны дараа өрөөндөө будгаа арилгаад зогсч байтал Балжинням, Нагнайдорж нарын найруулагчид ороод ирдэг юм байна. Бүгд намайг харж сонжиж, хэд гурван үг асуу­гаад яваад өгсөн. Өглөө нь ажилдаа ирээд дасгалаа уншаад зогсч байтал “Энхтайван, чи юу хийгээд энд байж байгаа юм бэ. Чамайг 10 цагт кино үйлдвэр дээр бэлэн байгаарай гэсэн ш дээ” хэмээн нэг нь хэлдэг юм. Тэгээд л автобусанд суугаад кино үйлдвэр орлоо.

–Тэнд Б.Балжинням найруу­лагч тэргүүтэй хүмүүс хү­лээж байв уу?

-За
хө, хэн хэн хүлээж байсан гэж бодно. Төрийн шагналт, урла­гийн гавьяат зүтгэлтэн Бэгзийн Балжинням, ардын уран зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ, төрийн шагналт зохиолч Дарамын Батбаяр, зураач Пүрэвсүх, зохиолч Дүгэржавын Маам, оператор Луузаншаравын Шаравдорж гээд аваргууд сууж байгаа юм. Тэд надаас ус нутаг асууснаа шууд л өндөр хэд вэ, биеийн жин хэд вэ гэдэг юм. Тухайн үед чинь би мөрнийхөө дээгүүр татах хэмжээний урт үстэй байсан. Балжинням найруулагч “Бадам­сүрэнг дууд” гээд нүүр будагчийг дуудууллаа. Тэгээд намайг хорин настай, дөчин настай, жаран настай болгуулж үзлээ шүү. Жаран настай болчихоод байж байхдаа “Би ер нь ийм л өвөө болох юм байна” гэсэн бодол төрж билээ. Гэхдээ надад чухам хэний хорин нас, жаран нас гэдгийг мэдэхгүй байлаа. Ухаандаа, жаран настай өвгөний дүрд хувираад цагаан ногтон сахалтай амьтан өнөө хэдийн чинь өмнө зогсож байхдаа “намайг ер нь яах гээд байгаа юм болоо” гэж бодож байлаа. Ингээд долоо хоногийн дараа манай дуурийн театрын ерөнхий найруу­лагч, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Лхагвын Эрдэнэбулган гуай ороод ирлээ. “За нөхөр минь чи кино үйлдвэрт нэг сарын хугацаатай ажиллах болж байна даа” гэлээ. Би хариуд нь “Үгүй ээ, найруулагчаа би явж чадахгүй. Уран бүтээ­лийн­хээ ажлыг хиймээр байна. Хэд хэдэн дуурь намайг хүлээж байна” гэсэн юм хэллээ дээ. Тэгтэл заг­нуулдаг юм аа. “Чиний наад толгой чиний толгой биш төрийн толгой. Хэн юу л гэж хэлнэ чи түүнийг нь биелүүлэх ёстой. Хэрвээ ихээхэн гөжүү зан гаргаж өмнөөс тайлбар тавих юм бол дэмий шүү” гээд сүхээр цохих шиг л тас буулгаад авдаг юм. Ингээд би гэдэг хүн бүр нэг гомдолтой нь аргагүй, театр руугаа эргэн эргэн харсаар кино үйлдвэр рүү явж билээ. Ямар ки­нонд, ямар дүр бүтээхээ мэдэхгүй амьтан л явж байгаа хэрэг шүү дээ. Замд явахдаа юу гэж бодсон гэж санана, ямар ч дүр өгсөн хамаагүй түүнд нь тоглож чадахгүй гэдгээ албаар харуулаад, тэнцэхгүй нь гэсэн тодорхойлолт аваад буцаад театртаа ирнэ дээ гэж. Нэг сарын хугацаанд сургуулилт хийхдээ “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”-ын Бөртэ-д тоглодог ардын жүжигчин С.Сарантуяа, Боорчийн дүрийг бүтээдэг, “Мандухай цэцэн хатан”-д Мянхайд тоглож байсан Төмөр­тогтох, төрийн шагналт Ц.Төмөр­баатар, Хасар Жагаа, гавьяат Ж.Сүххуяг нартай эхлээд тоглуулж байгаа юм. Бид бол үе тэнгийнхэн. Дараа нь Сувд гуайтай, Мягмар­наран гуайтай тоглууллаа. Монго­лын тайз дэлгэцийн урлагийн сор болсон тэдгээр жүжигчдээс би үнэндээ сүрдэж байлаа шүү.

–Чингэс хааны дүрийг бүтээ­хээ яг хэдийд мэдсэн гэдэг билээ?

-Ерэн
оны хоёрдугаар сарын 19 буюу цагаан морин жилийн шинийн нэгэнд мэдэж байсан. Дуурийн театрынхан чинь шинийн нэгэнд театр дээрээ уулзаж ахма­дууддаа золгодог улажлалтай. Тэрхүү уламжлалынхаа дагуу ши­нийн нэгний өглөө гэртээ шинэл­чихээд театртаа очоод “Гоцлол дуучин А.Энхтайвандаа эзэн Богд Чингэс хааныхаа түүхэн дүрийг Монголын кино урлагт анх бүтээх болсонд баяр хүргэе” гэсэн бичиг үүдний самбар дээр дурайтал байж байдаг юм. Би эхлээд итгэ­сэнгүй. Манайхан надаар дамшиг­лаж байна даа гэж бодлоо. Үүд­нийхээ жижүүрээс хэн ийм зарлал гаргасныг асуулаа. “Мэдэхгүй ээ, захиргаанаас байлгүй дээ. Баяр хүргэе” гэдэг юм. Өрөөндөө ортол манай хэд баяр хүргээд тэвэрч үнсээд сүйд. Удалгүй театрын удирдлагууд баяр хүргээд ахмад настнууддаа золгох биш “Чингэс хаандаа золгоё. Эзэн хаанаараа бахархах ийм нэг сайхан цаг ирдэг юм байна” гээд хөгшин залуугүй надад золгож баяр хүргэж байлаа.

Ингэж л хувь заяагаар эзэн хааныхаа дүрийг Монголын кино урлагт анх бүтээсэн юм шүү. Сайн муу бүтээснийг ард түмэн л үнэлнэ. Өнөөдөр хүртэл миний ард түмэн намайг Чингэс хаан шигээ хүндэт­гэн дээдэлдэг. Тэгэхээр би энэхүү түүхэн дүрийг гайгүй шиг бүтээсэн юм болов уу. Хамт тоглосон нэртэй жүжигчдийн нөлөө байсан. Ухаандаа, Сувд гуайг би уг кино бүтэх хоёр жилийн хугацаанд ээж шигээ л хүндэтгэж “ээж ээ” л гэдэг байсан. Банзарын Дамчаа гуай, Гүрсэдийн Доржсамбуу гуай хоёр киноны турш надтай ажилласан. Тэдний л хүчинд чи Чингэсийнхээ дүрийг бүтээсэн байхгүй юу. Нэг сонин зүйл нь Монголын дуурийн театраас Сүхбаатар, Хатанбаа­тарын дүрүүд тодорсон байдаг. Ер нь тэгээд Дашнамжил гуайгаар Сүхбаатар жанжныг, Эрдэнэ­бул­ган ахаар Хатанбаатарыг, өчүүхэн надаар Чингэс хааныг төлөөлүүлж боддог болж дээ. Үүнд уран бүтээл­чийнхээ хувьд бахархахгүй байхын аргагүй ээ.

–Та Монголын кино урлагт Чингэс хаанаасаа өөр дүр бүтээсэн үү, үгүй шиг санагдах юм?

-Бүтээгээгүй юм аа. Надад бол олон киноны урилга ирсэн. Тэр бүгдэд  зөвшөөрөөгүй ээ. Би бол мэргэжлийн жүжигчин биш. Азаар, хувь тавилангаар эзэн хааныхаа л дүрийг бүтээчихсэн хүн. Гэтэл өөр кинонд тоглож байгаа нь энэ гээд ард түмний сэтгэлд нэгэн өндөрлөг тогтоосон өнөө дүрээ манайхны хэлдгээр шалны алчуур болгочих­вол яах юм бэ. Чингэс хаан чинь худалч, хулгайч, зальжин, шорон­гийн хүн болоод хувирчихвал яах юм. Тийм л бодол өвөрлөж тат­галздаг. Үндсэндээ, Монголын ард түмэн намайг эзэн Богд хаанаараа л хүлээж авсан. Тиймээс би Чингэс хаан нь л байя гэж бодсон хэрэг л дээ. Харин кино урлагт бол сэтгэлээ өгсөн. Гэргийнхээ “Нүхэнд үлдээсэн сувд” зохиолоор “Мойлхон” гэж кино хийсэн. Азийн кино наадмын фестивальд шилдгээр шалгарч байлаа. Түүнээс хойш хоёр, гурван ч кино хийгээд байна.

–Танаас бас нэг зүйлийг асууя гэж бодоод байдаг. Сүүлд манайх “Үхэж үл болно–Чин­гэс хаан” гэсэн кино хийлээ. Түүнд Чингэсийн дүрийг Тө­мөрбаатар гавьяат бүтээсэн. Мэдээж өөрийнхөөрөө л бүтээсэн нь мэдээж. Түүнийг та Чингэсийг ямар хэмжээнд гаргасан гэж боддог вэ?

-Уг
киног сайн муу гэж тодор­хойлох нь миний хувьд зохимжгүй юм. Ц.Төмөрбатар бид хоёр уран бүтээлийн найзууд. Түүнийг би ясны жүжигчин гэж боддог. Үнэхээр ч төрмөл, таримал амьтан л даа. Бид хоёр уулзахаараа уран бүтээ­лийн тухай санаа оноо солилцоно. Харин Чингэс хааны тухай, бүтээсэн дүрүүдийнхээ тухай “А” ч гэж ярьдаггүй байхгүй юу. Сонин байна уу. Харин “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кино дэлгэцэнд гарсны хорин жилийн ойгоор задгай галын дэргэд зогсоод Тэмүүжин, Жамуха хоёрын дүрд хэрхэн тоглосноо дурсан халуунаар тэврэлдэж байс­наа мартамгүй. Тэр бол ховорхон л тохиол.     

–Бид хоёрын яриа сонины энэхэн зайд үнэндээ багтах­гүй л дээ. Гэхдээ танаас уран бүтээлийн гурав дахь хэсэг буюу хөгжмийн зохиолчийн тухайд чинь асуумаар байна?

-Хөгжмийн
зохиолчийнхооо хувьд 400 гаруй дуу, тав зургаан уран сайхны кино, хориод баримтат киноны хөгжим бичжээ. Анхны маань дуу бол Жүмпэрэлийн Саруулбуян андын минь шүлэг “Балжийн гол” юм. Мэргэжлийн дуу л даа. За тэгээд Саруултайгаа “Ононгийн шугуй” тэргүүтэй хэд хэдэн сайхан дуу хийсэн. Сүх­баатар нутгийн найрагч Сумъяа­гийн Амартайвантай хамтарч бү­тээсэн “Олонтой явсан аав” дуу минь “Морин хуур” авч, би гэдэг хүн ихэд баярлаж байлаа. Соёлын тэргүүний ажилтан Б.Батболд дуулж олонд хүргэснийг хүмүүс мэднэ. Мөн Б.Батмэнд, С.Цогт­сайхан нарын “Санасан шүү ча­май­гаа”, У.Далантай, Т.Баясгалан нарын “Эрхлэн жаргах бидэн хоёр” гээд олны сайн мэдэх дуунууд байна. Ерээд онд байна уу даа, Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайн “Ээжийн­хээ ачийг яалаа даа” шүлгэнд аялгуу хийгээд зууны манлай Хорлоогийн Уртнасан гуайгаар дуулуулж явсан хүн шүү дээ, би.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Төв аймгийн Засаг дарга Д.Баярбаттай ярилцлаа.

 –Таныг Төв аймгийн анхны ардчилсан Засаг дарга гэж хэлж болох уу?

-Бололгүй яахав. Төв аймгийнхан 23 жилийн дараа анх удаа Ард­чил­лын төлөө саналаа өгч, орон нутгаа удирдах эрх мэдлийг Ардчилсан хү­чинд олгосон ийм үйл явдал боллоо. Энэ бол түүхэн том өөрчлөлт гэж үзэж байгаа. Саяхан болж өнгөрсөн аймгийн ИТХ-аараа Төв аймгийн Засаг дарга, ИТХ-ын дарга, тэр­гүүлэгчдээ сонгон тус тусын үүрэгт ажилдаа орцгоогоод байна. Өн­гөрсөн баасан гаригийн хуралдаанаараа бид 16 сумын Засаг даргаа то­миллоо. Цаг үеийн бай­дал, өвөлжилт хүндрэх төлөвтэй байгаа учраас Засаг дарга нараа ийн яаралтай томилох шаард­лага гарч байгаа. Шүүх дээр маргаантай, иргэдээс санал хүсэлт гомдол ирсэн, хурал нь хуралдаагүй гэсэн шалт­гаанаар үлдсэн 11 сумын Засаг даргыг томилоогүй байна.

–Хамтарч ажиллах багаа хэрхэн бүр­дүүлье гэж бодож бай­на вэ?

-Би өнгөрсөн дөрөв тав хоногийн дотор маш их ажлыг амжуулахын тулд багаараа зүтгэлээ. Ямар баг гэхээр, аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчид­тэй­гээ ирэх дөрвөн жилд Төв аймгийн эдийн засаг, нийг­мийг хөгжүүлэх хө­төл­бөрөө боловсруулж, хурлаараа батлуулаад хэрэгжүүлж эхэлж байна. Өөрчлөлт шинэчлэлийг авчрах залуу, эрч хүчтэй, шударгаар ажиллах ул­суу­даар багаа бүрдүүлэх ажил удахгүй хийгдэж эхэлнэ. Одоогоор нэг ч томилгоо, өөрчлөлт эх­лээ­гүй байна.

Бид Шинэчлэлийн Зас­гийн газрын бодлогыг орон нутагтаа хэрэг­жүүлнэ. Аймгийнхаа да­вуу талуудыг харсан олон тулгуурууд дээр орон нут­гаа хөгжүүлэх ерөнхий дүр зураг гарчихаад бай­гаа.

Нийслэлийг бүслэн байрладаг газарзүйн байр­лал, сумдад маань дэд бүтэц, зам харилцаа харьцангуй сайн хөгжсөн нь бидний давуу тал. Мөн олон улсын нисэх онгоц­ны бүтээн байгуулалт, аялал жуулчлалын чиг­лэ­лээр төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжинэ. Динозаврын музей, “Майдар сити” шинэ суурьшлын бүстэй болно. Төв аймаг тэр аяараа аялал жуулч­ла­лын том бүс нутаг болох юм. Үүнээс гадна бид 1.7 сая хүн амд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлээ хүр­гэнэ. Нийслэлийн төв­лөр­лийг сааруулах зо­рил­гоор Төв аймагтаа, Зуунмод хотдоо жижиг, дунд үйлд­вэрлэлийн тех­нологийн паркийг өөрс­дийн хүчээр бай­гуу­ла­хаар зорьж ажил­лана. Мөн “Шинэ Зуунмод” хотын бүтээн байгуу­лал­тын эхлэлийг тавина. Энэ мэт олон өөрч­лөлтийг бид мөрийн хөтөлбөрийн үндсэн чиг­лэлдээ тусгаад байгаа. Энэ бүгдэд мэр­гэж­лийн, төрийн захир­гааны ажилт­нуудаас гадна эх нутгаа гэсэн сэт­гэлтэй бизнесменүүд, биз­­несийн байгуулла­гууд­тай хам­тарч нээлттэй ажиллахаар бэлтгэж бай­на. 

–Таны аав Х.Доржийг нутгийнхан анд­даг­гүй юм билээ?

-Миний аав насаараа багшилсан хүн. Ард тү­мэнд “Хөдөлмөрийн” Дорж багш гэдгээрээ та­нигд­сан. Манайх өнөр өтгөн айл. Би арван хүүх­дийнх нь долоо дахь нь. Аав минь 1967 онд Баг­шийн дээд сургуулийг төгсч Төв аймагт ирс­нээ­сээ хойш эндээ хөдөл­мөрлөж, үр хүүхдээ өсгөн бойжуулж, насан эцэс­лэт­лээ амьдарсан нутгийн хүн байгаа юм. Би аавынхаа мэргэжлийг өвлөж авсандаа баярлаж явдаг. Аав минь бидэнд “Хүнтэй муудаж болохгүй. Сайхан сэтгэлтэй явах ёстой. Юм хийж бүтээ, суралц” гэж сургаж үр хүүхдүүдээ хүмүүжүүлсэн.

–Та нисэх загварын спортын мастер.  Хүү­хэд байхдаа Төв айм­гийн нисэх загварын клу­бийн идэвхтэй сурагч байсан талаар тань дуул­сан юм байна?

-Эргээд харахад, би зургаа, долоохон настай байхаасаа л Төв аймгаа төлөөлж олон арга хэм­жээнд оролцдог хүүхэд байжээ. Намайг нэгдүгээр ангид ордог жил аймагт орос мэргэжилтнүүд ирж Соёлын ордонд бүжгийн дугуйлан нээхэд хамгийн түрүүнд бүртгүүлж орж байлаа. Тэгээд гуравду­гаар анги хүртлээ айм­гийн хэмжээний ямар л кон­церт, хүүхдийн арга хэм­жээ болно, бүгдэд нь бү­жиглэнэ. Төв аймгийн соё­л урлагийн арван хо­ногийн нээлтэд айм­гийн­хаа олон мянган хүүхдээс шалгарч орж байснаа март­­даггүй юм. Би ер нь хүүхэд байхдаа юм юманд идэвх зүтгэлтэй явжээ. Аймгийн тех­ни­кийн дугуй­ланд хичээл­лэж, есдүгээр анги хүрт­лээ УАШТ-д орол­цож, медаль хүртэж байв. Орос хэлний олон улсын “Бид Артек руу явна” тэм­цээнд багаараа түрүүлж, Төв аймгийн шилдэг су­рагчдын нэг болж явлаа. Төгсөх ангид байхдаа ч урлаг соёл, зохион бүтээх чиглэлээр олон тэмцээн уралдаанд оролцдог бай­сан шүү. Тэгээд 1988 онд Багшийн дээдийн Ерөн­хий техни­кийн ангид элсэн орж 1992 онд багш мэргэжлээр төгс­сөн. Хө­дөлмөрийн га­раа­гаа Төв аймгийн Тавду­гаар дунд сургуульд хө­дөл­мөрийн багшаар ажилд орж эх­лүүлсэн. 1993 онд тус сургууль байгуулагдахад би найм­ду­гаар анги буюу анхны төсгөлтийн ан­гийнх нь багш байлаа. Техник, тех­нологийн улсын олим­пиа­дад тү­рүү­лэх юмсан гэж ба­гаа­саа мөрөөддөг байс­наа тэгэхэд гүйцэл­дүүлж, ба­гаа дасгалжуулж манай аймгийнхан улсад тү­рүүл­сэн удаатай.

–Багшилж байгаад хувийн сектор руу орсон байх аа?

-1995 онд “BSB сер­вис” компани надад ди­зайнераар ажиллах хү­сэлт тавьсан. Монголын анхны электрон барааны дэлгүүр “Элба”-гийн лого, эмблемийг зохиож, ту­хайн үеийн шилдэг техно­ло­гиор тохижуулж, хаяг, рек­лам, интерьер дизай­ныг нь хийж үнэлэгдсэн юм. Ингээд барилга архи­тек­турын чиглэлээр ажил­лах нь зүйтэй юм байна гэж үзээд “Дизарч” компанид дэд захирлаар ажиллах болсон. Зөвхөн интерьер дизайн, хаяг рекламнаас гадна ба­рилга, архи­тек­тур, бүтээн байгуулалтын чиглэлээр архитек­то­рууд­тай хам­тарч ажилласан минь маш их туршлага хуримт­луулах боломж бүр­дүүл­сэн юм. 2001 онд би “Декора” компаниа үүс­гэн байгуулж, саяхныг хүр­тэл үйл ажиллагааг нь эр­хэлсэн.

–Та Ардчилсан намд хэзээ элссэн юм бэ?

-“Декора” компа­нийн­хаа ажлын шугамаар Төв аймгийн сумдаар явах шаардлага гарсан. Тэгж явахад нутаг орныхоо төлөө санаа зовох цаг болжээ гэдэг бодол төрсөн л дөө. Аймгийнхаа нэлээд хэдэн сумдаар явлаа. Тэр үед “Хүний төрсөн нутаг гэдэг өөр юм байна. Нутаг орондоо очиж ажиллаж, амьдрах ёстой юм байна. Нутаг орноо хөгжүүлье” гэдэг шийдвэрээ гаргасан. Тэ­гээд 2007 онд Ардчилсан намд элсч, 2008 оны орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшиж, Архуст суманд ялалт байгуулсан. Ажил­лах зарчмаа тэгэхэд л ойлгосон юм. Өмнө нь шүүмжлэгч, хөндлөнгийн байр сууринаас хардаг байсан бол намд орж, дуу хоолойгоо хүргэж, ажил хэрэг болгох талаас нь ажиллаж эхэлсэн.

–Ардчилсан намыг сонгох болсон шалт­гаан тань юу байв?

-Би ерөөсөө л хүүхэд байхаасаа Ардчилал гэ­дэг ухагдахууныг ойлгож явсан юм билээ. Миний хамгийн үнэтэй зүйл юу юм бэ гэхээр юм үзэж сонирхох, зохион бүтээх, ямар нэгэн юм бүтээх гэсэн чин хүсэл. Энэ бүх­нийг хамгийн зөв утгаар нь хэрэгжүүлье гэдэг Ард­чиллын тогтолцоо нь зөв болохоор би энэ намыг сонгосон. Хувийн хэвш­лийн хүн болохоор яавч Ардчиллыг сонгох нь зүй­тэй гэж шийдвэр гаргаж ардчиллын төлөө явсан. Ингээд 2008 оны орон нутгийн сонгуулиар Архуст сумаас нэр дэвш­сэн.

–Яагаад Архуст сум гэж. Энэ суманд ах дүүс, хамаатан садан тань байдаг юм уу?

-Аймгийн төв дээр нэр дэвших бололцоо олдоо­гүй л дээ. Тухайн үед Ардчилсан намаас “Хам­гийн хэцүү сум бол Архуст сум. Тэнд очиж нэр дэвш” гэсэн. Тэнд миний ямар ч хамаатан байхгүй, нэг ч таних хүн байгаагүй. Ийм л газарт очиж нэр дэвш­сэн. Намайг эхлээд очиход хэн ч хүлээж аваа­гүй. Иргэдтэйгээ уулзаад “Ийм юм хийж бүтээе. Орон нутгаа ингэж хөг­жүүлье” гэж ярихад хү­мүүс ерөөсөө нутаг ус гэж ха­маардаггүй юм билээ. Тэдэнтэй ярилцахад маш сайхан хүлээж авсан. Дөр­вөн жил тэдэнтэйгээ хамт ажилласан. Одоо тэд ми­ний төрсөн ах дүүс шиг л болцгоосон доо. Зовлон жаргалаа ярьц­гаана. Тэд­ний хувьд би жинхэнэ тө­лөөлөгч нь байж чадсан гэж боддог. Тэгээд би тө­лөөлөгчөөр сонгогдоод хоёр жил ажиллаад Төв аймгийн Ардчилсан намын хо­рооны гишүүн болсон. 2010 оны гу­равду­гаар сард аймгийн АН-ын дэд дарга болсон. Одоо чинь ажил хийсэн хүнийг үнэл­дэг цаг үе. Тийм учраас би намынхаа ажлыг сайн хийсэн. Тө­лөөлөг­чийн­хөө ажлыг сайн хийсний үр дүнд журмын нөхөд минь на­майг дэд дарга, орон нут­гийн сонгуулийн ерөнхий менежерээрээ сонгосон юм. –Төв аймагт Ард­чил­сан нам гарч ирснийг бусад намынхан “Са­намсаргүй, тохиолдлын явдал боллоо” гэж тайл­барласан. Орон нутгийн сонгуулийн өмнө энэ аймагт Ардчилсан хү­чин гарна гэдэг нь су­далгаа, тооцоогоор мэд­рэгдэж байсан уу?

-Ард түмэн өөрчлөлт, ши­нэч­лэл хийх цаг нь болсон гэдгийг ойлгосон. Жишээл­бэл, би өөрийнхөө сонгогдсон тойргийг ярья л даа. Зуунмод хотын Баянхо­шуу баг бол миний төрж өссөн газар. Би эндээс гал голомтоо бадрааж, ажил хөдөлмөрийнхөө гарааг эхэлснийхээ хувьд аймгаа сайн мэднэ. Баянхошуу багт зэх зээлийн харилцаанд ороод бүхэл бүтэн 23 жил өнгөрөхөд хүний төлөө ганц ч юм хийгдээгүй. Бүрэн бо­лол­цоо байсан. Би хүүхэд байхдаа худ­гаас хоёр арвын хувин бариад усаа зөөдөг бай­сан. Гэтэл одоо тэр бай­дал яг хэвээрээ л байна. Улс эх орны минь эдийн засаг хөгжчихсөн, бүх эрх мэдэл нь байхад хүний төлөө ямар ч ажил хийсэнгүй гэж бодож байгаа. Ийм зайлш­гүй шаард­лага гар­сан учир ард иргэд Ард­чиллын төлөө са­налаа өгсөн.

–Сая Төв аймгийн За­саг даргын суудалд суух хү­мүүсийн талаар янз бүрийн таамаг гар­сан л даа. Айм­гийн АН–ын дарга Доржпү­рэвийг Засаг дарга болох гэж үзээд дэд сайдын сууд­­лаа чамласан ч гэх шиг янз бүрийн яриа гар­сан?

-Ардчилсан нам их шударга тогтолцоотой нам шүү дээ. Төв аймгийн Засаг даргыг сонгох үйл явц шударгаар л явагд­сан. Хэн нь ажил хийж чадах вэ. Уриа лоозон, бичиг цаастай ноцолдох биш, ажил хийх хүнд л аймаг орон нутгаа авч явах хариуцлагыг үүрүүлье гэ­сэн шийдвэр гаргаад нуу­цаар санал хураасан. Хоёр хүн өрсөлдсөнөөс би хорин төлөөлөгчөөс 15-ынх нь саналыг авч айм­гийн ИТХ итгэл хүлээлгэн, Ерөнхий сайд батлам­жилс­наар хариуцлагатай нэр хүндтэй ажлыг хүлээж аваад байна.

–Тантай хэн өрсөлд­сөн юм бэ?

-Зуунмодын АН-ын дарга Ж.Цэндсүрэн өр­сөлдсөн. Миний хувьд энэ ажлыг ард түмэн маань ихийг хийгээсэй гэж ха­риуц­лага хүлээлгэсэн алхам болсон гэж бодож байна.

–Таныг ажлаа хү­лээж авсан өдрөө архи­дан сог­туурч, агсам тавьж, эрүүл­жүүлэгд­сэн тухай зарим мэ­дээл­лийн хэрэгслээр мэдээлсэн. Тэр өдөр чухам юу болсон юм бэ?

-Энэ сарын 7-ны өд­рийн 15.00 цагт Ерөнхий сайд намайг батлам­жил­сан. Төв аймгийнхан анх удаа Ард­чил­сан Засаг даргатай бол­сон энэ үйл явдал бол ардчиллын тө­лөө гэсэн сэтгэлтэй бүх хүмүүсийн баяр байсан. Тэр өдөр оройн 18.00 цагт би аймагтаа ирээд хуучин Засаг даргаасаа ажил үүргээ хү­лээж авах санал тавиад 20.00 цаг хүртэл хүлээсэн. Хуучин Засаг дарга Тамгын газрын даргатайгаа орж ирсэн л дээ. Сайн өдөр бай­сан учир тамга хүлээж авах ёслол болсон. Тамга хүлээж авсныхаа хувьд энэ ёслолын дараа Онцгой комиссыг хуралдуулах үүрэг өгсөн. Тэр өдөр аймагт “Урга­цын баяр” болж байсан учир би шинэ Засаг даргынхаа хувьд баяр дээр очиж мэнд­чилгээ дэвшүүлсэн. Ингээд 21.40 минутын үед аймгийн Онцгой комиссын хурал эхэл­сэн. Энэ хурлаар онцгой бай­дал, цаг үеийн байдалтай холбоотой мэдээллээ сон­соод даалгавраа өгсөн. Энэ хуралд ХХАА-н дэд сайд Ц.Туваан байлцсан. 24.00 цаг хүртэл комисс хуралдаад тарсан юм. Тэгээд би харьж амарсан. Тэр өдөр ийм л үйл явдал болсон.

Гэтэл гүтгэлгийн чанартай мэ­дээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсан. Энэ асуу­далд тэвчээртэй хандсан. 7-ны өдөр бол тамга тэмдгээ хүлээж авах ёслолоо л хий­сэн. 10-ны өдөр 11 цагт Тө­рийн захиргааны ажил­чид­тайгаа ажил хүлээлцэх ёс­ло­лоо хийж байхад ийм мэ­дээ­лэл гарчихсан байсан. Энэ бол зохион байгуулалттай гүтгэлгийн чанартай юм бол­сон. Үүнийг шалгуулах нь зүйтэй гээд цагдаагийн бай­гуул­лагад хандаад хэрэг үүс­гэ­чихээд байгаа.

Тэр өдөр Төв аймгийн хэм­жээнд нэг ч хүн эрүүл­жүү­лэгдээгүй юм билээ. Ерөөсөө л улс төрийн зорилготой гүт­гэлэг байсан. 8, 9-ний өдөр би мөрийн хөтөлбөрөө боловс­руулж өрөөндөө бүтэн суу­сан. Ингэж увайгүй гүтгэн дором­жил­сон бүдүүлэг явдал гарсанд харамсч байна. Би тамхи ч тат­даггүй.

–МАН–ын гишүүд архи­дан согтуурч эрүүл­жигд­сэнээ тань руу, АН–д тохсон гэж сонссон юм байна шүү?

-МАН-аас аймгийн ИТХ-д  Эр­дэнэсантаас сонгогдсон төлөөлөгч согтуурч, агсам тавьж цагдаагийн газарт ба­ривчлагдсан юм билээ. Энэ талаар цагдаагийн газарт баталгаа нотолгоотойгоо тэм­дэг­лэгдчихсэн байх учир­тай.

–Таныг Засаг дарга бол­сон эхний өдрөөсөө л аж­лаа эх­лүүлсэн гэсэн?

-Зуунмодын иргэддээ 50 кг-ын шуудай нүүрсийг 3200 төгрөгөөр олгох шийдвэрийг гаргалаа. Иргэ­ний танхимыг иргэддээ ойр­туу­лахын тулд захиргааны байрны хоёр давхарт байрлаж байсныг нэгдүгээр давхар руу шил­жүүлээд байна. Ингэснээр иргэд төрдөө дуу хоолойгоо хүргэх танхимдаа ямар ч саадгүй орж болох боломж­той болж байгаа юм. 

–Та хэдэн оных билээ?

-1971 онд Төв аймгийн Зуунмод хотод төрсөн.

–Гэр бүлээ танилцуулна уу?

-Эхнэр, гурван хүүх­дийн­хээ хамт амьдардаг. Эх­нэ­рийг минь С.Батсуу гэдэг. Хадам аав Х.Сага­раажавыг маань Төв аймаг даяа­раа мэднэ дээ. Эх барих эмэг­тэйчүүдийн эмч. Эхнэр маань айлын ууган хүүхэд. Бид 1992 онд гэр бүл болсон. Одоо гурван сай­хан хүүхдийн эцэг, эх болчихсон ийм залуучууд байна даа.

–Ирэх жил Төв аймгийн 90 жилийн ой тохионо. Ойг тэмдэг­лэх комисс хэдийнэ байгуу­лаг­даад ажилдаа орчихсон гэл үү?

-2013 онд Төв аймгийн түүхт 90 жилийн ой тохиож буй. Энэ ойгоо тэмдэглэх том ажил Төв аймагчууд бидний өмнө байна. Зохион бай­гуу­лах комисс байгуулагдаад ажил­даа орчихсон. Энэ ойн баяр зөвхөн ЗДТГ, ИТХ-ын хүрээнд тэмдэглээд өнгөрөх баяр биш нийт Төв айм­гийнх­ны баяр учир ойгоо тэмдэг­лэхэд идэвх санаачилгатай орол­цоорой, бидний ажлыг дэмжээрэй. Ямар ч санал санаачилгыг бид дэмжих болно гэдгээ илэрхийлье.

Энэ ялдамд Төв аймгийн иргэд, сонгогчдодоо болон Монголын ард түмэндээ айлч­лан ирж буй 2013 оны шинэ жилийн баярын мэн­дийг хүргэж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

-БИД Ч ДҮРЭМДЭЭ ЭНЭ ӨӨРЧЛӨЛТ
ШИНЭЧЛЭЛИЙГ ТУСГАХ ЁСТОЙ-

МҮОХ–ны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, Мон­голын Оюут­ны спор­тын холбооны ерөн­хийлөгч, Олон улсын оюутны спортын хол­бооны ерөнхий санхүүч, хяналтын зөвлөлийн гишүүн Д.Баяс­галан­тай ярилцлаа. Түүнийг хүмүүс “Голомт“-ын Баясгалан гэдгээр нь анддаггүй.

–Эрт цагт улс гүр­нүүд хүчир­хэгээ бат­лахын тулд дайтаж байлд­даг байсан бол одоо спор­тоор өрсөлд­дөг гэгдэх болсон. Харин орчин цагийн энэ өрсөл­дөөнд Монгол Улс хэр бэлт­гэлтэй байгаа бол?

-Улс гүрнүүд олон ул­сын тав­цанд өөрсдийгөө гаргаж харуулах олон арга зам байна л даа.

Харин монгол­чуудын хувьд өнгөрсөн цаг хуга­цаанд төр зас­гийн зүгээс ч, мэргэж­лийн байгуул­лагын зүгээс ч ямар ч бодлогогүй явж ирсэн. Спортын байгууллагууд нь хувьчлагдаад бараг алга бол­чих­сон, хүмүүсийн ойлголт ч тэр, төр засаг, мэргэж­лийн байгуул­лагын хувьд ч нэгдсэн цогц ойлголт байхгүй болчихсон. Нэг хэсэг ма­най­хан юун спортоо анхаарах манатай л байлаа шүү дээ.

Спорт бол эрүүл мэнд, сахилга бат, эрүүл амьдрах үндэс суурь. Хүн эхээс төрөхдөө спортлог байх албагүй. Гэхдээ эрүүл чийрэг байх хэрэгтэй. Тэр эрүүл чийрэг байхад нь хөдөлгөөн хийж, спор­тоор хи­чээл­лэх шаард­лага бий. Харин тэр боломжийг төр засаг нь бодло­гоороо гаргаж өгөх ёстой. Энэ бол нийтийн биеийн тамирыг хөг­жүүлэх явдал юм даа.

–Нийтийн биеийн тамирыг хөг­жүүл­дэг гадны жишиг ямар бай­даг юм бол?

-Дэлхийн
орнуудад хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг гээд спортын тан­хим, талбайг төр засаг нь бодлого гар­гаад энд тэндгүй барьж байгуу­лаад өгчих­дөг. Хүүхэд ахуй цагаас нь гүйж тоглож, спортоор хичээллэх бо­ломж нь нээлттэй байхад ямар ч хүн өөр байж таарна аа даа. Их спор­тоор хичээллэх нь хичээллэж, мэр­гэж­лийн тамирчин болохгүй байлаа гэхэд энэ дадал зуршил насан туршид нь үлдчихдэг. Гэтэл юунд чадвартайгаа ч мэдэж чадах­гүй, насан туршдаа бөмбөг ч өшиг­лөж үзэхгүй байвал харамсалтай. Ний­тийн биеийн тамир хөгжсөн орон, хөгжөөгүй орнуудын спортын ам­жил­тыг харьцуулаад үзэхэд арав дахин зөрүүтэй байдаг гэдэг. Ма­найд байгалиасаа заяасан спортоор явах ганц хоёр хүнээ дасгалжуулагч нар нь хоорондоо булаацалдаад л, тэдний гаргасан амжилтаар спорт хөгжиж байна гэж үзээд байдаг. Гэтэл үүний цаад талд нийтийн биеийн тамир үнэ­хээр хоцрогдчихоод байгаа нь үнэн.

–Тэгэхээр үүнийг хөгжүү­лэ­хийн тулд хэн ажиллах ёстой юм бэ. Олимпийн хороо юу, эсвэл Засгийн газар Биеийн тамир, спортын хороогоороо дамжуулж хийх ёстой юм уу?

-Дэлхий
дээр 200 гаруй спор­тын холбоод байгаа, тус бүртээ өөрийнхөөрөө хөгжөөд явж байгаа. Тэдний нэг нь болох FIFA буюу Олон улсын хөлбөмбөгийн хол­боог хүмүүс андахгүй. Олимп өөрийн спорт гэж байхгүй дандаа бусад спортын холбоодыг өөрийн тог­лолт­доо оруулан арга хэмжээ зо­хион байгуулж ирсэн. Тэр нь өнөөдөр дэлхий нийтийн анхаар­лыг татсан, тэр хэмжээгээрээ бага­гүй ашигтай ийм арга хэмжээ болж хувирчихаад байгаа юм. Үнэндээ олимпийн төрөлд 28 спортын тө­рөл багтдаг. Гэхдээ үндэсний спор­тын төрлүүд бусад спортуудыг оруулаад 1000-аад спортын төрөл байдаг гэдэг. Энэ бүх спортыг хөгжүүлэх нь тухайн улс орны засаг төрийн ажил. ОУОХ бол олимпизмийн хөдөлгөөний үзэл санааны дор олимпийн наад­муудад дэлхийн улс орны тамирч­дыг аль болох олноор нь оруулж, өрсөлдөх үүд хаалгыг нь нээж өгдөг байгууллага юм. Дээрээс нь олон улсын спортын хороодтой, төр засагтай хамтран ажилладаг тийм л байгууллага юм шүү дээ. Хүмүү­сийн дунд Олим­пийн хороо бол Биеийн тамир, спортын улсын хороо гэсэн буруу ойлголт яваад байдаг. Тийм биш.

–Бодлого алдагдсанаар спор­тын салбар уналтад орсон та­лаар та хэлсэн. Үнэхээр ч Сид­нейн олимпоос медальгүй ирэх үе ч гарч байсан. Тэр үед л илэрч гарч байжээ дээ?

-Ер
нь ийм нөлөөлөл 10-15 жилийн дараа илэрдэг гэдэг. Ерээд оноос хаягдаж хоцорсон бодлогын үр дагавар 2000-гаад онд мэдрэг­дэж байсан байж болох юм. Ямар ч байсан манай спортынхон зүт­гээд, үр үндсээ таслахгүй шиг авч яваад өнөөдрийг хүргэлээ. Энэ бол төр засгийн биш, харин спортод элэгтэй, спортод хайртай хүмүү­сийн л гавьяа юм шүү дээ. Тухайн цагт юун спорт гэх үе байсан л байх. Нэг үеэ бодвол манайх эдийн засгийн хувьд чадалтай болоод ирлээ, хүмүүс ч эрүүл зөв амьд­рахын тулд спортоор хичээллэх нь тустайг мэдэрч бас ч өөрсдөө сонирхоод ирлээ. Төрөөс ч  ийм шаардлага бий болчихоод байгааг мэдэрч байх шиг байна. Тэгэхээр суурь нь бий болж байна. Одоо нийтийн биеийн тамирыг хөгжүү­лэхдээ яаж, юуг түшиглэж, хэнтэй хамтарч хөгжүүлэх вэ гэдэг дээр жинхэнэ бодлогоо тодорхой бол­гож ажиллах хэрэгтэй байна.

–Дэлхийн бусад орнуудад нийтийн биеийн тамирыг хөгжүү­лэх тал дээр ямар бодлого барьж ажилладаг юм бэ?

Бээжингийн олимпод зориул­сан барилга бай­гуу­ламжийн тэн хагасыг нь их сургуулиудынхаа мэдэлд өгсөн. Мөн улс орнууд нийтийн биеийн тамирыг хөгжүү­лэхийн тулд олон нийтэд нээлттэй спортын цэцэрлэгт хүрээлэн ол­ноор барьж байгуул­даг. Сайхан алхчихдаг, дуртай нь зундаа роли­коор, өвөлдөө тэшүү­рээр гулга­чихдаг ийм газар бай­гуул­чихаар аандаа хүмүүс тийшээ зориод эхэлдэг. Уг нь нийтийн биеийн тамир гэдэг чинь нөхцөлийг нь зөв тавиад өгвөл аяндаа хөгж­чих­дөг л дөө. Түүнээс зээл туслам­жаар, хувийн байгууллагуудын дэмж­лэгээр үүнийг бий болгоно гэж төөрөлдөөд байх хэрэггүй.  Цэвэр төрийн бодлого л хэрэгтэй. Манай­хан шиг хандиваар үүнийг хөгжүүл­нэ гэвэл энэ нь явах ч үгүй, бүтэх ч үгүй. Спорт нь хөг­жөөд ирэхээр клубүүд олноор бий болж, улмаар өрсөлдөөн чанга­раад ирдэг. Үүний дараа тэртэй тэргүй олон хүн со­нир­хоод эхлэ­хээр арилжааны өнгө аяс оруулаад улам бүр хөгжөөд явдаг. Нийтийн биеийн тамир хөгжиж байж, мэр­гэж­лийн спорт нь хөгжөөд явна. Энэ бүхнийг тодор­хой үе шат, дараа­лалтай хийдэг. Мөн нэмж хэлэхэд барилга байгуу­ламж барих нь нэг хэрэг, спортын байгууллагын удирд­лага зохион байгуулалт, менежментийг нь ан­хаа­рахгүй бол  hardware-ээ
хий­чихдэг software нь байхгүй бол болохгүй шүү дээ. Багш дасгал­жуулагч, спортын бай­гуул­лагын удирдан зохион бай­гуулах мэргэ­жилтнүүдээ анхаарч бэлдэхгүй бол бас болохгүй. 

–Манайд спортын аль нэг хо­роо дотроо хагарал ихтэй, нэг нь ажил хийх гэхээр нөгөөх нь дэм­жих­гүй гэсэн маргаан их ажиг­лагдах юм аа. Энэ бүхнийг зохи­цуулсан хууль эрх зүйн орчин бидэнд бий юу?

-Бусад
орнуудад Спортын бай­гуул­лагуудын хууль гэж бий. Харин манайд олон нийтийн байгуул­лагуудын хуулиар л зохицуу­лагд­даг. Гэтэл спортын байгууллага бол марк цуглуулагчдын, мод таригч­дын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллагаас ялгаатай шүү дээ. Хэдийгээр тухайн спортод дуртай хүмүүсийн төлөөлөл бо­ловч цааш­лаад Монгол Улсаа олон улсад төлөөлдөг онцлогтой. Тийм учраас төрийн оролцоо байх хэрэг­тэй, тэр бүхнийг зохицуулсан хууль эрх зүйн орчин зайлшгүй байх хэрэгтэй болж байгаа юм.

Барууны орнуудад спортын өрсөлдөөн, спортын байгуул­лагуу­дын зөрчлийн асуудлыг дээд зэр­гээр ялгаж тодорхой болгож өгдөг. Сайн засаглалын тогтолцоогоор бүх зүйл нь нээлттэй ойлгомжтой байхыг дүрэм журам дээрээ заа­чих­сан учраас яаж ч оролдож чадахгүй. Гэтэл манайд залуу зандан цагтаа өрсөлдөж байсан улсууд нэг нь аль нэг холбооны удирдлагад очихоор нөгөөхөө унагах гээд л эхэлчихдэг.  Энэ бол спортын өрсөлдөөнөөс тэс ондоо. Манайд энэ асуудлыг хөндөж, баримт бичиг дээр тусгаж асуудлыг шийдэх цаг болсон. Ха­рам­салтай нь хэн ч ярьдаггүй.

–Спортын төрлүүдийн дүрэм журам байнга өөрчлөгдөх юм. Байнга тэгж өөрчлөх хэрэгцээ байдаг юм байх даа?

-Спортын
өрсөлдөөнийг аль болох хамгийн шударга, ижил тэгш, допинггүй, нэг гараан дээр байлгах ёстой гэдэг үүднээс дүрмийн өөрч­лөлт шинэчлэл байнга хийгдэх болсон. Спортын төрлүүдээс гадна ОУОХ, олон улсын спортын хороо­дын дүрэм ч ихээр өөрчлөгдөж байгаа. Сүүлийн арван жилд гэхэд ОУОХ маш их шинэчлэгдэж өөрч­лөг­дөж байгаа. Эв нэгдлийн бэлгэ­дэл болсон олимп маань арил­жааных болж байна гэсэн шүүмж­лэл гарах болсон. Тиймээс аль болох сайн засаглалыг тог­тоож, шударга өрсөлдөх болом­жийг нээж, нээлттэй, ёс зүйтэй байхыг шаардах болсон. Энэ чиглэлээр ч дүрэм журамдаа өөрч­лөлт оруул­саар байгаа. Өнгөрсөн оны найм­дугаар сард хийсэн өөрч­лөлтөөр санхүүгийн асуудал нээлт­тэй, ил тод байх ёстой гэдгийг тун тодор­хой оруулсан байдаг. Бас ерөнхий­лөгч нь хоёр удаа л сонгог­доно, ОУОХ-ны гишүүд насаараа сон­гогд­дог байдлыг хална, улс төрийн ямар ч нөлөөлөл байхгүй гэдгийг тун тодорхой заасан. Бас сонгуу­лиа шударга явуулж, нээлт­тэй нэр дэвшүүлдэг байх, хажуу­гийн ажиг­лагч нар байх ёстой гэсэн олон өөрчлөлтүүд орж ирсэн. Мөн олимп зохиох эрхийг дагалдаад хээл хахуулийн асуудал яригдаад бай­даг учраас ёсзүйн байдлыг хатуу суулгаж, арьс өнгөөр ялгаварлах тухайд чанд бодлого барьж байгаа. Бас олимпийн эзэн хотод байгаль орчны тал дээр өндөр шаардлага тавьдаг болсон. Бас олимп тухайн улс орондоо хөгжил авчирч байх ёстой гэсэн шаардлагыг тавих болсон. 2004 оны Афины олимп үнэндээ Грект дампуурал авчирсан шүү дээ. 12 тэрбум еврогийн алдаг­дал авчир­сан. Тэгэхээр ийм асууд­лыг үүсгэх­гүй байх шаардлага ч хөндөгдсөн.

–Спортын тэмцээний дүрэм журмыг дор дор нь дагаад ява­хаас аргагүй байх. Харин ОУОХ–ны сайн засаглалтай, нээлттэй болох өөрчлөлтийг манай МҮОХ хэр тусгаж байгаа бол. Удахгүй болох чуулганаараа дүрмийн өөрчлөлтийг хийх болов уу?

-Дөрвөн
жилд нэг удаа болдог манай чуулган болох гэж байна. Хэлэлцэх асуудлын дараалалд дүрмийн өөрчлөлтийг тусгах асуу­дал багтаагүй байсан. Гэхдээ ОУОХ-ны гаргасан дүрмийн өөрч­лөл­тийг бид аль болох түргэн хуга­цаанд  дү­рэм­дээ тусгаад л явах хэрэгтэй байгаа юм.

–МҮОХ–г цаанаасаа буюу ОУОХ–ноос их мөнгө авдаг гэж хардах хүмүүс ч байдаг. Яг үнэн­дээ авдаг юм уу, үгүй юм уу бид мэдэхгүй. Нээрээ санхүүгийн байдлаа ил тод болгочихвол ийм хардлага явахгүй юм байна даа?

-ОУОХ,
Азийн олимпийн зөвлө­лөөс манай МҮОХ-нд санхүүгийн зардал өгдөг л дөө. Үүнийг нь гишүүд дээ тайлан гаргаад танил­цуулаад явдаг. Гэхдээ авах санхүү­жилтээ нэмэгдүүлж, аль болох спортын байгууллагууддаа ихийг өгч дэмжээд явах хэрэгтэй.  МҮОХ-ын зарим зүтгэлтнүүд хэлдэг юм. “Бид засгаас юу ч авдаггүй юм чинь бид тайлагнаж танил­цуулах алба­гүй. Манайх бие даасан байгуул­лага гэдэг.” Үүгээрээ ам хаах гээд байдаг. Гэтэл олимпийн наадамд оролцож байгаа бүх та­мир­чин, шигшээ багийн зардлыг засаг гаргадаг. Дэлхийн улс орнуу­дад төр засаг нь, үндэсний олим­пийн бай­гуул­лага нь хоорондоо нягт хамт­ран ажилладаг. Харин манайд бол хамтын ажиллагааг дарамт шахалт гэж үзэх гээд байдаг тал бий. Ер нь улстөрчид, хууль хяналтынхныг янз бүрийн байдлаар олимпизмийг улс төрийн сонир­холдоо ашиг­лахыг хорьдог. Харин төр засагтай хамтран ажиллахыг дэмждэг. Үүний ялгааг нь салгаж, ялгаж ойлгомоор байгаа юм. Али­ваа нэгэн улсад олимпийн наадам боллоо гэхэд тэр улсын төрөөс л мөнгө, хөрөнгийг нь гаргадаг. 

-1996 оны Атлантагийн олим­поос ганцаараа медальтай ирсэн Д.Нармандахад төр засгаас ам­ла­сан байраа өгч чадахгүй бай­саар дараагийн олимптойгоо зол­гож байсан. Тэр үетэй харь­цуу­ла­хад одоо мөнгө их амладаг болжээ. Тэр их мөнгөний амлалт амжилтад шууд нөлөө үзүүлдэг болов уу?

-Мэдээж
үзүүлнэ. Гэхдээ та­мирч­ны цаана дасгалжуулагч, бэлтгэл хангагч, бүхэл бүтэн баг байдаг гэдгийг мартаж болохгүй. Тамирчдад хэтэрхий их мөнгө амлах буруу гэж би боддог. АНУ-д олимпийн медальтнууддаа 25 мянган ам.доллар, Европын орнуу­дад 25-30 мянган евро өгдөг. Гэтэл манайх тав, зургаа дахин их мөнгө амладаг.

Бусад орнуудад нийтийн биеийн тамираа хөгжүүлж, ард иргэдийнхээ эрүүл мэндэд анхаарч, спортод дуртай болгож үүнийг нь дагаад спортын нэр хүнд өсөөд ирэхээр мэргэжлийн тамирчдадаа бусад арилжааны нөхцөлтэйгөөр орлогоо нэмэгдүүлэх боломжийг нь гаргаж тамирчдаа дэмждэг. Түү­нээс манайхан шиг өм цөм мөнгө ам­ладаг­гүй. Нэг удаа мөнгө өгөөд тэгээд орхидог нь зөв биш. Харин сар бүр мөнгөн тэтгэмж олгох шийдвэр гарсан нь зөв зүйл болсон шүү.

–Олимпизм, спортын зүтгэлт­нүүд өөрсдөө спортын хүмүүс эсвэл спортын хорхойтнууд байдаг. Та яаж яваад санхүүгээс спортын салбар руу ороод ирчи­хэв?

-Бидний
үеийнхэн спортод элэг­­тэй, спортоор хичээллэдэг байсны нэг адил би ч спортод дуртай. Гэхдээ цаашид үүгээр явах уу үгүй юу гэдэг сонголтыг бол өөрөөр хийсэн л дээ. Спортод сонирхолтой болоод ч тэр үү би 1995 онд Оюут­ны спортын холбооны ерөнхийлөгч болсон. Тэр үед “Голомт” банкны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж бай­сан. Да­раа нь 2003 онд Олон улсын спор­тын холбооны гүйцэтгэх зөв­лө­лийн гишүүн болсон. 2007 онд онд Олон улсын оюутны спортын холбооны ерөнхий санхүүч бол­сон. Энэ шу­га­маараа олон улсын бүх спортын байгууллага, спорттой холбоотой олон нийтийн байгуул­лагуудын маш олон семинар, хурал зөвлө­гөөнд оролцож, цөөн­гүй танилтай болсон. Олон ч зүйл сонсч мэдлээ. Өөр газар оронд өөр юм яригдаад хэрэгжээд байдаг тэрийг нь Мон­голд мэдэхгүй бай­хаар хийх ёстой юм байна л гэж бодож зүтгэж явна даа.

–Та волейболоор хичээл­лэ­дэг байсан гэдэг. Өөр ямар спор­тоор хичээллэж байна вэ?

-Волейбол
ч сүүлийн үед тогло­хоо байгаад байна даа. Болгоомж­той байхгүй бол бэртэж гэмтчих гээд байх юм. Монголд багийн спорт хөгжих магадлал муу юм. Миний бодлоор манайхан ган­цаар­чилсан төрөлд илүү ам­жилт үзүүлнэ дээ. Волейбол гэхэд наад зах нь арван хүн, хөлбөмбөг гэхэд хорь гаруй хүн хэрэгтэй болно. Гэтэл баг нь бүрэлдэж өгдөггүй нэг явдал бий. Олон жи­лийн дараа юу юм гэхээс хэсэгтээ багийн спорт манайд тиймхэн болов уу.

Би сүүлийн үед ууланд л авирч байна даа, уулын спортын мастер цолтой.

–Яаж яваад энэ спортод татаг­дав. Үзэгчгүй спорт, өөрийгөө ялдаг спорт гээд янз янзаар хэлдэг…

-Хэдэн
нөхдөө дагаж явсаар байгаад л ууланд авирдаг болчих­сон доо.

–Өөр ямар спортоор хичээл­лэж байна?

-Би
сүүлийн үед керлингийн спортыг хөгжүүлэх тал дээр ан­хаарч байна. Багийн спорт манай­ханд жаахан тийм гэж дээр хэлсэн дээ. Гэхдээ хамгийн ойрын үед олон улсын хэмжээний тэм­цээнд багийн спортоор өрсөлдөх төрөл керлинг байж магадгүй шүү. Сая­хан манай эмэгтэй баг тамир­чид Харбинд анх удаа олон улсын хэмжээний бэлтгэл хийхээр явсан байгаа. Болж өгвөл өвлийн олим­под энэ төрлөөр анхны баг тамирч­даа илгээх хүсэл байна. Дөнгөж хөгжиж байгаа спорт.

–Керлинг мөсөн дээр өрнөдөг нь мөсөн харваа зэрэг уламж­лалт спорттой манайханд ойр байх тал бий юу. Шал арчиж байгаа юм шиг мөс зүлгээд их сонин харагддаг.

-За
даа, их өөр дөө. Мөс нь их барзгар. Маш сайн зүлгэж байж, явах чигийг нь тодорхой болгодог. Бүх насныхан тоглодог спорт.

–Та Олон улсын Оюутны хол­боо­ны ерөнхий санхүүч гэсэн албан тушаалтай. Спортын бай­гуул­лагын ерөнхий санхүүч гэ­хээр ямар алба юм бол гэсэн бодол төрж байна?

-Олон
улсын спортын ихэнх байгууллагад ерөнхийлөгчөөс гадна санхүүгийн даргыг сонгодог. Энэ бол олон улсын тогтсон жишиг. Ерөнхийлөгчөөс хараат бус байл­гах гэж байна аа даа. Санхүүг зөв удирдах, тайлагнах, арвижуулах үүрэг санхүүгийн даргад ирдэг. Энэ албыг би 2007 оноос хойш хашиж байна. Хоёр жил тутам санхүүгийн тайлангаа тавьдаг.

–Манайх хэдэн онд олимпийн наадмыг зохиох бол. Та багцаа хэлэх үү?

-Үүнийг багцаалж хэлэхэд хэ­цүү. Олимп бол 18 хоногийн хуга­цаанд 200-гаад орны 12 мянган тамирчин нэгэн дор цуглаж өрсөлд­дөг наадам. Бид үүнд эхлээд өөрс­дөө бэлэн болох ёстой. Үүний өмнө маш олон удаа олон улсын тэмцээнийг Монголдоо зохион байгуулах хэрэгтэй. Барилга бай­гуу­лам­жаас гадна олон улсын зэрэглэлтэй шүүгчид, өндөр зэрэг­лэ­лийн техник хэрэгсэл, эрүүл мэндийн ажилтнууд, олон улсын зэрэгт хүрсэн телевизийн дам­жуулалт, хэвлэлийнхэнд зориул­сан байр сав, нийтийн тээврийн хэрэгслийн бэлэн байдал, сайн дурынхан гээд цаашлаад ард иргэд нь хүртэл үүнд сэтгэл санаа­ны бэлэн байдалтай байх хэрэгтэй. Үүнийг зохион байгуулна гэдэг тоглоом биш. Зүүн хойд Азийн тоглолтыг эхлээд нутагтаа зохион байгуулж, туршлага суух хэрэгтэй. Бид үнэндээ одоо олимп зохион байгуулахад юу хэрэгтэй болдог тухай төсөөлөл ч алга байна шүү дээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

Гэгээн өглөөний ургах нарыг сэтгэлдээ багтааж, өөрс­дөө нарны гэрэл сац­раан сэрдэг ард түмний минь нэгэн шинэ өдөр “сайн байна уу”-гаар эхэлдэг билээ. Эн­гий­нээр өгүүлэх аваас мон­гол­чууд өглөө босоод л өөр хоорондоо сайн байна уу гэж мэндэлдэг. Харин хятадууд “ni hao”, оросууд “доброе утро”, англи­чууд “good mor­ning” гэж мэндэлд­гийг бид мэднэ. Бүгд л сайн сайхныг бэлгэдсэн ерөөлийн үг юм. Дэлхийн бүхий л улс үндэстэн ингэж сайн сайхныг бэлгэдэн гэгээн тунгалаг өглөөг угтдаг. Тухайн өдрийн өглөө нартай, салхитай, бороо­той, идэр есийн тэсгим хүйтэн тачигнасан, хахир жавраар ороолгосон ч юм уу, ерөөс ямар чиг байж болно. Гол нь тухайн хүний сэтгэл амар амгалан, ариун тунгалаг байхуйд тэр өглөө хамаг бүхэн цэлмээд л явчихдаг билээ.

Үүнээс улбаалаад бодо­хоор сайн байна уу гэх энгийн хоёрхоон үгийн цаана энэхэн замбуулингийн бүх зүйл сайн сайхан байгаасай, ерөөс сайн сайхан л байх болтугай гэсэн биелэгддэг тарни нууг­даж байдаг юм шүү. Бурхан номын цөөхөн шад мөрүү­дийг тарни хэмээн бид сүслэн уншдаг. Ид шидтэйг нь бие, сэтгэлээрээ мэдэрдэг. Ухаан­даа, тарнийн хүчээр юуг ч эргүүлж болдгийг ард түмэн минь мэднэ. Айсан сандар­сан, зовсон зүдэрсэн цагтаа өнөө л тарнийнхаа шад мөрүү­дийг уншиж, бүр хэдэн­тээ уншиж үнэн голоосоо сүсэлж дотроо залбирдаг. Нэг л мэдэх нь ээ, ямар нэгэн далдын хүч нөлөөлдөгсөн үү, өнөө тар­нийнх нь ид шид нь тэр үү, айдас хүйдсийн хү­лээс­нээс хэдийнэ гарч, зов­лон­гоосоо ангижрах шиг бол­дог буюу. Ингэж л бид үгийн ид шид, тарнийн нууцлаг увдисаар амьдарч яваа хүмүүс шүү дээ.

Сайн байна уу гэх мэнд яг үүн шиг тарнийн увдистай юм. Бүр тодруулбал, биелэгд­дэг тарни юм. Тэгэхээр өөдөө заяатай, тэнгэр угсаатай гэгд­дэг монголчууд бид ургахын улаан нартайгаа зэрэгцэн ажил төрөлдөө ирэхдээ өөр хоорондоо сайн байна уу гэж мэндэлдэг болмоор байна. Бүр улс даяараа ийнхүү мэн­дэлж, хэн нэгэндээ чин сэт­гэлээсээ тарнийн шившлэг өгдөг болбол яасан юм бэ. Зөвхөн өглөө мэндлээд зог­сох­гүй таньдаг мэддэг хүмүүс уулзах бүртээ ингэж мэндлэн халуун дулаан энергиэрээ таталцдаг баймаар байна шүү дээ. Монголчууд бид сайн байна уу гэх тарнийг гэр бүлийнхэндээ, хамт олон, найз нөхдөдөө шившиж, угтаа хэн нэгэнтэйгээ мэн­дэлж сураагүйгээс ядуу хоо­сон, боол адил буурай дорой амьдарч байгаа юм биш үү. Монголынхоо нийгмийг толь­дохуйд, хүмүүсийнхээ сэтгэл­гээ түүнээс үүдээд харилцаа­ны соёл, боловсролын түв­шинг харахуйд арай ч дээ гэмээр санагдах юм. Ой гутах юм аа. Бид чинь Улаан­баа­тарынхаа утаа униараас дор сэтгэлгээ, соёлтой, тэсгим хүйтэн энэ өдрүүд шиг цэвдэг хүйтэн сэтгэлтэй болсон байна шүү дээ.

Гадны улс орныхон сайн сайхныг ерөөсөн энэхүү тар­нийг өглөө болгон бие биедээ хэлдэг. Бүр чин сэтгэлээсээ, үнэн зүрхнээсээ хэлдэг. Хүүх­дүүд нь өглөө босоод л аав ээжтэйгээ мэндэлдэг. Гэргий нь нөхөртэйгээ, нөхөр нь гэргийтэйгээ харцнаасаа хайр энэрэл цалгиулаад л мэндэлдэг. Аз жаргалтай амар амгалан орнууд уг тар­нийг бүр чиг хэлж хэвшиж сурсан нь анзаарагддаг юм. Аз жаргалаар, хайраар, гэрэл гэгээгээр бялхсан ард түмний шинэ өглөө, шинэ амьдрал ингэж эхэлдэг ээ. Зүрх сэт­гэлдээ хөтлөгдөн өөрийн эрхгүй соронзон гүр адил татагдахаар эхэлдэг юм шүү. За тэгээд ажил дээрээ ирэ­хээрээ хамт олонтойгоо нэг бүрчлэн мэндэлдэг бичиг­дээгүй хуультай. Гадаа гудам­жинд харц тулгарах аваас мэхийж ирээд л мэн­дэлнэ. Хүн бүгд нэгнээ ертөн­цийн эзэн мэт, бурхадын гэгээн дүр мэт хайрлана. Тэгэхээр эндээс нэг зүйл нэвт шувт анзаарагд­даг л даа.

Юу вэ гэвэл, өөр хоорон­доо халуун дулаанаар мэн­дэлж, сайн байна уу гэх тар­нийг чин зүрхнээсээ хэлнэ гэдэг тухайн орчиндоо, ту­хайн нийгэмдээ, тухайн улс­даа найрсаг сэтгэхүйг бий болгож байна. Эндээс л улс орны хөгжлийн дотоод гогцоо тайлагдаж, сайн сайхан ирээ­дүйн зам мөр эхэлдэг байна. Ийм л нэг найрсаг сэтгэхүйг Монголын нийгэмд, зам хар­гуй, гудамж талбайд бий болгох юм сан.

Хэрвээ Монголын нийгэм хахир хүйтэн, цэвдэг төрхөө гээж хаврын бороо зөөлөн шивэрч байгаа юм шиг гэгээн тунгалаг болохуйд бид хөг­жих­гүй гээд яах юм бэ. Улс орон минь хөгжиж, хүн бүхэн баяжиж, амар амгалан, сэтгэл тэнүүн, юунд ч санаа зовол­гүйгээр аз жаргалтай амьдар­нам бус уу. Тэгэхээр монгол­чууддаа хүн бүхэн найрсаг байж улс орноо, ний­гэм цаг үеэ найрсаг халуун дулаан болгоё гэж уриалмаар байна.

Ингэхэд бид чинь бүтэн жилийн ганцхан өдөр л хэн нэгэнтэйгээ мэндэлдэг хүмүүс дээ. Тэр өдөр нь хаврын тэр­гүүн сарын шинийн нэгэн. Цагаан сарын шинийн нэгэнд Монголын нийгэм тэр аяараа ямар амар амгалан, хөхин баясалтай, халуун дулаан болдгийг та бүхэн анзаардаг уу. Орцны үүдэнд, гадаа гуд­манд тааралдсан огт танихгүй залуус сайн байна уу гээд мэндлэхээр сэтгэл дотор нар ургах шиг л гэгээ татаад яв­чих­даг. Замын түгжээ хэрээс хэтэрсэн ч хүмүүсийн сэтгэлд бухимдал байдаггүй. Бүг­дийнх нь л царай инээм­сэглэсэн төрх­тэй, шинэхэн дээлийнхээ өнгө шиг л тод тунгалаг харагддаг. Замын хальтиргаа, түгжээ­нээс үүдээд хоёр машин хам­раа­раа шүргэлцэхэд жолоо­ч нар нь бууж ирээд хэн хэндээ сар шинийн мэнд дэвшүүлэн, миний буруу, ахынх нь буруу гэж харилцан буулт хийх нь ямар гоё гээ. Шүргэлцсэнийг тоож байгаа ч юм байхгүй, машинд байсан хүмүүс нь бүгд бууж ирээд дээл хувцсаа засаж, шинэхэн дурдан бүсээ чангахан шиг ороогоод зол­гоцгоож үзэгддэг. Уртаа гэгч цэнхэр баранзад хадаг на­мируул­сан залуу үл таних хөгшдийн тохойг өргөн зол­гоод, бөөн бөөнөөрөө мэнд мэдээд хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд монголчууд тийм л утга төгөлдөр байж ёстой жаягтай, ахмадаа хүн­дэтгэх сэтгэлтэй, залуусаа хайрлах итгэлтэй байдаг билээ л.

Тэгэхээр бүгдээрээ шинийн нэгний тэрхүү баяр хөөр, ёс жаяг, найрсаг дулаан байдлаа хадгалан бүтэн жилийн бусад гурван зуун жаран дөрвөн хоногт яг л ингэж мэндэлдэг, хэн нэгэн­дээ хүндэтгэлтэй ханддаг баймаар байх юм аа.

Шинийн нэгнээс бусад өдөр монголчууд бид гадаа гудманд, ер хаана ч гэсэн харц тулгарахаар яадаг билээ. Пизда (монголчууд хэлэхээсээ огтхон ч ичдэггүй, эмээдэггүй болохоор миний бие ичиж зовсонгүй) гэж хэ­лээд өөд өөдөөсөө нулимц­гаадаг, салаавч үзүүлдэг. Энэ байдал замын хөдөлгөөнд оролцох, үзвэр үйлчилгээ бүхий л зүйлд илт анзаарагд­дагийг хэн хүнгүй мэднэ дээ. Хэн нэгний машиныг хажуу­гаас нь санамсаргүй шүргэ­хэд, шүр­гэх бус зүгээр л арга­гүйн эрхэнд шахалт үзүүлэхэд өмнөөс нь бүгд л пизда гэж хэлээд нулимна. Ажилтай ажилгүй, боловсролтой бо­ловс­ролгүй, баян ядуу хамаа­гүй. Бүгд л нэгэн ижил авир үзүүлнэ. Өнөөдөр монголчуу­дын маань гурван үгийн нэг нь пизда болжээ.

Сайхан амьдрал, саруул­хан ирээдүйг бий болгохын тулд бага юмнаас эхлэх ёстой. Бид урьд нь “Өдрийн сонин”-оороо ийм нэг санал дэвшүүлж байсан. “Нэг ма­шин өмнүүрээ өнгөрүүлбэл нэг ажил бүтнэ, хоёр машин өмнүүрээ өнгө­рүүл­бэл хоёр ажил бүтнэ” гэх бидний гарга­сан философи Монголын ний­гэмд ямар ч байсан хүрсэн шиг байна лээ. Тэгвэл энэ удаа дараагийн өөр нэг сана­лаа дэвшүүлж байна. Нэгэнтэйгээ уулзаад сайн байна уу гэж нөхөрсгөөр хэл­дэг болъё. Пизда гэдгээ больё. Баян ядуу, согтуу солио­той, ууртай уцаартай хэн бүхэн харийн энэ муухай гутамшигтай, муу ёрын энерги агуулсан энэ үгийг өдөр бүр хэлэхээр яаж ч олиг­той амьдрах вэ дээ. Яаж өөдөө дээшээ явж, баян цат­галан сэтгэл хангалуун байх юм бэ. Тэгэхээр одоо бүгдээ­рээ хэн хэн рүүгээ хялайж хараад пизда гэж нулимахаа л больчихъё. Ний­гэм маань эрүүлжээд, цаг үе минь өнгө засаад л явчихна. Харийн муухай, муу ёр шингэсэн энэ үгнээс салж сайн байна уу, сайхан байгаа­рай гэдэг тарнийг бие биедээ шившиж эхэлье. Өнөөдрөөс эхлэн нарны түмэн цацраг адил шившье. Амьд­ралын сайхныг өөрөөрөө өртөөлж, аз жар­галын дээдийг багтааж ядсан, өөдөө заяат тэнгэрлэг миний Мон­голын ард түмэн САЙН
БАЙНА
УУ.

Н.ГАНТУЛГА

-БАРИН ТАВИН БАРИМТТАЙ ЗҮЙЛИЙГ ЦАРАЙНЫ
ХУВИРАЛГҮЙ МЭЛИЙТЭЛ ХУДЛАА ЯРИАД БАЙХ ЧИНЬ ЖУДГАА АЛДАЖ ЯВААГИЙН
ГЭРЧ БУС УУ-

Монголын үндэсний
бөхийн холбооны дэд тэргүүн, Монгол Улсын соёлын гавьяат
зүтгэлтэн, физик-математикийн
ухаа­ны доктор Довдон­гийн Данзантай ярилц­лаа. Эл эрхмийг бид “Монгол эрийн жавхаа”,
“Түшээт хааны Намхай аварга”,
“Гэртээ ирлээ”, “Насны хайр” тэргүүт
ард түмний сэтгэлд хүрсэн олон дуугаар нь мэдэх юм.
Мөн “Босоо дэлтэй  борлог”, “Дэлхийд ганц наадам” зэрэг шилдэг бүтээлүүдээрээ Монго­лын зохиолчдын эвлэ­лийн шагнал хүртсэнийг ч мэдэх билээ.

Харин эл удаа эрхэм гавьяат­­тай уран бүтээлийн тухай хөөрөлдөхийг хүссэнгүй. Ерөөсөө л Монгол Улсын аварга Д.Сумъяабазарын телевизээр олны хүртээл болсон ярилц­ла­гад тулгуурлаж, нэг үгээр хэл­бэл аваргын яриа үнэн зөв эсэ­хэд хариулт авлаа.   

–Сүүлийн үеийн бас нэг шуу­гиан бөхчүүдийн хэрүүл, тэмцэл болоод байна уу даа. Д.Сумъяа­базар аварга саяхан телевизээр яриа өгсөн. Түүний дараа А.Сүх­бат, Д.Сумъяабазар нарын авар­гууд, арслан Х.Мөнхбаатар нар мөн л цуврал лекц явуулж үзэгч­дэд хүргэлээ. Танай холбоо руу л дайрч шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Үүнд тайлбар өгөхгүй юу?

-А.Сүхбат аварга, Х.Мөнхбаа­тар арслан нарын лекц яах вэ. Тэр хүмүүс лекцээ явуулж л байг. Энэ бол тэдний асуудал. Харин Монгол Улсын аварга, дотночилж хэлбэл дүү Д.Сумъяабазарын телевизээр ярьсан, түүнийгээ дахин дахин давтсан яриа хөөрөөний тухайд өөрийн бодлоо хэлэхийг хүслээ л дээ. Миний бие аваргын яриаг сонсоод эхэн үедээ нэг их ач холбогдол өгөөгүй. Ер нь ч тэгээд магтаалд хөөрч, шүүмжлэлд сөр­вөлздөг нас минь нэгэнт өнгөрсөн болохоор төвөг цаашаа л гэж бодсон. Тэгтэл ойр дотнын бүхий л хүмүүс “Худал зүйлийг олон дав­тахаар үнэн болдог” шүү гэж сануу­лаад байгаа. Энэ нь намайг Сумъяа аварга-дүүгийн ярианд хариу өгөөч гэсэн үг хэмээн ойл­голоо. Эрхэм дүүгийн яриа баахан бухимдангуй, гуниг харууслын аястай, уур уцаартай, омог шартай, бас ч шаггүй жүжиглэлтэй, нэг үгээр хэлэхэд баахан нисваанистай боллоо. Уур, мунхаг, шунал, атаар­хал, омог эдгээрийг нисваанис буюу сэтгэлийн таван хор гэдгийг манайхан мэднэ дээ. Нэгд, аваргын ярианд хүн үнэмшимгүй зүйл их, өөрөө өөрийгөө үгүйсгэсэн логик алдаа арвин байна. МҮБХ-ны хийсэн нэр төртэй олон ажил түмний нүднээ ил байгааг зориу­даар үл анзаарчээ.

–Сумъяа аварга “Бөхийн ёс зүйг сайн сайхан болгохын тулд би санаачлан аваргуудын зөв­лөл байгуулсан, аймаг цэргийн цолтой бөхийн барилдааныг Р.Сэддорж санаачилсан“ гэсэн байна лээ. Энэ эрхбиш үнэн биз дээ?

-Худлаа. Үнэн нь гэвэл их өөр юм. Тэртээ 1973 оноос бөхөд элэг­тэй хүмүүсийн санаачилгаар алдаг оног зохион байгуулж байсан аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхийн барил­дааныг 1990 оноос МҮБХ сургал­тын шинжтэй болгон өөрчилж 17 жил тасралтгүй явуул­сан. Үүний дараа 2007 онд айм­гийн заан Р.Сэддорж гэдэг хүүг энэ барил­дааны менежерээр авч үүрэг­­жүүлэхэд тэрээр барилдааны менежментийг шинээр хийж, маш сайн ажиллаж байсныг МҮБХ ямагт өндөр үнэлдэг. Харин мань хүн тодорхой шалтгааны улмаас МҮБХ-оос халагдсаныхаа дараа Д.Сумъяабазар нарын залуу авар­гууд дээр очин “Аваргуудын зөв­лөл” байгуулан МҮБХ-г удирдан ажил­лаж болох тухай санал гаргаж дүрэм номыг нь боловсруулсан дуулддаг. Түүнийг нь Д.Сумъяа­базар нар дэмжин ийм зөвлөл байгуулж бөхийн холбоог удирдла­га­даа авъя гэж санал нийлсэн байдаг юм. Ийм болохоор аваргуу­дын зөвлөлийн санаачлагч нь хэн бэ гээд зохиогчийн эрх авах бол тэр нь Сумъяабазарт биш Сэддоржид очих ёстой.

Бусдын санааг өөрийнх болгон ярих чинь нэгэн төрөл луйвар биз дээ. Өөр нэг залруулах зүйл нь аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхийн барилдааныг Сэддорж санаачлан бий болгосон гэдэг нь бас л худлаа. Энэ барилдааныг судлаач, бөхийн тайлбарлагч Г.Баяр­цэнгэл санаачлан 1973 онд эхлүүлж улмаар МҮБХ 1990 оноос өвлөн авч хөгжүүлснийг Монголын оюуны өмчийн газраас баталгаа­жуулан Г.Баярцэнгэл гуай, бидэнд оновчтой саналын гэрчилгээ олго­сон нь бий. Барин тавин баримттай зүйлийг царайны хувиралгүй мэлийтэл худлаа яриад байх чинь бүх юманд ийн ханддаг болж, жудгаа алдаж яваагийн гэрч болох 
бус уу, Сумъяабазар аа. Ах хүний хувьд, эр хүний жудаг, шударга ёсыг цаг ямагт эрхэмлэдгийн хувьд ингэж сануулмаар байна.   

-“Монгол бөхийн хөгжилд ахиц дэвшил гараагүй. 1990 оноос өмнө бөх бодлогоор сайн хөгжиж байсан” хэмээн аварга үзээд байгаа. Үүнтэй санал нийлэх үү?

-Түүнийг хүүхэд байх үед буюу аавыг нь ид барилдаж байхад Долгорсүрэн гуай оролцсон 24, 36, 48, хааяахан 64 бөх Спортын төв ордон, Хоршоолол нийгэмлэгийн зааланд барилддаг байсан. Хорин хэдэн бөх, гучин хэдэн бөх гэдэг дэндүү цөөхөн биз дээ. Тэгвэл өнөөдөр улс, аймгийн цолтой бөх­чүүд ахалсан барилдаанд 224-256 бөх, аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхийн барилдаанд мөн 256, сумын цолтой болон залуу бөхийн барилдаанд 500-600 бөх барилдаж байна. Зориудаар хяз­гаар­лаж байж ийм тооны бөхчүүд зодоглож байгаа. Энэ ахиц дэвшил биш үү. Мөн монгол бөх өөрийн ордонтой, өөрийн хэвлэл­тэй, бөх­чүүд цолны хишигтэй, ядарч зүдрэхдээ яваад очих бай­гуул­лагатай, орон тооны удирд­лагатай, бүгдээрээ цуглаж хурал­даад өөрс­дийнхөө асуудлыг шийдчихдэг дүрэмтэй, үндэсний бөхөд гаргасан амжилтаараа гавьяат тамирчин, хөдөлмөрийн баатар болдог бо­ломж­той боллоо. Энэ бас ахиц дэв­шил биш гэж үү. За тэгээд бөхийн бай байна. Ерээд оноос өмнөх үед заал танхимд түрүүлсэн бөхийн бай 50 төгрөг байсан. Мөнгөний ханш энэ хугацаанд 1000 дахин унасан гэх тооцоо бий. Түүнийг би талх, гурил, мах, цагаан архи гээд олон зүйл дээр тооцож үзсэн. Тэрхүү тооцоо­гоор аваад үзэхээр 50 төгрөг байсан түрүү бөхийн бай 50.000 төгрөг болох ёстой. Тэгвэл өнөөдөр түрүү бөх барилдааны зэрэглэлээс хамаарч 850 мянгаас хоёр сая төгрөг авч байна. Ханш уналтыг тооцоход бөхийн бай 17-40 дахин өсчээ. Энэ мэтээр дээр бичсэнээс өөр олон дэвшил монгол бөхөд гарсан. Тодруулбал ерэн оноос хойш 40 шинэ зүйлийг монгол бөхөд хийсэн юмаа, бид. Энэ тухай тусгай ном бий, түүнийг уншаасай гэж дүүд дахин дахин хүсье.

–Бөхчүүдийн найрааны асууд­­­лыг бас л та хэдтэй холбо­дог доо?

-Эрхэм дүү ам нь халаад ирэхийнхээ үест “Найраа байсан, одоо ч байгаа, бөхийн нэр хүнд, монгол бөхийн үнэт зүйл хаачив, энэ бүхэнд МҮБХ буруутай” гэж ихээхэн уур хилэнтэй хэлж байна. Мэдэхгүй хүн харвал МҮБХ-г ха­рааж, Сумъяабазарыг шаг­шихаар. Бид 1990 оноос эхлэн дүрмээр, бөхчүүдийн ёс зүйгээр, ухамсраар найрааг арилгах гэж янз бүрээр оролдсон. Улсын цол­той 35-аас дээш насны бөх наа­дамд шөвгөр­вөл нэмэлт бай олгож үзлээ, цолны хишгийг улсад шөв­гөр­сөн амжил­тын олон цөөнийг нь харгалзан ялгавартай олгодог журам мөрд­лөө, алдрын залаа бий болгож, шөвгөрсөн амжилтыг нь олны нүднээ ил болгон суртал­чиллаа, сонин сэтгүүлээр, яриа таниулгаар ухууллаа, ятгалаа, үр дүн санасанд хүртэл гарсангүй. Иймээс 2002 онд ихээхэн дуулиан шуугиан тарьсан шинэчлэл хийж, цол олгодоггүй байсан зургаа ба наймын давааг цолтой болгож, ижил цолтны илүү амжилттайг нь түрүүлэн ам авдаг болгож, наад­мын дөрвийн давааг оноолтоор барилдуулсан суурь өөрчлөлт хийсэн. Уг шинэчлэл монгол бөхийг аварсан. Хавтгай найрааг 70-80 хувь бууруулж чадсан. Өмнө нь хэнийг цолонд хүргэхийг хэсэг хэсгээрээ нэгдсэн бөхчүүд цагаан сарын үеэс ярьж тохирон, наадам нэгийн даваанаас тусгай “зохиол”-оор явдаг жүжиг болсон байсан. Ийм байдлаар цолтон төрж ард түмэн бөхөө үзэхээ больж монгол бөх мөхлийн эрмэгт хүрээд байсан.

Одоо найраа 20-30 хувь байгааг бид хүлээн зөвшөөрдөг. Арилгах гурван арга бий. Үүний хоёрын тухай бишгүй ярьж, бичсэн дээ. Нэг нь бөхчүүд ухамсраараа болих, нөгөө нь төрийн хүчирхийлэл буюу хууль гаргаж хэрэглэх юм. Бөх­чүүдийн ухамсарт найдаад засрах­гүй нь харагдаж байна, 
бас хууль гаргах хялбар биш, тэгээд ч энэ асуудлыг хуулиар зохицуулах нь ёс суртахууны хувьд зохимжгүй. Иймээс гурав дахь аргыг хэрэглэх ёстой. Ирэх оноос ард түмэнтэйгээ хамтран хэрэгжүүлнэ гэж бодож байна. Эндээс мэдэгдэхүйц үр дүн гарна. Эрхэм дүү бөхчүүдэд хан­галттай мөнгө өгч мөнгөнд шунах­гүй болтол амьдралыг нь сайж­руулах замаар найрааг зогсооно гэснээ Эрүүгийн хуулинд өөрчлөлт оруулж төрийн хүчирхийллээр зогсооно гэж өөрөө өөрийгөө үгүйсгэн хэлж байна. Бодит амьд­рал дээр амаараа хэлж байгаа тэр их мөнгийг чинь хаанаас олох билээ, тийм мөнгөтэй болголоо гэхэд найраа хийхгүй гэхийн ба­тал­гаа нь бас хаана байгаа билээ. Сумъяа аваргын барин тавин хэлж байгаа шиг нэг бөхөд дор хаяж 200-300 сая төгрөг өгөө­гүй­дээ МҮБХ буруутгах хэрэг үү. Ийн огт бод­ло­гогүй зоргоороо ярьж 
болохгүй
ээ. Харин түүнийхээ оронд уг асуудлыг хэрхэн шийдэх тухай тулхтай бо­дож үзэх ёстой. Ер нь тэгээд хүний шуналыг мөнгөөр хангаж 
дуусдаг­гүй юм. Давстай усыг уух тусам ам улам их цангахын адил шунал араас нь хөөцөлдөх дутам гүйцэг­дэш­гүй, барагдашгүй юм л даа. Сумъяабазар бөхийн холбооны ажлаас гэгээн юм олж харахгүй байгаа шигээ бас энэ үеийн бөх­чүү­дийг бүгдийг нь хавтгайруулан доромжилж байна.

–Тийм үү, наад яриагаа жаа­хан дэлгэрүүлээч?

-Бөхчүүдийг удаан барилддаг, зугтахаас өөр барилдаан мэдэх­гүй, жудаггүй, бүгд найраа хийдэг, штангаас өөр юм хийдэггүй, 10 минут гүйгээд ир гэхэд чадах хүн нэг ч байхгүй, үүнийг би баттай батална зэргээр омогдлоо. Мөн их омогтой байна аа даа, аварга минь. Энэ зуурт хэлэхэд, омог бол өөрийгөө бусдаас илүү дээр гэж хөөрөн бодох буруу сэтгэл шүү дээ. Омогтой хүн бусдыг дандаа өөрөөсөө доош, муу гэж сэтгэн, юм болгонд дээрэнгүй муу сэтгэлээр хандан, өөрийнхөө буй байдлыг бусдаас илүү гэж үздэг. Омогт сэтгэлээс салахын тулд бусдыг өөрөөсөө илүү хэмээн сэтгэж, хүндэлж сурах нь чухал. Одооны зохих боловсролтой ихэнх бөхчүүд архи дарс, элдэв муу зуршлаас хол, олныхоо хайрыг даан 
сайхан барилдаж яваа бөгөөд залгамж үе нь хэдэн зуугаараа яралзан гарч ирж байгааг яагаад харахгүй, үнэлэх­гүй байна вэ. МҮБХ-ны ажил сайн яваа, монгол бөх, бөхчүүдийн нэр хүнд өндөр, ирээдүй нь гэрэл­тэй болохоор л залуус чөлөөт бөх рүү биш үндэсний бөх рүү хошуу­раад байгаа юм. Үүнийг чи буруу­гаар ойлгон МҮБХ чөлөөт бөхийн хөгжлийг тасалдуулж байна гэж хэлэв ээ дээ. Бид ч яахав, хүмүүс дүүг юу гэж ойлгох бол. Чамаар жишээд бөхчүүдийг юу гэж ойлгох бол гэхээс яс хавталзах юм.

Мөн “Бөөрөнхий байшин барих юу ч биш, түүнийг ард түмэн 10 төгрөгтэй нь таван төгрөгөө, хоёр хоньтой нь нэг хонио өгч байж босгосон, төр мөнгө өгсөн, малгай залаа, тэмдэг юу ч биш, ном бичих шинэчлэл биш, 10.000 бөх барил­дуу­лах юу ч биш, бөхийн өргөөг одоо хэдийг л бол хэдийг барина, бөхийн өргөөний тухай нухацтай ярина” хэмээн гараа савчин, ша­зуу­раа зуун, үзэн ядсан өнгөөр хэлж байна лээ. Энэ зүйлийн эхэнд ард түмний нэг болох заан цолтой ид барилдаж, мандаж байсан Сумъяабазар таван төгрөг ч өгөө­гүйг, 40 сая малтай монгол 20 сая малаа Бөхийн өргөөнд өргөөгүйг, улсын хэмжээгээр 526 хүн л хандив өргөснийг, Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын ард түмний хандивласан 200 хонийг сумын Засаг дарга Г.Батжаргал гэдэг хүн тууж ирж өгснийг, Хэнтий аймгийн Галшар сумаас хандивласан 16 адууг МҮБХ-ны ажилтан Ц.Үнэнбат очиж тууж ирснийг 
баримт түшин хэлье. Чи баахан доллар ярих дуртай болоо юу даа. Доллараас үнэ цэнэтэй зүйл 
байдаг юм шүү дээ. Ингэж их доллар ярьдаг хүн Бөхийн өргөөндөө таван төгрөг ч хандивлаагүйг, тийм сэтгэлгүйг би сая хэллээ. Нууцгүй үнэн 
ийм л байна. Ноднин бид 6016 бөх барил­дуулж монгол бөхөө дэлхийн дээд амжилтаар бүртгүүлж амжса­наараа бахархаж явдаг билээ. Аваргад маань олон бөх барил­дуулах амархан байгаа бол 
ирэх жил 20.000 бөх барилдуулаад дахин нэг дээд амжилт тогтоо­чихвол дэлхий бүр их гайхаж, монголчууд мөн ч их баярлана даа. Эрхэм дүү бас ном бичих юу ч биш, түүнийг ажил гэдэг юмуу гэж үзэн ядсан өнгөөр, ном бичдэг улс гомдмоор үг хэлж байна. Яаж ингэж болох вэ. Ном бичихийг ажил биш гэх нь алдас болохоор мунхаг зүйл биз дээ.

–Та бид хоёрын яриаг уншсан олон хэтэрхий нэг талыг бариад байна уу даа гэж ойлгох вий. Гэхдээ Сумъяа аваргын мэдээ­лэлд хариу өгч буйг ойлгож байгаа болов уу. Одоо танаас допингийн талаар асууя. Юу гэж асууж буйг та гадарлаж л байгаа байх?  

-Эрхэм дүү биднийг “Бөхчүүдийг 
соён гэгээрүүлдэггүй, допингийн хор холбогдлыг хэлж өгдөггүй, та нар бөхчүүдээ анхаараач ээ, ажил­лаач ээ, яасан арилчихсан дотор­той улс вэ” гэж байна. Бид 2010 оныг “Бөхчүүдийн түгээмэл боловс­рол, соёлын жил” болгон зарлаж, энэ хүрээнд танин мэдэхүйн дөр­вөн цуврал ном гаргаж, барилдаж буй улс, аймаг, сумын цолтой болон залуу бөхчүүддээ бүгдэд нь өгсөн. Боловсролоо түр хойш тавиад бөхийн бэлтгэлдээ хамаг анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа залуус маань орчин үеийн шинж­лэх ухааны ололт, чиг хандлага, 
бурханы
дээдсийн
айлдвар,
нэрт хүмүүсийн сургаал, ахмад бөхчүү­дийн замнал, алдаа онооны сур­гамж, зөвлөгөө, допинг гэгч хорт бодисын хор хөнөөл зэргийн тухай энгийн ойлгомжтой өгүүлсэн ши­жир мэт зүйлүүд орсон эдгээр но­мыг уншиж байна. Үүнээс хэдэн жи­лийн өмнөөс их хамба Д.Чой­жамц, гавж Ё.Амгалан, А.Эйнштей­ний нэрэмжит шагналт, онолын физикч, шинжлэх ухааны доктор О.Лхагва, УИХ-ын гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, XX зууны манлай спортын зүтгэлтэн, МУСГЗ Р.Нямдорж, допингийн эсрэг үн­дэсний төвийн захирал асан док­тор О.Амарцэнгэл нараар дав­хард­сан тоогоор 3000 орчим бөхөд лекц уншуулсан билээ. МҮБХ-нд бусад урлаг, спортын салбараас давуутай нэг зүйл байдаг нь “Бөх” хэмээх 10 хоног дутам тогтмол гардаг өөрийн сонин юм.

Бид сониндоо ахмад сайхан бөхчүүд, ид барилдаж байгаа бөх­чүү­дийн ярилцлагаас гадна Мон­голын нэрт эрдэмтэд, урлаг соёлын томчуудын яриа хөөрөөг байнга нийтэлж бөхчүүддээ хүргэж байна. Энэ соён гэгээрлийн ажил биш үү. Харин миний дүү чөлөө­тийн бөх­чүүд­дээ, циркчиддээ хэн нэг хүнээр лекц уншуулсан уу. Ном, гарын авлага гар дээр нь тавьсан уу. “Допинг гэж юу вэ, түүнийг хориг­лохын учир”, “Допинг, түүнийг тойр­сон асуудлаар дахин өгүүлэх нь”, “Допинг: бөх, хууль, дүрэм, журам, сурталчилгаа, хариуцлага” гэсэн өгүүллүүдийг он дараалан “Бөх” сонинд 
нийтлүүлсээр
ирлээ. Ер нь допинг хортой тухай шөвгө­рөх анзаанд барилддаг 30 гаруй бөх байтугай жирийн ард иргэд ч мэдэ­хээр хугацаа өнгөрөөд байхад бөхөд допингийн хорыг нь ойлгуул­сангүй хэмээн допинг хэрэглэсэн бөхийн бурууг бусдаас хайж суух нь аливаа асуудлын голыг олж чаддаггүй хүний ааш авир юм.

–Найраа хийж ард түмнийг доромжилсон хэмээн Дунд­го­вийн бөхчүүдийн цолыг хүчингүй болгосон. Гэтэл уг шийдвэрт аварга маань сэтгэл дундуур байгаа юм уу даа?

-Тийм юм шиг байна лаа. Ухаан­даа энэ тухай танай сонинд ярилцлага өгч, ингэж бүхэл бүтэн аймгийн ард түмнийг доромжилж болохгүй гэж хэлснийг буруу зүйл гэж байна. “Найраа байна, бөхийн нэр хүнд унаж байна, найрааг устгах ёстой, устгахгүй даанч яав даа” гээд байгаа мөртөө найраа хийсэн бөхчүүдийг өмөөрч байгаа нь цаанаа бөхийн холбоог муутгах гэснээс биш, тэднийгээ өмөөрөөд байгаа юм биш байна л даа. 
МҮБХ, түүний удирдлага, ажилт­нууд бөхөө хөгжүүлэхийн төлөө ажиллах, бөхчүүдийнхээ зөв сайн үйлсийг сурталчлах, алдаршуу­лахын зэрэгцээ болж бүтэхгүй байгаа, хууль дүрэм зөрчиж байгаа бөхчүүдэд 
арга хэмжээ авна, засаж залруулна, ийм ч үүрэгтэй. Тиймгүй бол МҮБХ байхын хэрэг юу байх билээ. Бөхчүүдийн шударга бус, жудаг зөрчсөн үйлдэлд цаашид ч хатуу хандах болно гэдгээ энэ дашрамд дуулгая. Ам нээвэл уушги нээ гэдэг. Тиймийн учир ярианыхаа төгсгөлд аатай омогтой аваргадаа хандаж хэд гурван үг хэлэхийг хүслээ. Би гэдэг хүн 30 гаруй ном бичиж хэвлүүлсний дотор дан бөхийн сэдвээр бичсэн долоон ном бий. Бусад нөхдийнхөө 30 шахам номыг редакторложээ. Номондоо бусад зохиогчдын адил монгол бөх, бөхчүүдийг магтсан байхаас гадна тэднийгээ хайрлах, хамгаа­лах сэтгэлээр ёс зүй, жудаг чанар, архи тамхи, допингийн тухай илүү­тэй бичсэн билээ. Монголд цор ганц байдаг “Бөх” гэдэг тэр найраг­лалыг ах нь бичсэн юм. Бөхчүүд цээжлээд уншиж явдаг юм билээ. Түүнд аавын чинь нэр бий. Миний дүү үг яриагаа жаахан бодолтой, хэнд юу хэлж буйгаа ойлгох хэрэг­тэй шүү.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Далан насныхаа ойг хамт олон,  утга зохиолын хүрээнийхэнтэйгээ тэмдэглэж буй   соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ч.Дагвадоржтой ярилцахаар урилаа. Тэрээр утга зохиолын хүрээний олон Дагвадоржоосоо “дууны” гэдгээрээ онцлон танигддаг. Мөн түүнийг “буурал Дагваа” гэх нь ч бий. Энэ эрхэмтэй  уран бүтээлийнх нь он жилүүдийн  талаар ярилцсанаа хүргэе.

–Саяхан тоглолтоо хий­сэн гэсэн. Энэ талаар яриа­гаа эхлэх үү?

-Х.Сүглэгмаа, Д.Цэдэв, Д.Саруулбуян, Д.Сумъяа   бид хэд “Түмэнд хүрсэн дуунууд” хамтарсан уран бүтээлийн тоглолтоо хийлээ. Мөн Шинж­­лэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Монго­лын үндэсний чөлөөт зо­хиолч­дын холбоо, Улаанбаа­тар их сурууль, Хүүхдийн номын ордноос  “Утга зохио­лын ертөнц, туулсан он жи­лүүд” нэртэй олон улсын бага хурлыг миний уран бүтээлээр   хийлээ. Олон орны утга зо­хио­лын төлөөлөл энэ хуралд маань оролцлоо. 

–За тэгвэл таны туулсан он жилүүдийг сонирхмоор байна. Та чинь хотгойд хүн байх аа?

-Би
ардын аман билэг, хотгойд дууны өлгийд өссөн  хүн.  Манай Хөвсгөл аймгийн Хотгойдын  арваад сум бий л дээ. Дэлгэрмөрөн гэж айм­гийн төвөөр  урсдаг  их сайхан том гол байдаг. Тэр мөрнийг дагасан Хотгойдын хэдэн сум байдаг. Их өвөрмөц ёс зан­шил, өөрийн гэсэн дуу хуур­тай ястан л даа. Хотгойдын ноён, Хотгойдын шадар жан­жин Чингүнжавын албат шүү дээ, бид нар. Энэ хошуунд Хотгойдын гэгэлгэн дуу  маш их дэлгэрсэн. Ердөө арван долоон дуу л бий. 

–Хотгойдын гэгэлгэн дууны онцлог гэж байх уу…

-Дотоод
сэтгэлийн нан­диныг нээсэн тийм нэг гэгэлгэн дуунууд. Би  зургаан настай байсан санагддаг юм. Намар нэлээд орой болж байсан цаг. Би хүргэн ахындаа хүү­хэдтэй нь тоглож  байсан чинь авга эгч маань оройныхоо саалинд гарах гэтэл нэг хүн зөрөөд ороод ирэхгүй юу. Тэгсэн манай авга эгч “Лхаа­маа дээшээ суу” гээд урьж суулгах мөртлөө идээ, цай тавьж  өгөөд  эргэнэгээ ууд­лан, галуун хүзүүт гаргаж ирэн,  хүрэн хундаганд хийж тавиад “Би одоо саалиндаа гарлаа. Лхаамаа наад архиа уугаарай” гэчихээд гараад явчихлаа. Авга эгчийн охин бид хоёр зүүн талын орон дээр гарчихсан тоглоод нөгөө архи ууж суугаа хүнийг ха­раад л байлаа. Нэг мэдэхэд нар шингээд  гэр доторх юмс нэг их тод биш харагдаж байх  үед  Лхаамаа гуай ганцаараа дуулаад л… 

Дэлтэй цэнхэр зовно уу яана

Дэлгэр мөрөн бооно уу, яана гэж дуулаад л өнөөх галуун хүзүүтээсээ хүрэн хундагандаа хийгээд уух гэ­сэн өөрөө дуундаа уяраад  нулимс нь нүдний аягаа дүүрч гарч ирснээ, хам­рын­хаа овгор дээгүүр мэлтэрч, хамрынх нь нурууг дагаж урсаад, үзүүр дээр нь бөн­жиг­нөж байснаа аягатай архи руу унаж байсан. Тэр дүр зураг миний сэтгэлд их тод үлдсэн байдаг. Би тэгээд багаасаа ардын билэгт со­нир­холтой болсон юм.

–Хэдийд сургуульд оров?

-Би
1950 оны сурагч. Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын бага сургуульд таг  харанхуй, бичиг үсэг мэдэх­гүй, цагаан толгой нүдлээгүй хүн очиж байгаа юм. Ээж авдар дотроос цоо шинэ өмд, цамц гаргаж өмсгөөд даавуун цүнх өгөөд л явуулж байлаа.  Бид анх төрийн дуулал зо­хиогдсон тэр жил сургуульд орсон. Сургуульд ороод до­лоо хоног хэртэй таг харан­хуй амьтан яваад нэг л мэ­дэхэд уншаад сурчихсан. Уншаад сурчихаар унших юм олдохгүй. Одоо  бол юм өөр болжээ. Унших юм нь ихдээд уншиж барахгүй байна.  Тэр үед би уншихын дон тусчих­сан байлаа. Пионерийн үнэн сонины тасархай, Сталины зохиол гээд юу л байна, ун­шаад байна. Эхлээд Хот­гой­дын аман билэг, аман дууны яруу найргаар дамжаад, да­раа нь Дамдинсүрэн багшийн уран бүтээлийг уншиж,  тэр нь миний тагнайд яг ангир уураг шиг уусаад, тэгж уран зо­хиолд татагдсан байгаа юм. Тэгээд тэр намрын ус гэдэг юмыг би хоёрдугаар ангид байхдаа ямар байдгийг мэ­дэрсэн. Нэг хагас сайн  өдөр гэртээ морьтойгоо давхиад  иртэл ээж данхаа сэгсэрч үзсэнээ “Цай байхгүй юм бай­на ш дээ. Миний хүү ус руу жирийгээрэй” гэлээ. Тэр үед манайх Бөхний суга гэдэг газар намарждаг байж. Тэгээд гуулин домбо, гуулин шанагаа бариад ус авахаар  гүйж очлоо. Усаа авах гээд тонгойтол хадны ангалаас урсах тас хар ус тэр доор гялтганаад, ус руу үлээхээр хүрр гэж хүржигнэж дууга­раад, гуулин шанагаа  ус руу хийх гэтэл алтан  шанага орж байгаа мэт мэдрэмж төрсөн. Урьд огт ажиглаж байгаагүй мөртлөө би намрын ус гэж тийм гоё юм байдгийг мэдэр­сэн юм. Дамдинсүрэн баг­шийн  “Намрын ус” гэдэг шүл­гийг би бодитоор харж байгаа нь тэр. Намрын ус үнэхээр гайхамшигтай. Бороо холд­чихсон, бүх навч намиа хийс­дэг юм байхгүй, хадны ангалд тэр гоё ус байдаг.

–Сэтгэлд бууж байна шүү. Та хожим нь Дамдин­сүрэн багштайгаа хамт ажиллаж байсан байхаа..

-Сүүлд
Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнд  Да багштай хамт ажиллалаа. Тэгээд өөрөөр нь өнөө намрын усны тухай яриултал  “Манай нутагт ус их ховор оо. Би Дорнод аймгийн Матад сумынх. Манай тэнд эрэгтэй хүүхэд төрөхөөр  заа­вал нэг худаг гаргадаг байсан. Намайг төрөхөд гаргасан тэр худаг нь одоо болтол байдаг” гэж ярьж билээ. Гэтэл ус хо­вортой тийм газрын хүн мөрт­лөө намрын ус гэдэг юмыг тэгж хүний сэтгэлд хоногш­тол бичсэн байсан. Билгийн нүдээр л харж, мэдэрч  дээ. Тэр нь хангай газрын надад  хүртэл хүрч байхав. Ингэж л би уран зохиол руу хөт­лөгд­сөн юмаа.

–Та анх ямар  шүлэг би­чиж байв. Шүлэг бичих мэдрэмж төрсөн тэр үеэ дурсаач..

-Би
долдугаар анид байх­даа намар гэж шүлэг орол­дож байсан юм. Тэр үеийн бичдэг загвараар л бичиж байсан санагдана. Намайг долдугаар ангид байхад уран зохиолын багш Долгорсүрэн гэж нэг их сайхан хүн байсан.  Уран зохиолыг ярьж байхдаа тэр зохиолын баатар өөрөө юм шиг тэгж гоё ярьдаг. Миний амьдралд хамгийн хүнд хэцүү үе бол тэр долду­гаар ангид орсон жил байсан. Хөдөөнөөс аймгийн төв рүү орж ирээд байр олдохгүй. Ээж минь таньдаг айлаа зааж өгсөн чинь тэр айл маа­нь хөдөөнөөс авчирсан мах дуусахаар намайг гэрээсээ хөөчихсөн. Гэрээсээ идэшний  мах авчир гэж хэл  гээд. Би айгаад гэрийнхэндээ хэлж чаддаггүй. Тэгээд ангийнхаа Хадбаатар, Намбардагва  гэдэг хоёр хүүхдийг дагаад жилийн турш айл хэссэн. Тэр хоёрынхоороо очно.  Бүтэн жил айл хэссэн. 

–Хичээлээ тараад та хэнийх рүү явахав  гэж л бодох уу?

-Нөгөө
хоёр маань айм­гийн төвийн хүүхдүүд учраас гэр орондоо намайг хоол­лоод дагуулаад явдаг байв. Тэр үеийн хүүхдийн нөхөр­лөл тийм л байсан. Дотуур байранд сууж чадахгүй бол хөдөөний хүүхэд чинь сур­гуулиасаа оргоод л явдаг байсан үе. Би ч гэсэн  сургуу­лиас гарчихмаар л байдаг. Ганцхан Долгорсүрэн гэж уран зохиолынхоо багшид хоргодоод, тэр багш маань ч уран зохиолын хичээлийг ёстой нэг заана даа. Тэр багш л миний сэтгэлийг тогтоож, долдугаар ангид би уран зохиолын амтанд бүрэн ороод өөр бодох юм байхгүй болсон.

–Ахлах ангидаа бол аль хэдийнээ олон шүлэг биччихсэн байв уу?

-Ес,
аравдугаар ангидаа нууцгайхан бичдэг болсон. Гэхдээ зохиолч болно гэдэг зорилго маань  долдугаар ангид аль хэдийнээ бий бол­сон байсан. Тэгээд арав­дугаар анги төгсөхдөө монгол хэл уран зохиолын багш, эсвэл  сэтгүүлч болъё гэж бодсон.

–Таны ургийн овог юу вэ?

-Ээж
хадных гэдэг овогтой.

–Ямар учиртай юм?

-Ээжийнхээ
дурсгалд зориулж өвөөлжөөнийхөө тэндэх есөн метр орчим ургаа хадан дээр долоон метр ор­чим өндөртэйгээр дүрийг нь сийлүүлсэн. Охин маань өөрөө зураач хүн. Найз нө­хөдтэйгөө нийлж бүтээсэн. Цээж дүрийнх нь доор “Ээж минь дээ” дууныхаа эхний бадгийг, ноттой нь  бичсэн.

–Будантай юу буурал хорвоодоо бүүвэйлж өсгө­сөн ээж минь дээ хө… гээд л үү?

-Тиймээ,
манай нутийнхан  баярлаж байсан. Залуучууд орон гэрээсээ дайжаад нутаг­таа ч ирэхгүй байхад та өдий хэр насалчихаад аль эрт өөд болсон ээжийгээ дурсаад, өвөлжөөн дээрээ ийм сайхан зүйл хийсэн байж, нутгийнхаа баяр болгооч гэсэн. Бид орол­цъё гээд баг сумынхан бэсрэг наадам хийж, дуу хуур болж  сайхан нээлт хийсэн. Энэ газар маань Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нэгдүгээр багийн Ямаат гэдэг ууланд байдаг Бэтүүгийн ам гэдэг газар. Тэр газрыг маань Ээж хад, Ээж хайрхан гэж нэрлэ­дэг болчихсон. Одоо  хүмүүс  очсоор  байгаад жим гарчих­сан. Хорин нэгэн аймаг, хо­тоос,  гарал нэгтэй урд талын монголчууд гээд дуулсан хүн болгон Хөвсгөл далайгаар ирэхдээ очдог болсон. Би өөрөө хотгойд ястай гэдгээ мэднэ. Эзэнтэй, эзэнгүй овог авч байхаар гээд Ээж хад­ныхан гэдэг овгоо авсан.

–Та АНУ явж ирэхдээ өөртөө тусалсан Сюзанна гэдэг бүсгүйд зориулж шү­лэг бичсэн байсан…

-АНУ-д очиход  намар оройхон шиг Атлантын бороо цутгадаг. Тэр бороо хувин­гаар асгасан шиг шаагина. Тэгээд нэг өдөр би зээ хүүгээ сургуулиас нь аваад  явж байсан чинь бороо шаагиад орлоо. Уг нь гэр ойрхон. Манайхаар бол автобусны буудал хүрэхгүй л газар.  Зам дагаад явж байвал улаан жийпнээс нэг их сайхан бүс­гүй гарч ирээд “Гэрт чинь дөхүүлж өгөх үү” гэж асуусан юм.  Бодсон ч үгүй  шууд л ороод суучихсан. Би чинь хөрөнгөтөн оронд зангий нь мэдэхгүй хүүхний машинд суучихдаг гэж бас бодоод  явлаа. Тэгээд гэрийн гадаа хүргэж өгөөд явсан. Манай нутагт хэрвээ би бороонд цохиулаад явж байвал манай чинээлэгдүүхэн залуу бүсгүй­чүүд намайг хүргэж өгөх  бо­лов уу яах бол  гэж бодогдоод тэр бүсгүйд шүлэг бичсэн. Сүүлд нь зээ хүүгээ авах гэж явахдаа тэр бүсгүйтэй хэд хэд таарсан. Багш хүн юм билээ. Өөрийг нь Сюзанна гэдгийг нь мэддэг болж мэндтэй устай болсон.

–Та их олон дууны шүлэгтэй. Дуу болгоё гэж  анхнаасаа бичдэг үү,  хөгжмийн зохиолчид таны шүлгэнд ая зохиогоод   дуу болгочихдог хэрэг үү?

-Ерөөсөө
би шүлгээ дуу болгоно гэж бичээгүй. Хөгж­мийн зохиолчид “Таны шү­лэг­нээс аялгуу аяндаа сонсог­доод байдаг” гэж хэлдэг. Бод­вол тийм юм байлгүй. Тэрийг нь хөгжмийн зохиолч мэдэр­дэг юм байлгүй. Түүнээс биш би үүнийг л дуу болгоно гэж шүлэг бичиж байгаагүй. Хам­гийн анхны олонд хүрсэн шүлэг маань “Ээж минь дээ” дуу байна. С.Цэрэнчимэд тэр дууны аяыг зохиож,  өөрөө дуулсан. “Богд нь уулын сүн­дэл” гэж Сийлэгмаагийн  дуул­сан дуу байна. Аяыг нь  Мэндбаяр хийсэн. Энэ дуу юугаараа онцлог гэхээр дуу­ны шүлэг бичсэн намайг, дуулсан Сийлэгмааг, аялгууг нь бичсэн Мэндбаярыг гур­вууланг нь гавьяат болгосон.  Р.Оюунбат гэж язгуур урла­гийг онцгой мэдэрдэг хүн бий. Бид хоёр нэлээд олон дуу хийсэн. Тэрэн дотроос “Харз­ны хайланд чинь автлаа шүү дээ хонгор минь дээ хө..” гээд дуу ардын дуу бүжгийн Баа­санжав, Цогтсайхан нарын хамтран дуулсан дуу бий. Одоо дуучин  Бурмаа, Мөнх­бат нар хослон дуулж байна.  Ардын жүжигчин Долгорын дуулдаг “Аав л, ээж л хоёр минь” гээд олон дуу бий л дээ.

–Та утга зохиолын  шинэ үеийн түүхийн  төлөөл­лүү­дийг ихэнхийг нь таньдаг, хамт ажиллаж байсан гэд­гийг мэдэх юм байна…

-Нэг
л мэдэхэд тийм бол­дог юм байна. Үнэхээр далан насны даваан дээр гараад ирсэн хойно харахад XX зуу­ны Монголын уран зохиол гэдгийг үндэслэсэн Нацаг­дорж,  Буяннэмэх хоёроос бусад Ц.Дамдинсүрэн, Б.Рин­чен, тэрний дараа үеийн  Ц.Цэ­дэнжав, Б.Явуухулан наашлаад утга зохиолын бүх үеийнхэнтэй  ямар нэг байд­лаар холбогдсон байгаа юм. Нэг бол хамт бүтээл туурвиж, эсвэл үерхэж нөхөрлөж, нэг бол халуун сургаалыг нь сонсч, бүтээл туурвилынх нь түүхийг сонсож явсан байдаг юм. Эргээд харахад утга зо­хиолын тогоонд буцалсан он жилүүд байж. Тэгээд бодоход сайхан байдаг юм.

–Та болор цом, Мөнгөн цомд орж байна уу?

-Мөнгөн
цомд бол  байнга ордог юм. Болор цомд хэд хэд орсон. Хамгийн ам­жилт­тай оролцсон нь “Атлантын да­лайн захад ээжийгээ л их саналаа” шүлгээрээ ай­рагд­сан юм байна. Болор цомд эхний гуравт бол орно гэж байхгүй л дээ. Орохоор ч байсан орохгүй л байдаг нэг тийм юм байсан.

–Тэр нь ямар учиртай юм.  Зохиолчдын хороо хоёр салсан нь таны хэлээд бай­гаатай бас  холбоотой юу?

-Мөнгөн
цомд зохиолч яруу найрагчид чөлөөт, хү­лээт гэхгүй их оролцдог шүү дээ. Мөнгөн цомд бол Г.Мэнд-Ооёо, Д.Цоодол гээд Зо­хиолч­­дын хорооныхон тү­рүүлж л байсан. Буурь сахиж үлдсэн улс маань харин хуу­чин ба­ри­лаасаа нэг л сал­даггүй юм. Энэ бол учрыг нь мэдэхгүй ялангуяа залуу ул­сууд бол Монголын утга зохиолыг ха­галаад хэсэг улс гарсан  гээд бидэн лүү чулуу нүүлгээд л байдаг юм. Цаанаа их учир­тай. Утга зохиол чинь дэг сургууль гэж юм байна. Энэ дэг сургуулийн хоо­рон­дын өрсөл­дөөн явж, явж 1990-ээд оны эх гэхэд үзэл бодлын зөрчил­дөөнөөс хоёр салсан юм байгаа. Чөлөөт зохиолч­дын холбоог байгуу­лахад сэтгэ­лийн хөөрлөөр гарсан юм биш. 1957 онд Монголын зохиолчдын хоёр­дугаар их хуралд манай Гаа­дамба багш “Манай зохиол­чид юм ун­шихгүй байна. Ерөө­сөө өсч хөгжихгүй бай­на. Пушкин чинь лицейд байх­даа сонго­дог шүлгээ бич­чихсэн шүү дээ. Гэтэл манай зохиолч, яруу найраг­чид өвгөн болтлоо олигтой юм бичихгүй, өөрий­гөө хөг­жүүлэхгүй байна. Зо­хиолч болъё гэвэл авьяастай бай. Юм унш” гэж хэлсэн. Тэрийг нь үзэл бодлын зөрүү­тэй байсан хүмүүс мушгин гуйвуулаад “Гаадамба Мон­голд утга зохиол хөгжүүлэх шимтэй хөрс байхгүй” гэж хэлсэн гэж үгүйсгэх үзэлтэн гэсэн хаяг зүүгээд тэр хүнийг хавчин гадуурхаж, түүний хэлснийг дэмждэг үзэл бодол нэгтэй зохиолч Ц.Дамдин­сүрэн гуайг сэхээтний төөрөг­дөл гээд ерөнхийдөө ингэж явсаар Монголын зохиолчид хоёр салсан. Тэр үеэс эхэлж зарим зохиолч  чөлөөт сэтгэл­гээг эрхэмлэж,  нэг үзэл сур­тал, нэг хананд баригдахгүй гэж явсаар 1990 оны нийг­мийн хөдөлгөөнөөр л хоёр тийш болсон. Тэрнээс биш гэр бүлийн хоёр таарч тохирох­гүй болоод данх саваа ши­дэлцээд салдаг шиг юм биш.  Манай чөлөөт зохиолчдын холбоо чинь Ринчен гуайн дэг сургуулийг дагадаг Жамцын Бадраа, Ц.Дамдинсүрэнгийн дэг сургуулийг дагадаг Гаа­дамба  тэргүүтэй хүмүүс орж, нийт 28 хүн Зохиолчдын хо­рооноос гарсан.

–Зохиолчдын хороо тэ­гэ­хэд хэдэн хүнтэй байсан юм?

-Би
зохиолчдын хорооны дүн бүртгэлийг хариуцдаг байсан ш дээ. Тэгэхэд зо­хиолч­дын хорооны гишүүн  нийтдээ 185-205-ын  хооронд байсан. Зохиолчдын эвлэ­лийн гишүүн болно гэдэг өч­нөөн хүнд шалгуур давдаг байсан. Биднийг салаад гар­тал Зохиолчдын хороо нэг удаагийн хурлаараа л 40 хэдэн хүнийг бөөнөөр нь элсүүлж байсан. Одоо хич­нээн мянган зохиолчтой юм мэдэхгүй.

–Ц.Дамдинсүрэн, Б.Рин­чен, Б.Явуухулангийн тухай сайхан дурсамж өгүү­лээч…

-Би Явуутай нэг их нөхөр­лөж байгаагүй
ч танихын ху­вьд таньдаг байсан.  Ринчен гуай,
Дамдинсүрэн гуай хоёр­той  бол Хэл зохиолын хүрээ­лэнд хамт ажилладаг байсан.   Хэл зохиолын хүрээлэнд
байх­­даа нэг өглөө карт бичдэг ажил хийгээд сууж
байтал Ринчен гуай зогтусаад миний хийж байгаа ажлыг  хараад л байв. Би  хүн
хараад байхад бичихээ болилтой нь биш үргэлжлүүлээд бичээд бай­лаа. Гэтэл Ринчен
гуай надад “Таны наад карт бичиж бай­гаа байдлыг харвал шинэ цагийн эрдэм боловсролд
шунан тэмүүлж байгаа хүн биш, Манжийн үеийн бичиг хэргийн түшмэл шиг санагдаж байна” гэж байлаа.
Би ажил­даа хэтэрхий улайраад их түүртэнгүй харагджээ. Жаа­хан  чөлөөтэй  байх хэрэгтэй 
юм байна гэж бодсон. Да багш бол  хөгшин, залуу гэлт­гүй бидэнтэй их хамаагүй ярьдаг хүн байсан.