Month: November 2012

Шүүхийн шинэчлэл, шүүхийн бие даасан бай­дал, шүүгчийн хараат бус байдлын талаар манай­хан ярьцгаадаг.  Шүү­хийн­хэн авлига авдаг, хэрэг буруу шийдлээ,  нө­лөөнд автлаа гэж гом­дол­лох нь бас бий.  Нотол­гоо­гүй боловч ийм хар сэр байн­га л явж байдаг. Тэг­вэл шүүх юунаас эхэлж ши­нэч­лэгдэх ёстой вэ. Шүү­хийн шинэчлэл бү­тэц,  тогтолцоо, шүүгчээ­сээ л эхэлнэ. Ингэхийн тулд хуулиндаа өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй байсан.

Ерөнхийлөгч Шүү­хийн тухай багц хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьс­наар уг хууль бат­лагдаж ирэх оны долдугаар сарын нэгнээс хэрэгжиж эхлэх болсон. Энэ  багц хуулиудад  шүүхийн бүтэц, тогтол­цоонд нэлээдгүй өөрчлөлт оржээ. Гэхдээ шүүхийн шинэчлэл  гэхээр хуучин хувцсаа шинээр солихтой адил хялбархнаар бодож болох­гүй. Цаг хугацаа нэлээдгүй орно. Ямар ч байсан хууль шинээр бат­лагдсан нь үүнд том түлхэц болох юм.  Шүүхийн түүхийг он тооллоор нь ярих юм бол  эргэлзээтэй.  Зарим нь  1921 оны Үндсэн хууль батлагд­санаас хойш  тооцдог бол өөр нэг хэсэг нь тэрнээс өмнө  үүссэн гэж үздэг. Хууль зүйн яам,  Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх алба 100 жи­лийн ойгоо саяхан тэмдэглэснээс харвал энэ ч бас ортой байж болох юм. Ер нь Үндсэн хуулийн өөрч­лөл­түүдтэй холбоотой Шүүхийн тухай хууль ч өөрчлөгдөж ирсэн байдаг. Гэхдээ олон хуулийг нэгт­гэж, Шүүхийн тухай хуулиндаа базаж оруулсан нь нэг талдаа өгөөж муутай, олон зүйл тодорхой бус бүрхэг байлаа. Шүүхийн тог­толцооны дагуу анхан болон давж заалдах, хяналтын шатанд ажил­лах шүүгч нарынх нь эрх зүйн байдал хуулинд тодорхой бай­гаа­гүй. Энэ бүхэн шинээр батлагдсан Шүүхийн тухай багц хуулинд на­рийн тодорхой тусгагджээ.  Тиймээс эдгээр хуулиудад ямар, ямар өөрч­лөлт орж, шинээр юу  нэмэгдсэнийг  тоймлоё.

Шүүхийн сахилгын хороо нь ёс зүйн хороо гэдэг нэртэй болж Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бү­рэлдэхүүнд орж ажиллахаар бол­сон. Шүүхийн сахилгын хороонд шүүгч нар орж байсан нь шинэ хуулиар өөрчлөгдсөн. Эрдэмтэн судлаачид, хуульчдаас бүрдсэн есөн хүн энэ бүрэлдэхүүнд багтана. Хэрвээ хэн нэгэн шүүн таслах ажиллагаа явуулахдаа мэргэж­лийн алдаа гаргасан, хуульчийн ёс зүй зөрчсөн, шүүн таслах ажил­лагааг буруу хийсэн гэж үзвэл  Хуульчдын холбооны дэргэдэх  Мэргэжлийн  хариуцлагын хороонд хандах юм. Мэргэжлийн хариуц­лагын хороо шүүгчийн шүүн тас­лах эрхийг хураах хүртэл арга хэмжээ авч болох аж.  Мэргэжлийн хариуцлагын хорооны шийдвэрийг тухайн шүүгч зөвшөөрөхгүй бол Захиргааны хэргийн давж заалдах шүүхэд хандана.

Шүүгч бусдыг хохироосон шийд­вэр гаргавал тэр хуралд оролцсон өмгөөлөгч, прокурор хоёр тэр шүүгчийг хариуцлагын хороо руу өгч болно. Хэрвээ өм­гөөлөгч нь зөрчсөн бол шүүгч, прокурор нь өгч болно. Прокурор зөрчсөн бол өмгөөлөгч, шүүгч нь өгч болно. Сахилгын хороонд иргэд өргөдөл өгөх нь нээлттэй, Мэргэжлийн хариуцлагын хороон дээрээ хаалттай байсныг хоёу­ланд нь нээлттэй болго­чих­сон. Тэгэх­лээр  хэргийг буруу шийдвэл хэргийн оролцогчид нь гомдол гаргах эрх нээлттэй учраас эвгүйтэх нь байна шүү гэж шүүгч нөхөр бодноо  доо.  Ингэхээр тухайн шүүгчийн хариуц­лага өндөрсөж байгаа юм.  

Шүүгчийн эрх зүйн байдлын  тухай болон Шүүхийн тухай  хуу­лиар шүүгчийн өөрийнх нь шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхтэй хол­боотой эрх зүйн байдал нь ямар байх, шүүгчид ямар болзол шаард­лага тавигдах, шүүгчийн эрх, ха­раат бус байдал нь ямар журмаар хуульчлагдах юм, түүний эдийн засгийн болон улс төрийн батал­гаа нь ямар байх юм гэдгийг  хийж өгчээ.

Шүүхийн захиргааны тухай хуулиар Үндсэн хуулийн заалтаас эхтэй шүүгчийн хараат бус, шүү­хийн бие даасан байдлыг Ерөнхий зөвлөл яаж хангах юм гэдгийг зохицуулсан байна лээ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүтэц бүрэл­дэхүүн зэргийг бүгдийг  энэ хуулиар зохицуулаад  өгсөн.

Дээр нь шүүх хэрэг маргааныг төрөлжүүлэн шийдвэрлэх дагна­сан шүүхтэй болж, үүнд  мэргэшсэн шүүгч нар ажиллана.  Өмнө нь нэг шүүгч эрүүгийн хэрэг, иргэний хэрэг аль  алиныг   нь шийдэхэд оролцдог байсан.  Үүнээс болж алдаа гарах­гүй гэхийн баталгаагүй. Тиймээс энэ нь мэргэшсэн байдлыг хад­галж чадахгүй,  дагнаж чадахгүй,  хэрэг шийдэж байгаа улсуудын сэтгэл ханамжийн баталгаа болж чадах­гүй байсан. Үүнийг анхан шатнаас нь төрөлжүүлж байгаа ажээ. Энэ хууль хэрэгжээд эхлэхээр шүүгч нар эрүүгийн хэрэг шүүх үү, иргэ­ний хэрэг шүүх үү гэдгээ өөрсдөө сонгох юм.

 Өмнө нь гомдол гаргагч Дээд шүүхэд хандаад дараа нь Ерөнхий шүүгчид ханддаг байсан нь мөн болих юм. Нэг шийдэлтэй хэргийн хувьд бодъё л доо. Анхан шатны хурлаар бүрэлдэхүүнтэй шийдэх хэрэг байсан учраас гурван шүүгч орсон. Тэгэх юм бол анхан шатны гурав, давж заалдах шатны гурав, хяналтын шатны тав гэхээр нийт 11 шүүгч болно. 11 шүүгчийн ухаан уралдуулж шийдсэн хэргийг  хууль зөрчсөн гэх үндэслэлээр Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчид дүгнэлт, Ерөнхий прокурорт   эсэргүүцэл  бичиж, үүнийг нь  17 шүүгч хэлэлц­дэг байсан. Энэ нь эрх зүйн та­лаасаа ч, хууль хэрэглээ талаасаа ч, онолын шүүх гэдэг утгаараа болохгүй байсан бол  шинэ хуулиар энэ шат байхгүй болж байгаа. Нэгэнт таван шүүгч шийдсэн л бол шийдвэрийг хүчин төгөлдөр болгож хугацааны хувьд иргэнийг  хохи­роохоо больсон байна. Одоо иргэд хяналтын шатны таван шүүгч нь шийдчихээд байхад гом­дол гаргаад дахиад яваад байдаг.  Нэгэнт хяналтын шатны тогтоол гарсан бол гарсан өдрөөсөө хуу­лийн хүчин төгөлдөр болоод гүй­цэт­гэлийн шугамаараа шийдээд явна.

Иргэд хуулийн этгээ­дийн хү­сэлтээр Дээд шүүх, Үндсэн хуулиас бусад хуульд тайлбар гаргадаг байсан бол одоо ингэхээ больсон. Ингэж тайлбар гаргах нь сөрөг үр дагавартай байлаа. “Тэдний талд ашигтай тайлбар хийчихлээ” гээд л шүүхийг буруутгаж,  ам урцалдан шүүмжилж эхэлдэг. Үүнийг өөр­чилж хяналтын шатны шүүх хэрэг, эрх зүйн мар­гааныг хянан шийд­вэрлэх замаар л хуулиа тайл­бар­лахаар болж байгаа юм байна.  

Шүүх хурлын үеэр шийдвэр гаргахаар зөвлөлдөх тасалгаанд орцгоодог. Олонхиороо шийдвэр гаргалаа гээд гараад ирдэг. Таван шүүгч шүүх хуралд орлоо гэхэд хоёр нь эсрэг саналтай байвал  ямар учраас ийм санал өгснийг хэн ч мэдэхгүй  нууц хэвээр үлдчихдэг байсан. Тэгвэл  шинэ хуулиар энэ бүхэн нээлттэй болж,  шүүхийн шийдвэртэй хамт тусгай санал Дээд шүүхийн вэб сайтан дээр тавиг­дана. Ингэснээр тухайн хэргийн талаар эрх зүйн талаас нь анализ хийх эрх нь иргэдэд олгогдох юм.  Харин анхан болон давж заалдах шатны хурал  дээр тусгай саналаа шүүхийн шийдвэрт хавсаргаад өгөх жи­шээтэй байх аж.

Хуучин бол Ерөнхий шүүгч зургаан жилээр томилогдоод, нэг удаа улирч арван хоёр жил ажил­лаж болох байсныг шинэ хуулиар урт байна гэж үзжээ. Хүний амьд­ралын арван хоёр жил гэдэг бага хугацаа биш. Тиймээс үүнийг зургаан жилээр нэг удаа томилог­дохоор болж өөрчилсөн. Тан­химын тэргүүнүүд гурван жилээр нэг удаа томилогдоно. Нэг удаа гурван жилээр дахиж сунгаж болно.  Бүх шатны шүүхийн ерөнхий шүүгч мөн адил гурван жилийн хугацаа­тай л томилогдоно. “Энэ хүн сайн ажиллаж байна. Үргэлжлүүлээд ажиллах боломжтой” гэвэл нэг удаа гурван жилээр сунгах боломжтой болж өөрчлөгдсөн. Одоо яадаг гэхээр  зургаан жилээр томилог­доод, дахиад  зургаагаар сунгаад арван хоёр жил ерөнхий шүүгч хийдэг. Тэгээд дараагийн зургаан жилийн хугацаа дуусахын өмнө  өөр аймаг, өөр дүүргийн шүүхэд шилжчихдэг. Өөр шүүхэд очоод дахиад л ерөнхий шүүгч болчихно.  Ингэсээр насаараа аль нэг шүү­хийн ерөнхий шүүгч хийгээд явчи­хаж байгаа юм. Одоо тийм боломж байхгүй болсон. 

Өнөөдөр гомдол гаргасан хэн болгоны хүсэлтээр орж ирсэн хэрэг болгоныг Дээд шүүх шийддэг. Энэ байдал нэгэнт үгүй болох нь. Хууль хэрэглээ, хуулиар тогтоосон журам зөрчлөө гэсэн үндэслэлээр л Дээд шүүх рүү орно. Бусад нотлох ба­рим­тын үнэлгээ, хэрэг хянан шийдвэрлэх үнэлгээ, хууль хэ­рэглээтэй холбоотой хэргийг давж заалдах шатны шүүхээр шийд л гэдэг болж байгаа юм байна.

Иргэдийн төлөөллийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гэж тусдаа хууль гарсан. Иргэдийн төлөөлөгч хуучин бол хэлбэрийн төдий шүүх хуралд оролцдог байсан бол шинэ хуулиар шүүгчтэй адил таслах эрхтэйгээр оролцох юм. 

Мөн Эвлэрүүлэн зуучлах үйл ажиллагааны тухай хууль гэж бай­гаа. Энэ нь иргэний хэрэг дээр л зөвхөн хэрэгжинэ. Нэг төрлийн бизнес ч гэж хэлж болох юм.   Эвлэ­рүү­лэн зуучлагч нь заавал хуульч хүн байх албагүй. Энэ  нь шүүхээр орохгүйгээр талуудын эвлэрэх боломжийг олгосон хууль. Эвлэ­рүү­лэн зуучлагч  нь эрх авах бөгөөд дээд боловсролтой, эрх зүйн ча­дамжтай, ял шийтгэлгүй гэх мэтээр хуульд зааж өгсөн байгаа. 

Шүүхийн багц хуулиудтай хол­боотой, шүүх хэрхэн өөрчлөх тухай бичвэл чамгүй олон зүйл дурдах хэрэг гарна.

Ирэх оны долдугаар сарын нэгнээс Шүүхийн багц хуулиуд хэрэгжиж эхлэх бөгөөд энэ хуу­лиудтай холбоотой шүүхэд ши­нэчлэл ч өрнөх юм байна. 

УИХ-ын дэд дарга С.Баярцогт, гишүүн С.Ганбаатар нар Оюу толгойн гэрээ тойрсон асуудлаар мэтгэлцлээ. Мэтгэлцээнээс Мон­голын ард түмэнд юу үлдсэн бэ. Ямар ч байсан Оюу толгойгоо эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэрээгээ гайгүй хийчихжээ гэдэг бодол төрүүлж байна. Хамгийн гол нь эндээс нэг зүйл тодорхой бол­лоо. Тэр нь юу вэ гэхээр ялсан нам Оюу толгойн даргаар өөрсдийнхөө хүмүүсийг аваачиж тавьдаггүй байх гэрээ хийжээ. Гэрээ хэрэгжих 70 жилийн турш сонгуульд ялсан нам болгон өөрийнхөө хүнээр удирд­лагыг нь солиод байдаггүй үйлдвэр байгуулъя гэж хоёр тал тохиролц­соныг ойлголоо. Яагаад гэвэл Оюу толгойн хувьцаанаас манайх 51 биш 34 хувийг эзэмшиж байгаа учраас тэр. Дээрээс нь зах зээл, эдийн засгийн хувьд дэлхийтэй харилцах Монголын бодлого хоёр хөршөөр хязгаарлагдаж ирснийг эрс өөрчилж,  гурав дахь хөршийн түншлэл, хөрөнгө оруу­лал­тыг оруулж ирэх шинэ үүдийг нээж өгснөөрөө энэ гэрээ чухал болсон байна. Товчхон хэлэхэд ийм ерөн­хий ойлголтыг мэтгэл­цээ­ний үр дүнд авлаа. Энэ тухай яагаад онцлон дурдаад байгаагаа одоо тайлбарлая.

Саяхан Монголын ганц саалийн үнээ гэгддэг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн совет хуралдсан юм. Энэ хурлаар үйлдвэрийн захирлыг солино гэсэн яриа гарлаа. Шинэ даргаар тэр болох нь, энэ очих нь гэдэг бөөн хардалт таамаг хөвөрч,  бужигнаан үүсэв. Ингэхээс ч өөр аргагүй юм. Учир нь сонгууль бү­рийн дараа ялсан нам хамгийн түрүүнд энэ үйлдвэрийн удирд­лагыг гартаа авдаг. Үйлдвэрийн толгойд өөрсдийнхөө хүмүүсийг тавьж, эрх мэдлээ гүйцэлдүүлдэг  бичигдээгүй хууль жишиг болоод тогтчихсоныг нуугаад яахав.  Оросууд ч яг ингэж бодсон учраас советийн хуралд том дарга нараа явуулсан биз. Гэхдээ “Эрдэнэт” үйлдвэр сая даргаа өөрчилсөнгүй.  Ерөнхий захирал Ч.Ганзоригийн  гэрээний хугацааг дахин хоёр жилээр сунгав. Сайндаа ч Ч.Ган­зориг захирлыг улируулсан юм биш үүний цаана бидний мэдэхгүй учир шалтгаан нуугдаж байгаа нь тодорхой.  Юу гэлээ дээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрт хамтран эзэн суудаг Монгол, Оросын талууд эзэмшдэг хувь, хэмжээгээ худалдах юм гэж дуулдсан. Захирлаа солиогүйн нэг шалтгаан үүнээс ч болсон байж мэднэ.  Чухам өөр ямар учир начир байгааг хэлж мэдэхгүй байна.

Хэдийгээр ялсан нам “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирлыг өөрчлөөгүй ч түүний орлогч дарга нарыг сольж, өөрийнхөө хүмүүсийг аваачаад амжсан. Ингэхээр ялсан намын дарга нар “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн удирдлагыг гартаа авдаг уламжлал үндсэндээ алдагдаагүй гэсэн. Б.Намхайнямбуу гэдэг нь  Ерөнхий сайдын хүн ч гэх шиг. Нөгөө Д.Даваасамбуу нь хэний ч хүн гэнэ үү. Ямар ч байсан ялсан намын талын нөхөр юм байх. Эндээс нэг л зүйл тодорхой болж байна. Аливаа компанийн 50-иас дээш хувийг Монголын төр  мэдэл­дээ авах юм бол  ялсан нам тухайн компанийг өөрийн улс төрийн байгууллагаа болгож хувиргадаг аж. Энэ нь “Эрдэнэт” үйлдвэрийн жишээгээр ил боллоо.

Монгол Улс том ордуудыг стра­те­гийнх гэж зарлаад тавин хувийг нь атгандаа авдаг. Тэглээ гээд монголчууд тэр хэрээр нь ашиг хүртдэггүй. Ажилгүй, амьдрал ядуу хэвээрээ явдаг. Төрд талыг нь өгсөн тэр том үйлдвэрийн ашиг ялсан намынханд л очиж наалддаг. Төрд аль нам ялна, хэн гарч ирнэ тэдний ойр дотнынхон, ах, дүү амраг садан, танил тал өрөм ихтэй үйлд­вэрийн ажилтнаар очиж, амьд­ралаа дээш­лүүлдэг. Дээхнэ үед “Ялсан намын шахсан 00-ийн цаас “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 100 жил хангана” гэсэн яриа дэгдэж шуугиан тарьж байсан нь одоо ч мартагдаагүй. Ийм уч­раас л манай сонин томд  тооцог­дох үйлдвэр, орд, компанийн 50-иас дээш хувийг Монгол Улсад эзэмшүүлсний хэрэг­гүй гэж үзээд байдаг юм. Үнэндээ аж ахуйн нэг­жээс эрх ба­ригч­дад ирэх хувь хэмжээ нэмэгдэх тусам ард түмэнд очих хувь, хүртээх хишиг багасдаг. “Эрдэнэт” үйлдвэрээрээ дахин жишээ татъя л даа. Энэ үйлдвэр төсвийн ихэн­хийг бүрдүүлж бай­даг, монголчуу­дын ганц ноолж байдаг номхон тэмээ нь гэдэг. Гэсэн ч Монгол Улс өнөөдөр гайхамшиг­тай хөгжилд хүрээд, иргэд нь ядуурлаас аврагд­чихсан юм огтхон ч алга. Оюу толгойн гэрээг байгуулс­наас хойш эдийн засгийн өсөлт гээч юм нэ­мэгд­лээ гэж үе үе дуулддаг болсон.

Хэрэв “Эрдэнэт” үйлдвэр хувийн компани байсан бол яах вэ. Өдийд Монгол Улс аль хэдийнэ  хөл дээрээ босч,  хөгжлийн дээд цэг хүрчихсэн явах байлаа.  Гүйлгээ ухаантай, хувийн бизнес эрхэлдэг нөхдүүд өнөөдөр “Эрдэнэт” үйлд­вэрийг мэдэлдээ байлгасан бол олсон хөрөнгө мөнгөө юун түрүүнд өөрсдөө идэж ууж, шимэгчлэхийг бодохгүй. Хөрөнгөө босгож, арви­жуулж, бүтээн байгуулалтын ажлыг ид өрнүүлж байх байлаа. Хэдэн үеэрээ яриад барахгүй байгаа үйлдвэрүүдийг хэд хэдээр нь барь­чихсан шижигнэж явах байсан даа.

Монголчууд “Рио-Тинто”, “Айвен­­хоу майнз” компанийг алган дээрээ тавьсан юм шиг нэвт хардаг болоод удаж байгаа. Компаниуд хэнтэй ямар гэрээ, хэлцэл хийж байна.  Дэлхийн түвшинд нийцсэн ямар арга технологи нэвтрүүлэх гэж байгааг нь сайн мэддэг. Хаанаас юу худалдаж авав, цаашид юу хийх гэж байгааг нь нэгд нэгэнгүй мэдэж байдаг. Учир нь тэр компани үйл ажиллагааныхаа талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өдөр бүр ард түмэндээ тайлангаа тавьж, таниулж байдагтай холбоотой юм.  Харин төрд данстай үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүдийг бид тэгж харж чаддаггүйд гол ялгаа нь байна. Жишээ нь монголчууд одоо хүртэл Таван толгой яах гээд байгааг,  “Эрдэнэт” үйлдвэрт юу болоод байгааг мэддэггүй. Таг сохор, чих дүлийтэй адил ямар ч мэдээлэлгүй харанхуй сууж байгаа.

Тэгвэл дээр дурдсан “Айвен­хоу майнз” компани яадаг билээ. Тэд өнөөдөр Монголын бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тендерээ ил тод зарладаг. Нэг ширхэг хадаас ч байсан түүнийгээ хэв­лэлээр зарлаж байж, худалдаж авдаг. Цемент шохой, том машин, тоног төхөөрөмжөөс эхлээд худал­даж авах шаардлагатай юу байна, тэр бүхнээ хэвлэлээр дамжуулан нийтэд хэлдэг. Одоо ямар үйл ажиллагаа явуулж байгаа, цаа­шид яахыгаа ч нээлттэй харуулдаг. Ямар ажилд хэнийг авч ажиллуу­лахаа  нуулгүй зарладаг юм. “Эрдэнэт” үйлдвэрээс хавьгүй илүү нөөцтэй,  дэлхийд тавд ордог ордыг ашиглан босгосон орчин үеийн энэ том үйлдвэрт ийм их зүйл хэрэг болж байхад “Эрдэнэт” үйлдвэрт ийм зүйлүүд хэрэг болдоггүй юм уу. Юу ч хэрэггүй юм шиг тэд өнөөдрийг хүртэл дуугүй явж ирлээ.   “Эрдэнэт” үйлдвэрийг нэг удаа реклам гаргаж байсныг харсан хүн байна уу. Ган бөмбөлөг, тоног төхөөрөмж, шавар шохойноос эхлээд үйлдвэрт хэрэг­тэй зүйл юу эс байхав. Шаардла­гатай зүйлсээ тэд яаж авдаг байж таарах уу. Манайд ийм зүйл хэрэг боллоо гээд нэг удаа тендер зар­лаж байсан удаа бий юу. Түүхэндээ нэг хүн ажилд авна гэсэн зар түгээж байсангүй. Хуучирч элэгдсэн “Эрдэнэт” шиг үйлдвэрт уг нь энэ бүхэн хэрэгтэйгээс хэрэгтэй байдаг л байх ёстой.

Гэвч өнгөрсөн хугацаанд тэд ийм байсангүй. Ямар учраас олны нүдэнд ил тендер зарлаж хэрэгтэй бүхнээ олж  авдаггүй юм бэ. Дутаг­даад байгаа боловсон хүчнээ хаа­наас ямар замаар шалгаруулаад байдаг юм бэ. Ажилгүй яваа монгол залуусаас яагаад шилж сонгож аваад ажилтай болгож чаддаггүй юм бэ. Яагаад гэвэл тэдэнд тийм шаардлага байхгүй. Зөвхөн ялсан намын дарга нар тэдэнд бараагаа шахдаг юм. Ялсан намын дарга нар хүнээ чихдэг юм. Тэднээс өөр хэн ч тэнд хошуугаа дүрэх эрхгүй.  Н.Энхбаярын дүү ийм юмыг нь хийчихлээ, Сү.Батболдын ах тэр тэрийг нь өгөв, М.Энхболдын хүр­гэн тэгж албан тушаалд суулаа гэх жишгээр өнөөдрийг хүртэл явсан.  Ялсан намын дарга нарын шахаа­ны эд бараа, хүн хоёр хаалгаар нь багтаж ядан хахаж байхад яаж “Эрдэнэт” үйлдвэр нээлттэй тендер зарлаж, олныг уриалан дуудах юм. Үе үеийн ялсан намын дарга нар зэрэг дэвээрээ эрэмбэлж, эд бараа­гаа шахаж, бизнесээ арвижуулдаг ганц “уурхай” нь “Эрдэнэт” болчи­хоод байна. Эндээс ард түмэнд наалдаж, нялзах ямар ч ашиг байхгүй.

Хэрэв Оюу толгойн хувьцааны 51 хувийг Монголын төр эзэмшсэн бол өнөөдрийн “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн түүхийг давтах байлаа.  Тэгээгүй учраас “Айвенхоу майнз” компани эд бараагаа ч авахдаа, боловсон хүчнээ ч сонгохдоо  бүх­ний нүдэн дээр ил зарлаж байна. Ард түмний ажилгүй явааг нь ажилд урьж, цэвэр өрсөлдөөн дундаас чанартай бараа, чадвар­тай болов­сон хүчнээ сонгон авч байгаа биз ээ.  Хувийн өмч гэдгийн давуу тал нь эндээ бий. Ийм бай­хад төр 50 хувийг эзэмшинэ гэж муйхар­лах шиг тэнэг үйлдэл байх­гүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Гурван сонгууль дараалан далаараа
тавиулсан МАН үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг бужигнаж байна. Одоо тэдний
хувьд дараагийн сонгуульд дангаараа орвол дахин ялагдах магадлал өндөр
учраас хуучных шиг хүчээр, луйвраар ялдаг цаг өнгөрсөн. Олон удаагийн
дараалсан ялагдал МАН-д өөрчлөлт хийхийг санууллаа. Үүнээс үүдэлтэй 
МАХН-тай эвсэж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орох тухай намын нэг хэсэг нь
ярьж эхэлжээ. Нөгөө хэсэг нь үүнийг эрс эсэргүүцэж байгаа. МАХН-тай
эвсэж орохыг дэмжигсэд нь Ө.Энхтүвшин, Д.Загджав, Ж.Сүхбаатар нараас
эхлээд цааш үргэлжилж байгаа бол эсэргүү багт С.Баяр, С.Батболд.
Ц.Нямдорж нар багтжээ. Д.Загджав сонгуульд хамтарч орох саналыг
Ө.Энхтүвшинд зүтгүүлж буй голлох хүн гэсэн. Үүнээсээ болж нам дотор
түнжин хагарч асуудал нэлээд хурцадмал байдалтай байна. Харин МАХН-ын
хувьд МАН-тай эвсэж орохыг дэмжигсэд олон байна. Н.Энхбаяраасаа өөр
торойх лидергүй энэ нам Ерөнхийлөгчид  нэр дэвшүүлье гэвэл Ч.Улаанаас
цааш хэтрэхгүй. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-тай хамтрах
магадлал өндөр. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хамтарч ороод МАН-ын нэр
дэвшигч яллаа гэхэд Н Энхбаяр  тохироогоо хийх гэнэ. Харин хэнийг нэр
дэвшүүлэх тал дээр өөр өөр бодолтой байцгаана. МАН-ын зарим гишүүд
Ерөнхийлөгчийн сонгууль бол шал өөр явагддаг. Үүнд юм нэг их нөлөөгүй.
Хүнээ зөв сонгож гаргах хэрэгтэй. Тиймээс заавал нэгдэх гэх алба байхгүй
гэцгээн нам нэгдэхийг эрс эсэргүүцэж байгаа. Яагаад гэвэл МАН-аас
Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших магадлалтай хүмүүс маш олон тул
ингэж үзэхэд хүргэж байгаа бололтой.
Н.Энхбаяр Дээд шүүхээр хэлэлцэгдэх өдрөө
хүлээх зуур МАХН-д намын даргын төлөөх марафон эхэлжээ. Өнөө маргаашдаа
биш байлаа гэхэд алсдаа энэ асуудал ирэх нь гарцаагүй хэмээн ийнхүү
өрсөлдөж эхэлсэн байна. Н.Энхбаяр ч үүнийг гадарлаж энэ талаар ойрын
хүмүүсээсээ асуусан аж. Мөн МАХН орон нутгийн сонгуульд олигтой амжилт
үзүүлээгүй. Намын нэрээр л энд тэнд ганц нэг суудал авснаас ялж гарч
ирсэн хувь хүн бараг алга гэж дотооддоо шүүмжлэх хүн ч захаасаа эхлээд
нэмэгдэж байна. Энэ хооронд МАН-аас МАХН руу очих хүмүүсийн тоо нэмэгдэх
хандлагатай байгаа нь бас анхаарал татна. УИХ-ын Тамгын газрын ерөнхий
нарийн бичгийн дарга асан Ц. Шаравдоржийг ч МАХН руу орох магадлалтай
хүмүүсийн тэргүүн эгнээнд нэрлэж байгаа. Учир нь түүний эхнэр МАХН-аас
Өмнөговьд нэр дэвшсэн.

Тэгээд Ц.Шаравдоржийн саяхны өгсөн ярилцлагад ч өөрийнхөө намд шүүмжлэлтэй хандсанаас нь харвал энэ бас үнэний ортой байх.

Энэ зуур Ц.Оюунбаатарыг тангараг
өргүүлэхгүй гэж МАХН-ынхан эрээгүй зүтгэж байна. Хуулинд өөрчлөлт
оруулдаггүй л юм бол энэ боломжгүй зүйл ч “Энхбаяр дарга эсвэл түүний
хүү энэ суудлыг авах ёстой” гэж МАХН-ын удирдлагуудын зүгээс ярьж буй
юм. Үүнд жирийн гишүүд нь мөн л дургүйцэж намын дотоод зөрчлийг нэмсээр.

МАН-ЫН ЗАЛУУС ЮУ СЭДЭЭД БАЙНА

Орон нутгийн сонгуулийн өмнө МАН-ын
залуусын дунд нэгэн үйл явдал өрнөсөн. “Хэрэв энэ удаа нам ялагдвал
намын даргыг, намын удирдлагуудыг авч хаях хэрэгтэй байна. Энэ намд
шинэчлэл хийх цаг болсон. Залуу шинэлэг хүмүүсийг удирдлагаараа тавья.
Тэгж байж энэ нам өөр харагдана хэмээн ярьцгаажээ. Саяын болж өнгөрсөн
сонгуулийн маргааш Ж.Энхбаяр, С.Бямбацогт, мөн НАМЗХ-ны удирдлагууд
уулзалдаж намынхаа ирээдүйн тухай ярилцсан мэдээлэл ч үүнтэй хамт чих
дэлсэв. Ж.Энхбаяр. Д.Загджав, Я.Содбаатар, Л.Оюун-Эр-дэнэ, О.Содбилэг
нар намын шинэчлэл, удирдлагуудын өөрчлөлтийг ярьж байгаа гэх мэдээлэл
бий. Мөн намын даргад залуусаас Ж.Энхбаяр, Байгаль орчны сайд асан
Д.Цогтбаатар нарыг байж болох талаар ч ярьж байна. Саяхан МАН-д
Г.Занданшатарыг залуучууд унагах нь гэсэн яриа хүчтэй явагджээ.
Г.Занданшатар энэ яриаг сонсон тэвдэж, залуусыг ээлжлэн дуудаж хэн ийм
яриа гаргасан тухай асууж сурчээ. Ингэхээр МАН, МАХН хоёрт шинэ
удирдлагатай болохоор нууцхан ярилцаж, энэ нь даамжирч өрнөл ихтэй
байгаа нь тодорхой боллоо.

Нөгөө талаас амбицаа дарж чадахгүй
байгаа залуусынх нь бас нэг гаргалгаа бол Ерөнхийлөгчийн сонгуульд
ордгоор нь оруулаад нэг мөсөн ялагдал хүлээсэн хойно нь удирдлагыг
өөрчлөх асуудлаа тавья гэсэн саналтай хүмүүс ч байна. Ийнхүү МАН-ынхан
дотоод үймээндээ учраа олохоо байж гишүүд нь сандралын байдалд хүрчээ.

Баянзүрх дүүрэгт УИХ-ын сон­гуу­лийн нэг мандат дээр өрсөлд­сөн хүмүүст өгсөн иргэдийн са­на­лын хувь хүрээгүй учраас орон нутгийн сон­гууль­тай хамт дахин сонгууль явагдсан. УИХ-ын дахин сонгуулиар  хамгийн олон санал авсан МАН-ын гишүүн Д.Арвин, Б.Батзориг хоёр дахин сонгуульд өрсөлдсөн. Улс төрийн хувьд нэг намын хоёр хүн хоорондоо өрсөл­дөж байгаа нь сонин үзэгдэл. Тиймээс Д.Арвин намын эв нэгдлээ бодож “Бид хоёрын хэнийг нь ч битгий дэмжээрэй” гэж удирд­лагуудаасаа гуйсан гэдэг.

Өнгөрсөн баасан гаригт Сон­гуулийн ерөнхий хороо Д.Арвинг сонгуульд ялсан хэмээн албан ёсоор шийдвэрээ гаргажээ.

Нэг намаас дээрх хоёр нэр дэвшигч өрсөлдөж буй учир МАН үүнд санаа тавьж оролцох шаард­лага байгаагүй. Хуулиараа дахин сонгууль болох өдөр хүртэл  сур­талчилгаа явуулах хориотой, нөгөө талаас нэг намаас хоёр хүн дэвшиж байгаа болохоор МАН-ын хувьд  амар амгалан налайгаад сууж болох байлаа.  

Хувь нэр дэвшигчдийн хувьд харин  санаа зовних нь гарцаагүй.  Нэгэнт цөөнх болж сонгуульд ялагдсан МАН-ын хувьд нэг ч гэсэн суудал нэмэгдэж л байвал чухал байлаа.  Гэтэл байдал өөр байв.

МАН илтэд нэг нэр дэв­шигчээ дэмжлээ. Тэр нь Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга Б.Батзориг.   Сүнжинграндад болсон намын удирдлага зэрэг олон хүн цугласан уулзалтад ч  шууд л Батзоригийг дэмжихээ илэрхийлсэн. Үүнийгээ намын байр суурь гэж тайлбар­ла­сан байгаа юм. Д.Арвин нь сууж байхад шүү.  Аргаа барсан Д.Арвин ч үгээ хэлэх санаатай бостол шууд л микрофоныг нь хааж арга хэмжээ хаасныг мэдэгдсэн байгаа юм. Энэ талаар манай  сонин өмнө нь мэдээлж байсан. Үүнээс өмнө ч намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь Баянзүрхийн намын үүрүү­дийн дарга нартай уулзахдаа ч “Намын бодлого Б.Батзоригийг дэмжинэ шүү” гээд бас хэлчихсэн байдаг.

Ингээд сонгууль ч боллоо. Ардын намынхандаа ад үзэгдсэн Д.Арвин ялчих нь тэр. Харин эх сурвалжаас сонссоноор бол на­мынхнаас нь  түүнд хэн нь ч баяр хүргээгүй гэнэ. Намдаа нэг суудал авчирч буй нэгэндээ ийнхүү хатуу хандан  дургүйцсэн нь цаанаа  нэг учиртай.

Д.Арвин бүр эртнээс л  шинэчлэл ярьж, хүний өөрийн  гэлтгүй хатуу шүүмжлэл унагаж байдаг нь намынх нь нөхдийн зүрхэнд айдас бий болгосон  байх талтай. Эсвэл түүнийг эмэгтэй хүн болохоор нь ингэж хандав уу. Уг нь тэрээр өөрийн намыг шүүмж­лэхээс гадна өрсөлдөгч на­мууд­тайгаа ч намаа өмөөрч хатуу ширүүн үг хамаагүй чулууддаг байсныг нь мартаж болохгүй. Ту­хайн үед ма­най сонин ч “Арвинаас өөр дуу­гарах хүн алга” гэж бичиж байсан. Эрчүүд айж хулчийгаад байгаа асуудлыг ч  нам энэ тэр гэлгүй шууд л хэлчихдэг  болохоор нь тийн бичсэн хэрэг.

Сонгуулийн үеэр сурталчилгаа явуулж болохгүйг мэдсээр байж “Д.Арвин МАХН-д орох нь” хэмээн нам нь юм уу, намын нөхөр нь юм уу мессэж илгээсэн байдаг. Энэ нь хэвлэлээр  ил тод мэдээлэгдсэн. Магадгүй тухайн хэвлэлийн байр суурь ч байж болох. Арвин МАХН-д элсэхээ  хүрвэл аль хэдийнэ элсчих байлаа. Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан нарын  Н.Энхбаярын фракц гэгддэг бусад нөхдийн хамт л явчих байсан шүү дээ. Цагтаа намаа шинэчлэх гэж “Элсний арван гурав”-т багтаж явсан удаа бий. Хэдий тийм байсан ч хүнд хэцүү үед нь намаа орхиж  яваа­гүйнх нь төлөө Д.Арвинд МАН баяр хүргэж дэмжих хэрэгтэй байсан биш үү. Нөгөө талаас Б.Батзориг, Д.Арвин хоёрын улс төрчийнх нь хувьд жингийн туухай дээр тавьсан ч улс төрийн туршлагын хувьд Д.Арвин хамаагүй жин дарна. Тэ­гээд ч Б.Батзориг  дүүрэгтээ бүтээн байгуулалт хийхийн оронд но­хойны хөшөөнд тэрбум тэрбумаар нь мөнгө зориулсан зэрэг нь баян­зүрх­чүүдийн дургүйцлийг хүргэж сон­гуульд ялагдахад нь нөлөөлсөн биз. Энэ байдал нь өөрөө УИХ-ын сонгуульд ялагдах нь бүү хэл   орон нутгийн сонгуульд ч “МАН-ынхан ийм л байдаг” гэсэн ойлголтыг төрүүлж намаараа ялагдахад ч нөлөө үзүүлсэн. Монголчууд муу­хай загнаад байгаа хүнд дургүй. Тиймээс илтэд нэг намынхаа нөх­рийн эсрэг юм хийгээд байгааг ард түмэн тэнэг биш болохоор мэдсэн байх. Дээрээс нь эмэгтэйчүүдийг дэмжих магадлал их энэ үед УИХ-ын 11 дэх эмэгтэй гишүүнээр Д.Ар­вин байх нь хэрэгтэй гэж үзсэн байх.

За энэ бүхэн ч яахав. Хамгийн сонин мэдээ гэвэл  Д.Арвин ял­чи­хаад байхад Ардын намын удирд­лагууд нь өөр намынхантай уулзан  сонгуулийг хүчингүй болгох хор найруулах гэж  яваа тухай мэдээ­лэл байна.  Д.Арвин л биш бол өөр намын хүн энэ тойрогт нэр дэвшээд гарч ирсэн ч хамаагүй юм байх. Тэгэхээр Д.Арвин намынхаа “но”-г их мэддэг байж таарах нь.  

Ямар ч байсан Д.Арвин ялчих­лаа. Нам нь үүнд дургүй байна. Намаа гээд МАХН руу яваагүй. Явлаа гэхэд Д.Арвинд алдах зүйл байхгүй. МАН л цөөхөн сууд­лаасаа дахин нэг суудал алдана биз. Гэлээ гээд “Та нартай, та наргүй энхрий хайрт намдаа үл­дэнэ” гэж мэдэх л хүн. Эцэст нь намдаа адлагдсан Д.Арвин одоо хаачих вэ гэдэг улс төр дэх анхаа­рал татсан сэдвийн нэг болоод байна. Ма­гад­гүй МАХН түүнийг алгаа тосон хүлээж байгаа.  Д.Ар­вин харин адлагдсан ч Ардын намдаа үлдэж мэднэ шүү.

Орон нутгийн сонгуулийн дүн албан ёсоор гараагүй ч МАН ялагдсан гэдэг нь нэгэнт тодорхой болжээ. УИХ-ын сонгуулийн дараа болж буй энэ ялагдал ах намыг улс төрийн тавцан дээр бүрэн уналтад орсныг нь баталж өглөө. Орон нутгийн сон­гуульд АН, МАН гэсэн үндсэн хоёр том намын суудлын харьцаа 50:50 хувьтай бай­лаа гэхэд л МАН-ыг ялагдал хүлээсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй байсан юм. Учир нь МАН өмнөх дөрвөн жилд 21 аймгийн 18-д нь, есөн дүүр­гийн наймд нь засаглаж бай­лаа шүү дээ. Гэтэл энэ удаа­гийн сонгуулиар есөн дүүр­гээс ганцад гэхчлэн эсрэгээ­рээ болчих нь тэр. Өнгөрсөн хорь гаруй жилийн хугацаанд парламентад цөөнх байсан ганцхан тохиолдолдоо буюу 1996-2000 онд ч тэд үүн шиг ялагдал үзээгүй юм. 1996 оны УИХ-ын сонгуулиар ардчил­лын залууст итгэл хүлээл­гэсэн сонгогчид намар нь болсон орон нутгийн сонгуу­лиар тэнцвэржүүлж байгаа нь тэр гээд тухайн үеийн МАХН-д орон нутгийн эрх мэдлийг өгсөн. Тэгэхэд л сонгогчид хөл толгой нь өөр бол ямар хэцүүг ой тойндоо ортол мэдэрсэн байх. Өнөө жилийн хувьд ч МАН-ынхан тэр л аргаараа төрийг тэнц­вэр­жүүлэх нь зүйтэй, хяналт­тай байлгах нь чухал гэж сурталчилгаагаа хийсэн ч ард түмэн АН-д итгэсэндээ итгэх нь зөв хэмээн үзлээ. Олон түмний итгэл өөрсдөөс нь алсарч байгааг сүүлийн гурван удаагийн сонгуулиар МАН-ынхан мэдэрч, ойлгож байгаа бололтой. Энэ удаа­гийн орон нутгийн сонгуульд МАН-ынхан санаж байсныг бодвол гайгүй ялагдлаа хэмээн үзэж байгаа юм билээ. Эрх мэдэл, сүр хүч, мөнгө төгрөгөөр бял­хаж байх үедээ УИХ-ын сон­гуулиар ялагдаж цөөнх бол­сон тэд юу, юу ч үгүй энэ үедээ бас ч гэж хэдэн аймагт эрх мэдлээ хадгалж үлдсэнээ тэгж тооцож байгааг нь үгүйсгэх аргагүй.

Ямартай ч МАН-д томоо­хон өөрчлөлт, нэг тийм үлэмж хөдөлгөөн хэрэгтэй байгаа нь өнгөрсөн УИХ-ын сонгууль, энэ удаагийн орон нутгийн сонгуулиар батлагдаж байна. Бас нам дотроо ч нэгийг са­наж, хүлээж байсан хүмүү­сийн хувьд хүлээж байсан орон нутгийн сонгууль нь дууссан болохоор ярьж хийж эхлэх нь тодорхой. Ер нь ялагдаж байгаа, болохгүй байгаа улс төрийн хүчин л дотроо бужигнаж өөрчлөгд­дөг болохоос болоод байгаа бүтээд байгаа нь хөдлөөд байдаггүй. Тэр жишгээр өнгөр­сөн он жилүүдэд АН л бужигнаатай, МАН тулхтай мэт харагдаад байдаг байс­наас биш ялгаагүй билээ. Одоо эрх мэдлийг авсан АН-аас илүү гудамжинд байгаа МАН-д гол хөдөлгөөн ирж таарна. Энэ бол зайлшгүй ирэх зүй тогтол юм. Орон нутгийн сонгуулийн дүн албан ёсоор зарлагдсаны дараагаас энэ бүхэн эхэлж таарах болов уу. Тэгвэл МАН-ынхан хэрхэн хөдөлж бужиг­нах бол. Хамтдаа таамаглац­гаая.

Хувилбар нэг

Ер нь эртнээс яригдсаар ирсэн нэгэн зүйл бол энэ намыг татан буулгах явдал гэгддэг. Коммунист тогтолцоо нуран унасан тэр цагт дэл­хийн ихэнх оронд коммунист намуудыг татан буулгаж, суурин дээр нь либерал үзэл­тэй шинэ намууд төрөн гар­сан байдаг. Манайд ч энэ талаар яригдаж байсан ч тухайн үедээ “Цаг нь болоо­гүй” гээд татан буулгах ажил­лагаа орхигдож үлдсэн. Одоо­­гийн Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж, нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл нар “Цаг нь болоогүй” гээд үлдээсэн гэж учир мэдэх хүмүүс ярьдаг. Тэгвэл одоо энэ намыг татан буулгах цаг нь болсон байхыг үгүйсгэх аргагүй. Хэрэв тэр үед татан буулгачихсан бай­сан бол одоогийнх шиг ийм навс уналтыг эд мэдрэхгүй байсан байж ч болох юм. Дал, ная, ерэн жилийн настай­гаа­раа дуудуулсаар энэ нам хэд хэдэн сонгуульд дараалан унаж байна. МАН дотор ч “Тухайн үед манайхыг татан буулгачих байсан юм. Тэгсэн бол 2012, 2016 оны сонгуу­лиар айхгүй явж болох бай­сан юм” гэж хэлэх хүмүүс олон жилийн өмнө ч байсан. Тэр байдлыг цайруулах гэж нэр солих ажиллагаа хийсэн ч засралыг олж амжаагүй. Тэгэ­хээр ерөөсөө энэ намыг татан буулгаад суурин дээр нь ши­нээр ном эмхлэх хувилбар байж болох юм. Хамаг хүмүүс нь намд хуваагдчихаад бай­гаа Монголын төрд ажиллах бо­лов­сон хүчин ч олдохгүй байна шүү дээ. Боловсон хүч­ний хямралд орчихоод бай­хад хорин намыг хоёр, хоёр намыг нэг болгож цааш­лаад намыг гишүүнчлэлгүй болох асуудлыг ч хөндмөөр санагд­даг юм.

Хувилбар хоёр

Унасан бөх ууртай. Олон унасан бол бүр ч ууртай жишгээр МАН-ынхан орон нутгийн сонгуульд ялагдал авчирсан удирдлагууддаа хариуцлага тооцох тухай ярьж таарна. УИХ-ын сонгуу­лиар ялагдал хүлээсэн дарга С.Батболд, генсек У.Хүрэлсүх бас Удирдах зөвлөлийн ги­шүүд­дээ хариуцлага хүлээл­гэн өөрчилсөн уламжлалаа үүн дээр давтаж таарна. Ерөн­­хийлөгчийн сонгуулиас эхлэн унасан уналтаа Ерөн­хийлөг­чийн сонгууль дээр эргүүлж авахын тулд намын­хаа рейтин­гийг өсгөхөөр ажил­­лаж эхлэх нь энэ на­мынхны хамгийн эхний ажил. Намын рейтингийг өсгөхийн тулд намын удирд­лагуудаа солих нь зөв гэж бодогсод цөөнгүй байгаа гэсэн. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд удахгүй шинэ жилийн хөөрөл эхлээд нэгдүгээр сар гарангуут их хур­лаа хийхгүй бол цагаан сар болчихно. Тэгээд хэдхэн сарын дараа­гаас Ерөнхий­лөг­чийн сон­гууль эхэлчих учраас шинэ дарга нарыг томиллоо ч үр дүн нь тодор­хойгүй.

Гэхдээ МАН энэ хувил­бараар явах гэж байгаа бол Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ нэлээд эрт­нээс тодруулж таниулах үйл ажиллагаа хийх шаард­лага­тай. Боловсон хүчний хан­галт­тай нөөцтэй гэдэг МАН-ын хувьд энэ удаагийн Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд өр­сөлд­чих хүн олох нь шүдний өвчин болоод байгаа гэнэ лээ.

Хувилбар гурав

Хэдийгээр шинэ удирдла­гууд нь Орон нутгийн сон­гуульд ялагдал авчирсан ч дөнгөж ажлаа аваад хэдхэн сар болж байгаа тэднийг ойл­гож итгэл үзүүлэхээр үлдээж магадгүй. Шинэ Удирдах зөв­лөлийнхөн ажлаа аваад юу юугаа мэдэлгүй бас дээрээс нь их ялагдлын шоктой бай­сан болохоороо дараагийн ялагдалд хүрсэн гээд уучилж үзэх талтай. Тэгээд ч нөгөө тулхтай зангарагтай гэдэг имижтэй ах нам чинь хэдхэн сар болоод л дарга нараа тонгорч унагаад байвал олон нийтэд харагдах ойлголтод ч муу байх талтай. Нөгөө талаас дараагийн дарга хэн болох вэ гэдэг хэцүү даал­гавар тулгарна. Энэ намд хүссэн хүсээгүй С.Батболд, М.Энхболд, У.Хүрэлсүхийн нөлөө алсарч амжаагүй бай­гаа. Бага хурлын гишүүд яг энэ гурвалжингаар бүрэлдсэн учраас Бага хурлыг бүрэн өөрчилж байж шинэ шинэ удирдлагуудын нөлөөлөл хүчтэй болж ирнэ. Тэгэхээр одоодоо МАН-ын улс төр тэднээс хамааралтай байгаа. Нам дотроо хөлтэй нөлөөтэй байгаа ч аль аль нь намын­хаа удирдлагад явж байгаад ямар нэг шалтгаанаар унасан учраас тэднийг дахиж гаргаж тавихыг гадна талд нь хүлээж авахгүй. Гишүүнээсээ тат­галз­сан У.Хүрэлсүхийг “Хүнд хэцүү үед намаа орхиж явсан” гээд нам дотроо олон хүн дургүй байгаа юм билээ.

Үнэндээ энэ намд дарга хийчих хүн асуудалтай бай­на. Одоогийн хоёр даргаа тааруу ажиллаж байна гэж үзэгсэд цөөнгүй байгаа. Гэхдээ  Ө.Энхтүвшинг хэвээр нь үлдээх нь зөв ху­вил­бар бөгөөд энэ тохиол­долд түүн­тэй хамтрах ген­секийг тавих нь дээр гэсэн нийтлэг уур амьсгал энэ намд байгаа юм. Хэдийгээр өнгөр­сөн хурлаар шинэхэн томи­логд­сон намын дарга одоогийн нарийн бич­гийн дарга Ж.Сүх­баа­тартай гар нийлж ажил­лахаа илэр­хийл­сэн ч Г.Зан­даншатар том­чуудын дэмж­лэгээр гараад ирснийг хэв­лэлийнхэн тухайн үедээ би­чиж байлаа. Гэхдээ гаднаас нь хараад ойлгогддог­гүй нам доторх ертөнцөөр бол Ж.Сүх­баатар намдаа дороос нь ажиллаж гарч ирээгүй учраас үл хүлээн зөвшөөрөг­дөх асуудал бай­даг шиг юм билээ.

Сүүлийн
үед энэ нам до­тор хүчтэй, залуу генсекийн тухай яригдах
болсон байна. Үүн дундаас
Ж.Энхбаяр, С.Бям­бацогт нарын нэр яригдаж байгаа аж. Гэхдээ тэд УИХ-ын гишүүд учраас орон тооны албан тушаал
болох ерөнхий нарийн бичгийн
даргын албан тушаал дээр очвол УИХ-ын гишүүнээсээ
татгалзах шаардлага гарч таарна. Харин гишүүнээ
өгөхгүй
гэвэл намын даргад үзэх хувилбар
байж болох бөгөөд далаад оны залуусын хувьд өөрсдийгөө эрт “булш­лах” эрсдэлтэй учраас ийм алхам хийхгүй болов уу.

Сүүлийн үед нэг моод гэмээр хачин юм дэлгэрлээ. Төр шийдвэрээ гаргаж  уул уурхай,  томоохон орд газраа төр буцааж авна гэх болжээ. Эхнээсээ булаагаад авчих­лаа. Социализмын үеийн нийгэмчлэх, нэгдэлжих гэдэг шиг л нийтийн юм, ард түм­ний өмч гэж ирээд  анх шийд­вэр гаргаж өгчихөөд буцаа­гаад  шууд л дээрэмдэнэ.

Саяхан хэвлэлээр Хө­шөө­тийг төр авлаа хэмээн мэдэгдлээ. Үүнийгээ сайн мэдээ гэж онцолжээ. Угтаа бол  ингэж юм үзээгүй юм шиг  хөөрцөглөх нь буруу юм.  Хувийн өмчийг ингэж дээрэм­дэж байгааг муу мэдээ гэж хүлээж авах хэрэгтэй.

Хөшөөтийн уурхай төрд байснаас хувьд байсан нь хавьгүй дээр. Хувьд байсан юм төрд очоод ямар болдгийн бэлээхэн жишээ бол Таван толгой. Монголын толгой  баян арваад хүн Таван тол­гойг эзэмшиж байсан.     “Петровис”-ын Ж.Оюунгэрэл, АПУ-гийн Г.Батхүү, Батж.Батбаяр, Ц.Цэнгэл, Сү.Бат­болд, Ж.Оджаргал нарын хүмүүс эзэмшиж байс­наа улсад буцааж өгснийг санаж байгаа байх. С.Баяр Ерөнхий сайд байхдаа стра­тегийн ордод оруулна гэж айлгаж байгаад булааж ав­сан. Таван толгойг эзэмшиж явсан тэр хэдэн баячууд  зур­гаан сар тэссэн л бол тэр хэдэд үлдэх байлаа. Цаад С.Баяр нь зургаан сарын дараа л огцорсон. Ингээд нөгөө хэдэн баян маань Таван толгойгоо авч үлдэлгүй тавган дээр тавиад өгчихсөн дөө. Төр Таван толгойг аваад яаж гийгүүлсэн юм.

Өдийд хувьд байсан бол гадаадын нэг компанитай хамтраад нүүрсээ экспорт­лоод бид тэднээс үндсэн татвараас нь гадна роялтийн татвар аваад байж болох л байлаа.  Роялтийн  махчилж ойлговол хааны татвар гэж  болох юм. Монгол Улсын ашигт малтмалын нөөцийг ашигласныхаа төлөө төлж буй татвар. Бүр цаашилбал эзний татвар гэсэн үг. Таван толгойн эзэн Монголын ард түмэн. Энэ роялти татвараа өндөр тавиад сууж байхад одоогоос хамаагүй илүү ашиг­­тай байх байв. Ингэсэн бол өдийд долларын тэр­бумтан арваад хүнтэй бол­чихсон байхгүй юу. Манайх­ны нэг муухай зан байдаг. Баян хүнийг үзэн яддаг. Өөрс­дийнх нь ядуу байгаад тэр баян хүмүүс буруутай юм байх. Нэгэнт ардчилал зах зээлийн замаар орсон бол өөрөө ч гэсэн баян болохын төлөө л зүтгэх хэрэгтэй биз дээ.

Одоо төрийн булааж авсан Таван толгойг хар. Төрд очоод өрөндөө баригдаж өтөнд идэгдэнэ гэгч л болж байна. Төр Таван толгойг эзэмшигчдээс нь булааж аваад 2014 он хүртэл Чалько­той гэрээ байгуулж, өөр газар нүүрсээ өгөх эрхгүй болчих­сон. Яагаад ийм гэрээ бай­гуулсан гэхээр тухайн үед төр барьж байсан МАН ард тү­мэнд “Хүний хөгжлийн мөнгө”-ийг өгөх гэж зээл­сэн шүү дээ.

Таван толгойгоо барь­цаанд тавьж байгаад зээлсэн тэр мөнгө буюу 21 мянга нь  хүнээ хөгжүүлэх битгий хэл аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй архины мөнгө болсон  шүү дээ. Чалькотой хийсэн гэрээ­гээр 250 сая ам.долларыг аваад гэрээн дээрээ “Энэ өрийг төлж дуустал ямар ч  улс орон, хувь хүн, пүүс ком­панитай гэрээ байгуулахыг  хориглоно” гэсэн заалтан дээр унаж, одоо Чалько эзэн нь юм шиг болж хувирсан. Юун мөнгө олох, юун хувь­цаа. Улсын хөрөнгө дэмий үрлэгдсэн шахааны бизне­сийн талбар л болсон. 

Иргэнээ дээрэмдэж авсан хэрнээ төр нь өөрөө Чалкод дээрэлхүүлж байгаа нь арчаагүй хэрэг биш гэж үү. 

Ард түмний өмч болголоо гэчихээд  ард түмнээсээ энэ тухай асуусан юмуу. Асуугаа­гүй л байхгүй юу. Төр барьж байгаа  нам л Монголын баялгийн эзэн юм шиг болдог.

Ухаа худагийг хар. Хувийн өмч. Тэд цахилгаан станц, хар зам, нисэх буудал, сургууль, цэцэрлэг, орон сууц ер нь юу юу ч босгов доо. Ядаж л  Монголоос долларын тэр­бум­­тан төрлөө. Хувьд очсо­ноор ингэж л ажиллаж байна ш дээ. Эзний татвар роялтийг  нэмлээ гэхэд монгол хүн энэ бүхнийг хаяад явж чадахгүй. Нэг ч гэсэн монгол хүн баян байна. Төрийн мэдэлд  эзэн­гүй байх, хувь хүний өмч болж,  эзэнтэй байхын ялгаа ийм л байна. Анхны эзэд болох арваад хүндээ Таван толгой байсан бол ийм л болох байлаа. Таван толгойг нь дагаад дэд бүтэц хөгжиж, ашиг орлогоо ахиухан аваад, ард түмэн тэрнээс нь хүртээд байж болох байлаа. Ажлын байр нэмэгдэх  байлаа. Манай­хан сая Хөшөөтийг төр авахад хувийн өмч төрд очлоо гээд ямар их баярлаж, алга ташив аа. Ачир дээрээ аминых уу, улсынх уу алин дээр вэ гэдгийг энэ хоёр жишээн дээр тогтож бодно уу. Энэ талаас нь харах юм бол Хөшөөтийг төр авлаа гээд баярлаад байх хэрэггүй.

Хувийн өмчийг олон бол­гох хэрэгтэй. Тэгээд татвараа л ахиухан авна биз. Түүнээс биш төр нь иргэдээсээ өмчийг нь булааж аваад байвал ямар зах зээлийн өрсөлдөөн байх билээ.  

Төр нь өөрөө  шийдвэрээ гаргаж иргэндээ өгчихөөд  Шивээ овоо,   Багануур, Адуун чулууны нүүрсний уурхайг бас л авна гэнэ. 1997 онд мөрдөгдөж байсан хуулиа­раа л хувьд очсон хэрэг. Гэтэл стратегийн орд гэсэн нэр томъёо бий болгож дээрэмдэх болов. 

Социализм руугаа ухарч, нийгэмчлэх сэтгэлгээг өөг­шүүлж байгаагаас ялгаа алга.  

Иргэн нь баян байхын тулд капитал бий болгож байж, зах зээлийн
нийгэмд амьдарна.

Монголын зохиолч­дын эвлэлийн болон Ч.Лхам­­сүрэнгийн нэ­рэм­­жит шагналт яруу
най­рагч Лхагва­сү­рэн­гийн
Бат­цэнгэлтэй ярилц­лаа. Тэрээр “Ми­ний элсэн цаг” хэмээх яруу найргийн шинэлэг
бүтээлээ саяхан
хэв­лүү­лээд
байгаа юм. Уг номын баяр “Интер­ном” номын их дэл­гүүрт өнөө­дөр болно. Д.Энх­болд­баатар, Нам­барын
Пү­рэв, Эмүү­жин, Цэндийн Дорж­сэм­бэ, Д.Ган-Очир
нартай ерээд оны дунд үеэс
Монголын утга зо­хиолд  хөл тавьсан түү­­нийг Тангадын Гал­сан, Очирбатын
Даш­бал­бар нар тосч авсан байдаг шүү.
“Миний эл­сэн цаг” бол Л.Бат­цэнгэл найраг­чийн тав дахь бүтээл юм. Өмнө нь “Бүсгүй цэнхэр сал­хи” (2004 он), “Сэтгэл
минь тэнгэрийн уяхан шат” (2006), “Зүрх сэтгэ­лээ нэгжнэм” (2008), “Өр зүрхний хавар” бүтээ­лүү­дээ хэвлүүлж байсан. Мөн яруу найргаас гадна сэтгүүл зүйн талбарт хүчээ сорьж аян замын тэмдэглэл,
олон арван ярилцлага, хөрөг нийт­лэл, эсээ тэм­дэг­лэ­лийг
“Өдрийн сонин”-доо
хэвлүүлснийг
ун­шигч түмэн
мэдэх билээ.   

–Яруу найргийн тань шинэхэн бүтээл олны хүр­­тээл бол­лоо. Уран бү­тээ­лийн ганзага дүү­рэн хал­гиж, цалгиж л явна уу?

-Яруу
найрагч уран бүтээлчдэд л олддог баяр хөөрийг мэдрээд сайхан л явна. “Миний элсэн цаг” уран бүтээлийн минь тав дахь ном. “Бадрангуй сэт­гэ­лийн бадагс”, “Нутгаа санахын өвчин”, “Итгэл, хайр, хүлээлт… Энэ: Ми­ний элсэн цаг”, “Ерээд оны нимгэн дэвтрүүдээс” тэргүүт зургаан бүлэгтэй. Эх орон, ус нутгийнхаа тухай омог бардам шүл­гүүд, мөн хайр, итгэл, орь ганцаардал, уй гунигийн бадгууд, ерээд оны ахуй үе анд нөхдөө үгүйлсэн санаашрал зэрэг цөм багт­сан ийм л ном бол­лоо. Монгол Улсын тө­рийн шагналт яруу най­рагч, зохиолч Пүрэв­жа­вын Пүрэвсүрэн ах номыг минь ариутган шүүж, анхны уншигч нь болсон. Өөрөө хэдий хэвтэрт бай­гаа ч “Ах нь шүлгүүдийг чинь нэг хармаар байна” хэмээн хэлж санаа оноо­гоо нэмэрлэн, “Нутгаа санахын өвчин” бүлэг туурвилыг нулимстай унш­санд нь ихэд баярлаж байна аа. 

–Таны анхны ном “Бүс­­гүй цэнхэр салхи“. Хоёр мянган оны эхээр хэв­лэг­дэж байсан. Уг но­мын өмнөтгөлийг Тан­гадын Галсан багш тань бичсэн бай­­даг. Ингэхэд их утга зо­хиолын ер­төн­цөд хөл тавьж, но­мын багш нар­тай­гаа хэрхэн учирснаа ярихгүй юу?

-Миний
бие ерэн хоёр онд Баянхонгор аймгийн Заг сумандаа арван жи­лийн сургуулиа дүүргээд хөдөө малчин болсон. “Дипломгүй, зангиагүй сэхээтэн болно оо” гээд хөдөө гарсан байдаг. Мөн өвчтэй амьтан шүү. Тэгтэл тухайн жил Баянхонгор аймаг зудлаад байдаггүй ээ, хэдэн малаа тавиад туучихсан. Ингээд зангиа­гүй сэхээтэн болно гэдэг өнгөрч байгаа юм. Тухайн үед Галсан багш руугаа хэдэн халтар шүл­гээ за­хид­лын хамт дай­сан түүх­тэй. Бас болоо­гүй ээ, тэд­гээр халтар “юм”-нуудын ихэнх нь хай­рын шүлэг гэж байгаа. Тэгтэл багш маань хөдөөх товари­щийн бүтээл гэж гололгүй өмнөтгөл үг би­чээд ту­хайн үеийн “Хөдөл­мөр” сонинд гаргачихсан байж билээ. Тэгээд ерэн дөр­вөн онд аймгийн ойгоор очихдоо намайг хүн амьт­наас сурч байж уулзаад өнөөх сониноо өглөө. Миний баярлах, гайхах, айх, эргэлзэх зэ­рэгц­сэн нь мэдээж. Ингэж л багш­тай­гаа учирсан. Багш бид хоёр чинь Заг, Байд­рагийн Хүрэн бэл­чирийн найрагчид шүү дээ.

–С.Жамъянгаравын нэрэмжит Дорно да­хи­ны сургуулийг төг­сөгч­дийн нэг бол өөрөө. Уг сургуульд ирээд Очир­батын Даш­бал­бар багш­тай­гаа учирсан нь мэ­дээж. Оюутан ахуй ца­гийн дурсам­жаа­саа ху­ваал­цахгүй юу?

-Галсан
багшийн л буян. Мань хүн хөдөөний малчин эрийг хотод ав­чир­сан. “Утга зохиолын ямар нэгэн сургуульд ча­майг оруулмаар байна. Харин чи сургуулиа сон­го. Би оруулахыг нь ха­риу­­цъя” гэж билээ. Ингэж л би чинь Тангадын Гал­сан гэж аварга том уулын хормойноос зуурч их хотын бараа харж, ул­маар утга зохиолын гэ­рэлт ертөнцөд хөл алхсан азтай хүн дээ. Тэгээд л С.Жамъянгаравын нэ­рэм­жит Дорно дахины сургуулийн босго алхсан. Тэнд Очирбатын Даш­бал­бар багш минь ха­луун сэтгэлээр угтаж ав­сан. Шанжмятавын Гаа­дамба агсан, Шаравын Сүрэн­жав гуай, төвд хэл­ний Лхамсүрэнгийн Хү­рэл­­баа­тар багш, гавж Шаг­­­дар­сүрэнгийн Сонин­баяр гуай, доктор Чойсү­рэнгийн Дагвадорж гээд ханайсан амьтад, эрдэм оюуны нэвтэрхий толь, уулс тосч авсаан. Балбар багштайгаа эхний хоёр жил ойр дотно байгаагүй ээ. Уул нь бол ойр байгаа. Ухаандаа, бид баг­шийн­даа очно. Үймэлдэж шуу­гил­дана, шүлэг зохио­лоо уншина. Багшийн охин, манай нэртэй нийт­лэлч­дийн нэг Мөнгөндалай манай анги байсан ч бо­лоод тэр үү, багшийнхаар их очдог байж билээ. Гэх­дээ би гэдэг хүн баг­шаа­саа айна, сүрдэнэ. Оюут­ны эхний хоёр жилд ба­раг л зугтах нь холгүй явсан. Харин сургуулиа төгсөх жил багш маань миний дипломын ажлыг удирдаж, “Сэтгэлийн ариун сүмдээ залбирсан найрагч” хэмээн бичиж байлаа. Багш тэр үед Их хурлын гишүүн байсан.

–Багшийн тань бич­сэнийг “Бүсгүй цэн­хэр салхи” номноос тань уншиж байсан юм бай­на?

-“Орчлонгийн цэнхэр хавар шиг охидын тухай бичдэг энэ хөвгүүн өөрий­гөө “цагийн боол” хэмээн гүн ухааны үүднээс зөв ойлгож, амьдрахуйн үнэ­нийг эгэл боргил хоо­лой­гоор эр бор харцага шиг өгүүлж байна. Тансагхан бичлэгтэй хөдөөний эр “хувь заяа минь ариун тэнгэрийн эрхшээл” гэж ухааран, “хундага дарс­наас үнэгүй энэхэн амьд­ралаа бодохоор хув­хай мөчир дээр жиргэх өнчин болжмор шиг хөөрхий дөө” гэж дуун алджээ. “Цэцгийн сүрчиг анхи­луул­сан хаврын салхи”-ны сайхныг мэдэрч, “Ил­бийн хоосон чамайгаа үнсэж чадахгүй минь хөөр­хий дөө” хэмээн гуниг­лаж, “живаа живаа жилийн ариун гунигийн тодруулж”, “уйлж үзээгүй хүн нулимсны амт мэд­дэггүй” тухай өгүүлж энэ найрагч хүүг төгсгөж буй­даа Жамьянгаравын нэ­рэм­жит утга зохиолын сургууль баярлах ёстой” хэмээн халуун дотноор бичсэнийг хааяа уншаад нулимс гардаг.

–Балбар найрагчийг та бол эртнээс мэд­нэ биз дээ?

-Өө
мэдэлгүй яахав. Би чинь хөдөө малын захад Хонгор нутгийнхаа аараг толгодын дунд явах­даа тухайн үед хэв­лэгд­сэн бүхий л номыг элгийг нь элтэл уншиж байлаа. Шүлэг найргаар өвчилж явсан үе минь тэндээс эхтэй. Тийм ахуй цагтаа Балбар баг­шийн­хан “Оддын аялгуу”, “Зүүд­ний мөнгөн шувуу”, “Бурхны мэл­мий” гээд л номуудыг нь уншиж бус­дын адил би­ширч бай­лаа. Балбар багшийн шүл­гүүд Мон­голын утга зохиолыг наяад оны эхэн үед үнэн­дээ сэрээсэн шүү. За тэ­гээд “Мөнхийн бүтээл мөх­лийн ирмэгт”, “Номон дээр гишгэсэн алдас” гээд нийтлэлүүд нь байна. Нэг хөгтэй зүйлийн тухай хэ­лэ­хэд, багшийнхаа номыг өвөртөлчихсөн эмнэг үрээ­тэй шуугьж явлаа. Гэтэл өврөөс ном унаад өнөө үрээ чинь гэнэт бул­гиад шидчихэж билээ. Тэгэхээр миний бие эр­дэм номын өргөөнд ч, эмнэг хангалын нуруун дээр Дашбалбар баг­шийн­хаа номнуудыг ун­шиж явж дээ.   

–Таны шүлгүүдээс бадрангуй өнгө аяс мэд­рэгддэг. “Манай Бат­цэнгэл бол ха­луун сэтгэлтэй омог бардам найрагч даа” хэмээн үзэг нэгт нө­хөд чинь үнэлдэг. “Тэнгэрт өргөх шү­лэг” тэргүүт бүтээ­лүү­­дийг чинь унши­хуйд яалт ч үгүй тийм бодол төрөх нь бий. Мөн ган­цаар­дал ганихралын, уй гуни­гийн өнгө аяс ч мэд­рэгд­дэг. Тэгэхээр өөрийнхөө яруу найр­­гийн өнгийг то­дор­­хой­лооч?

-Яруу
найраг бол хү­мүү­ний сэтгэлийн ертөнц дэх баяр хөөр, догдлол, уй гунигийг багтаасан зүрхний бичээс шүү дээ. Тэгэхээр дотоод ахуй эд­гээр хувиралтын аль аль нь л миний шүлгэнд бий. Сүүлийн бүтээлд маань ч омог бардамнал хийгээд уй гуниг, ганцаардал зэ­рэг­цэж л байна. “Яруу найраг бол уйтгар гуни­гийн дурсамж” гэж Сергей Есенин нэгэнтээ хэлсэн байдаг. Тэгэхээр уйтгар гунигийн дурсамж хүнд сэтгэлийн гэгээ гэрлийг хайрладаг болов уу. Наа­наа шаналалтай, гуниг­тай юм шиг хэрнээ цаад мөн чанартаа хүмүүний орчлонгийн гэгээ гэрлийг л дуулж яваа хүмүүс шүү дээ, энэ найрагчид чинь. Түүнээс хэзээ ч үхэл хага­цал, өш хонзонгийн тухай бичдэггүй л байхгүй юу. Энэхэн амьдралын юунд ч болов ан цав үүсэхэд хамгийн түрүүнд яруу най­раг­чийн зүрхэн дун­дуур туучиж өнгөрдөг. Тиймийн учир л хөн­дүүр­хэн зүрхнийхээ уянгаар шүлгээ бичээд байдаг юм. Би тэдний л нэг. Цаг хуга­цааны хар цагааныг үнэн мөнөөр нь дэвтэрлэж л явна.

-“Сэтгэл минь тэнгэ­рийн уяхан шат“, “Өр зүрхний хавар” яруу найргийн шилдэг бү­тээ­­лүү­дээрээ МЗЭ–ийн шаг­нал, Буриа­дын Улаан–Үдэд бол­­сон Нам­жил Ним­буе­вын нэ­рэм­жит олон ул­сын яруу найр­гийн наа­дамд дэд байрын шаг­­нал хүртсэн гээд ам­жил­туудыг тань мэдэх юм аа. Харин “Миний элсэн цаг” номын шүл­гүү­дээс со­нирх­моор бай­на л даа?

-Номоо
нэрлэсэн шүл­­­гийг минь хүмүүс со­нир­хоод байгаа. Түүнээ уншъя.

“Итгэл, хайр, хүлээлт

Энэ гурван үг

Элгээ эгштэл санагалзсан

Энхрий түүнтэй минь учруулах

Элсэн цаг юм

Цаг хугацааны далавч

Цадиггүй бардмаар дэвсээр

Арав, хорь, зуун түмэн жил

Алсарч хулжлаа ч гэсэн

Элсэн цагаа эвдэлгүйгээр

Эндээс явна би“. Ийм нэг богино шүлэг юм.

-“Монголын мөнгөн үеийн яруу найраг” бо­тид таны шүлгүүд ор­сон. “Ми­ний элсэн цаг” номноос “Монголын мөн­гөн үеийн яруу най­раг ботийн хав­тас­наа ижийдээ бичсэн шү­лэг“-ийг тань олж унш­лаа. Эхний мөрүүдээс тань хараад л жинхэнэ яруу найрагч л ингэж бич­нэ дээ гэсэн бодол төрснөө нуух юун?

-“Гуч хүрээ ч үгүй байж

Гуниглаж юунд сурав даа

Орчлонг огоорно гэж зовлон үүрч

Од хийморио гундааж явна даа гэж

Эжий минь та санаж суугаа

Эвий муу хүү минь гэж шаналж суугаа

Ялгуун цагаан сарны дор

Яруу найрагч хүн гуниглаж суудаг

Яахын аргагүй эхийн цагаан сүүнээс

Яргаж ургасан үндэс учраас тэр дээ

Гуниглаж орчлонг хайрладаг энэ цөөхөн хүмүүс

Гундаж шанданхан, мандаж бадранхан

Эхнэртээ хаягдаж, элдвийг үзэвч

Ээж та нарыгаа л бурхан гэдгээ мартахгүй ээ…” гэж бий дээ. Ингэхэд хүүгийнхээ номын баярт оролцоор ижий минь Баян­хонгороос ирээд бай­гаа. Мөн хоёр охин минь ирнэ. Ах нь хоёр охиныхоо ээжид зориулж “Зүрх сэтгэлээ нэгжнэм” хэмээх яруу гунигийн дурсамж хэвлүүлсэн шүү дээ. За тэгээд номын баярт утга зохиолын хү­рээ­нийхэн мэдээж ирнэ. Мөн дизайнер Чойжил­сүрэнгийн Ууганбаяр, зу­раач Мягмарын Амархүү, “Мөнхийн үсэг” группын хамт олон ирнэ. Эдгээр эрхмүүд миний номыг бүтээлц­сэн хүмүүс ээ.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

-МОНГОЛ ТУУРГАТНЫ БӨХИЙН НААДМААС ҮҮДСЭН ЭРГЭЦҮҮЛЭЛ-

Дэлхийн монголчуудын үндэсний бөхийн холбооноос монгол туургатны бөхийн наадмыг өнөө жил тав дахь удаагаа зохион байгуулав даа. Элэг нэгтэн монгол ахан дүүс минь уулзан учирч, зүс царайгаа харалцан, бөхөө барилдуулж, уртын дуугаа шуранхайлуулсан шигээ хуу­чилж суулаа. Ямар бахтай байв аа. Алтайн хязгаар, Халимаг, Тува, Буриад, Өм­нөд Монголоос монгол туур­гатны наадамд зорьж ирсэн олноо хараад элэг бүлээсэх шиг болсон шүү. Он жилээр уулзаагүй садан төр­лүүд нэ­гэн дор цугласан юм шиг хөл хөөрцөг болохуйг харахад өөрийн эрхгүй бах­дал төрж омогшил бадраад ирж байгаа юм.

Манайхны хэлдгээр цээ­жээд нэг юм өгсөөд ирсэн. Ингэж л монголчуудыг огшоо­сон наадам болсон билээ. Үүгээрээ уг наадмын үнэ цэн, утга учир, мөн чанар нь мэд­рэгдэж байгаа юм. Монгол­чууд юуны түрүүнд бөхөө дагаж нэгдэнэ гэдгийг зо­хион байгуулагчид нь, Өмнөд Монголын Журамт эд нар маань ойлгосон байна. Зөв л дөө. Монгол туургатны бө­хийн барилдааныг зохион байгуулж, Монгол, Алтайн хязгаар, Буриад, Халимаг, Тува, Өмнөд Монголын идэр­мэг эрчүүд бөхийнхөө дэв­жээн дээр гар зөрнө гэдэг сайхан. Энэ бол товчхондоо, монгол хэмээх хийморь лун­даа нь багтаж ядсан, хүсэл тэмүүлэл нь бусдыгаа цаг үргэлж манлайлж байдаг тар­хиндаа, зүрхэндээ галтай бадарч явдаг үндэстний нэг­дэхийн илэрхийлэл билээ.

Тэгэхээр цаанаа ихээхэн утга учир агуулсан монгол туургатны бөхийн наадмыг бид дэмжих учиртай юм аа. Бүр бодлогоор дэмжих ёстой. Нэгдэхийн илэрхийлэл гэдэг утгаар нь шүү дээ. Түүхийн буурал улбаанд дэлхий да­хинд Монгол шиг олон за­дарч, бутарч, цацсан шагай шиг талаар нэг сарнисан улс үндэстэн байхгүй. Найман зууны тэртээх эзэн хааны өлгий гэж бид ярьдаг, бахад­даг. Гэвч долоон зуун жил задарсан улс гүрэн шүү дээ. Их өвгийг, шар сахалтай тэр өвгөнийг өнгөрснөөс хойш л монгол туургатан задарч эхэл­сэн юм. Эрхбиш өвгө­нөөс хойш инерциэрээ хоёр зуун жил болсон. Тэгээд л аргагүйн эрхэнд бутарсан байдаг. Өнөөдөр дэлхий да­хинд Монголиад ястан хүртэл байдгийн гол учир нь ийм юм. Тэгвэл одоо бид нэгдэх учир­тай. Нэгдэх цаг маань хэдийнэ болжээ гэдгийг монгол үн­дэстэн бүрийн сэтгэл зүрхний дуудлага хэлээд байна. Зад­ралын туйл гэж байдаг бол түүнд хүрчээ. Задралын туйлд хүрсэн улс гүрэн хүссэн ч, эс хүссэн ч эргээд нэгддэг нь ертөнцийн жам юм. Тэлэлт дуусахаар буцаад агшдаг байгалийн хууль бий шүү дээ. Тийм л жам, бичигдээгүй хуу­ль элэг нэгтэн монголчуудыг минь нэгтгэх хувь заяаны тохиол бүрджээ, янз нь.

Өнгөрөгч жил Эрх чө­лөө­ний хувьсгалын зуун жилийн ойгоор Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Цахиагийн Элбэг­дорж дэлхийн өнцөг булан бүрт аж төрж, Монголынхоо хөх тэнгэр, хатан Туулынхаа усыг санагалзан, өвөг дээд­сийнхээ өлгий нутгийг чин зүрхнээсээ үгүйлэн байгаа монгол үндэстэн ахан дүүсээ эх орондоо ирэхийг уриал­сан. Монгол төрийн тэргүүний тэрхүү уриалга “Монгол эх орон минь” гэхээр л хоёр нүднийх нь нулимс сувдраад, харийн нутагт төрж өсч буй хөх нуруут үрсээ эцэг өвгөд элэнц хуланцынхаа нутагт дагуулан очихсон, тэгвэл амьд яваагийн хэрэг бүтнэ хэ­мээн сүсэлж суудаг олны голыг нь гогдох шиг, ирээдүйг нь гэрэлтүүлэн гийгүүлэх шиг болсон биз ээ. Үнэндээ мон­гол үндэстэн өнөөдөр хэл соёл, өв уламжлалаараа ба­хархдаг, монголоороо сэтгэж, монголоороо аж төрдөг бай­маар байна. Монгол туургат­ны гал голомт яахын аргагүй Монгол Улс билээ. Тулганд нь хөх галын дөл бадарсан туур­га тусгаар улс гүрэн нь байхад дэлхийн монголчууд минь юугаар дутах вэ дээ. Туулаад очих газаргүй, тү­шээд авах төргүй байгаа биш дээ. Үндсэндээ нэгдэн нийлж гал голомтоо бадраах улс гүрнийг шинээр байгуулах гэж байгаа биш. Монголын өргөн уудам нутаг энэхэн замбуу тивийн аль чиг бөөрөн дээр нь аж төрж буй бүхий л үн­дэст­нээ элбэгхэн багтаана. Дэл­хийн монголчуудыг бай­тугай дэлхий дахиныг тэжээж бай­на шүү дээ, энэ Монгол чинь.

Дэлхий хэмээх дэлгэсэн эсгий дээгүүр цацсан шагай шиг бутарсан үндэстэн одоо л  нэгдмээр байна аа. Үүний гол эхлэл нь Монгол үндэст­ний бөхийн барилдаан бол­лоо шүү дээ. Одоо бид цааш­даа яах вэ гэхээр Монгол үндэстний бөхийн наадам хийдэг шигээ морин хуурч­дын, уртын дуучдын, хөө­мийч­дийн, хөгжмийн зо­хиолч­­дын, яруу най­рагчдын наадмыг хиймээр байна. Мэ­дээж монгол туур­гатны гэсэн нэрийн дор шүү дээ. Ингэж соёл урлагаараа дагнан ганц хоёр жилийг ардаа үдэж, ухаандаа урлаг соёлоороо нэгдсэний дараа шинжлэх ухааны талбарт нэгэн цөм болох нь зүйн хэрэг. Нарийн мэр­гэжлийн, шинэ санаа, нээл­тийн томоохон тэмцээн урал­дааныг Мон­голдоо хийх ёс­той. Үндсэндээ шинжлэх ухаан, техник тех­нологи, на­рийн мэргэжил рүү бид гур­валсан морин тэрэг гэдэг шиг улс үндэстнээрээ орох хэрэг­тэй. Энэ маань юу вэ гэхээр, Монгол туургатны компью­терч­дын, програм­мистуудын, шатарчдын их наадам зэр­гийг зохион байгуулж, оюун ухааны талбарт мандаж дэлхийд гайхагдмаар байна шүү дээ. Жил бүр бөхийн наадам нэ­рээр хэдэн бөхчүүдээ барил­дуулаад түүндээ хамаг ан­хаарлаа, хүчээ тавиад байх биш. Бүхий л талбарт ингэж шат дараа­лалтай тэмцээн уралдаанууд элэг нэгтнүү­дийнхээ дунд хийж давалгаа үүсгэх цаг нь болжээ. 

Мөн Монгол туургатны шагнал гэж чанар чансаа, нэр хүнд бүхий л зүйлээрээ дана­гар том шагналыг бий бол­гохсон гэж бодох юм. Дэлхий дахинд урьд өмнө нь байгаа­гүй шинэ нээлт хийсэн, орчин цагийн шинжлэх ухаанд онц­гой гавьяа байгуулсан, авьяас билэг, алдар суугаараа то­войн тодорсон монгол хүн, монгол үндэстэнд олгодог тийм л шагнал. Нобелийн шагнал гэдэг шиг тийм өргөн цараатай, нэр хүндтэй шаг­налыг бий болгох нь зүйтэй болов уу. Яг ямар шалгуураар хэрхэн олгож байх талаар манай сэтгэгчид байр сууриа илэрхийлэхийг сэтгүүлч ми­ний бие хүсч буйгаа энэ даш­рамд дуулгая. Д.Урианхай, Баабар, Б.Цэнддоо, Дашийн Бямбасүрэн, Н.Жан­цан­но­ров, Лувсандамбын Дашням, Дашлхүмбийн Гал­баатар, Г.Аюурзана, Дара­мын Бат­баяр, Сорогдогийн Энхбаяр нарын сэтгэгчдэд дуулгаж байна аа. Уг шагнал болоод түүнийг тойрсон үйл явдалд дэлхийн бүх л монгол туур­гатан, улс үндэстэн хүссэн хүсээгүй анхаарлаа хан­дуулна шүү дээ.

Монголчуудыг хоорондоо эв түнжин муутай байхыг дэлхийн улс орнууд яагаад ч юм хүсээд байх шиг санагд­даг. Тэдний хүслийг биелүү­лэх мэт монголчууд бид хоо­рондоо дэндүү хагаралтай, хэн нэгнээ магтан мандуулж чаддаггүй, авьяастай нэг­нийхээ авьяас билгийг бах­даж, амжилт бүтээлээр нь бахархаж чаддаггүй. Сэтгэл­гээний хувьд дэндүү ядмаг. Улс үндэстэн, элэг нэгтнээ хүлээж авахдаа ч тиймхэн. Яагаав, хэзээний билээ дээ, цагаан сарын барилдаанд Тувагийн Мангуш ирж зо­доглоход юу боллоо доо. Бид тийм л жижиг хүмүүс шүү дээ. Тэгэхээр одоо ийм зангаа болих хэрэгтэй. Үүнд нэг зүй­лийг тодотгож хэлэхэд, мон­гол хүмүүсийг хоорондоо хэ­рэлдэхийг хориглосон, мон­голчуудыг настнаа хүнд­лэ­хийг эрхэмлэсэн хууль гар­гамаар байна. Биесээ хүнд­лээ­гүй нэгнийг нь шийтгэдэг хуультай болмоор байна. Ахмад наст­нууд нь тухайн өндөрлөгт хүрсэн шигээ ха­найж байх хэрэгтэй. “Би Мон­голын оюун санаа, зан зан­шил, өв соё­лын нэгэн том илэрхийлэл шүү дээ” гэж боддог байх учиртай юм. Тэ­гэхгүй юмны түрүүнд л шөвөл­зөөд уурлаж уцаарлаад, улс төржиж нам­чирхаад, талцаж хэрэлдээд байвал юу болох вэ. Үүнийг л зохицуулдаг хуультай боло­хыг сануулаад байгаа хэрэг ээ. Монголчууд эв нэгдэлтэй, нэгэн цул болж байж хүндийн жингээ улам нэмнэ. Хүндийн жин нэмэгдэх тусам дэлхийн татах хүч нэмэгддэг. Энгий­нээр хэлэх юм бол монгол туургатан дэлхийн улс орнуу­дыг нэг л өдөр соронзон гүр адил татна шүү дээ. Оюун санаагаараа ч, эрдэм мэдлэг, авьяас билгээрээ ч байлдан дагуулна. Тэгэхээр бүгдээрээ Монгол Улсынхаа сүр хүчийг дээшлүүлье. Үүнийг дээш­лүүлэхийн тулд бид эвлэлдэн нэгдэж, хүчээ нэгтгэж, нягт болох зайлшгүй шаардлага­тай байна л даа. Монгол туур­­гатны бөхийн наадмаас үүдээд энэ бүгдийг эргэцүүл­лээ. Сүүлд нэг зүйлийг нэмээд хэлэхэд монгол туургатны бүхий л наадам уралдаан зөвхөн Улаанбаатар хотод болох учиртай. Улаанбаатар хот бол Монгол Улсын нийс­лэл биш юм. Монгол туур­гатан олны, монгол үндэстэн угсаатны нийслэл юм.

Н.ГАНТУЛГА

Өнгөрсөн пүрэв
гари­гийн орой УИХ-ын чуул­ганаар Монгол Улсын 2013  оны төсвийг
батал­лаа. Энэ нь ирэх оноос хэрэгжиж эхлэх Нэгдсэн төсвийн тухай, Төсвийн
тогтвортой байдлын ту­хай хуулийн шаардлагад нийцэж байгаагаараа онц­лог юм. Ирэх
жил ма­най улс мөнгөний авдар­таа долоон их наяд
88 тэрбум 300 сая (7.088.3 тэрбум) төгрөг төвлө­рүү­лэхээр төлөвлөв.
Ха­рин үрж зарах мөнгөө бага зэрэг танасан байна. Ингээд до­лоон их наяд
444 тэрбум 600 сая (7.444.6 тэрбум) төг­рөгийг зарлага­дахаар шийджээ. Эндээс
тоо­цоод үзэхээр төсвийн алдагдал 356.3 тэрбум төгрөг гарлаа. Энэ нь ДНБ-ий хоёр хувьтай тэн­цэж байгаа
учраас Төс­вийн тогтвортой
байд­лын тухай хуульд тусгасан шаард­лагыг хангасан. Үүнд  сэтгэл
өег яваагаа улсын төсвийг боловс­руулан батлуулсан
дарга нар хэлж байгаа. Мэдээж орлого, зарлагын зөрүүг багасгаж, алдагдлаа бага гаргасан
болохоор ирэх жил мон­голчууд бүсээ
чангална гэж айлтгүй цээж
тэнэгэр алхаж болох гэнэ.

Гэхдээ ингэж санаа амрах эрт байна. Төсвийн төсөлд дурдса­наар гадаад дотоод хүчин зүйлээс хамаарч манай эдийн засаг хямарч магадгүй. Тухайлбал, энэ оны эхээр бараг 17 хувьд хүрээд байсан эдийн засгийн өсөлт одоогийн байдлаар буурч 13.2 хувьтай бол­жээ. Хятад улсын эдийн засгийн өсөлт удааширч, Монголоос нүүрс экспортлохоо зогсоочихсон нь манай эдийн засагт шууд нөлөөгөө үзүүлж байгаа нь энэ. Үүнээс болоод нүүрсний компаниудын улсад оруулах орлого мэдээж буурна. Дээрээс нь дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ буурсан үзүүлэлттэй яваа. Тэгэхээр манай ганц саалийн үнээ болсон “Эр­дэнэт” үйлдвэрээс орж ирэх орлого багасах төлөвтэй байгаа юм бай­на. Түүнчлэн ажилгүйдлийн түв­шин өндөр хэвээрээ, экспорт огцом буурч, гадаад худалдааны алдаг­дал өссөөр байна. Ийм үед тат­варын хамрах хүрээ олигтой нэ­мэгдэхгүй, хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж сайжрахгүйгээс төсвийн алдагдлыг нөхөх өөр ямар ч эх үүсвэр харагдахгүй  байгаа гэнэ. Энэ бүхэн нь энэ удаагийн төсвийг эмзэг гэж тодорхойлоход хүргэсэн тухай Сангийн сайд ярьсан байна лээ. Тиймээс төсвийн тогтвор­жуу­лалтын сангаа 500 тэрбум төгрөгт хүргэхээр зорьж байгаа юм байна. Хэрэв эрсдэл гарч төсвийн алдаг­дал ихээр нэмэгдвэл энэ сан­гаа­саа зарцуулж, төсвөө тогтвортой байлгах гэнэ. 

Үүнээс гадна инфляцийн түв­шин 14.9 хувьтай явна. Хүнс, ба­раа, бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгд­сэнтэй холбоотойгоор инфляцийн түвшин ийм өндөр болсон хэрэг. Гэхдээ инфляцийг  ирэх онд най­ман хувьд барихаар төлөвлөжээ.  Эндээс яаж гэдэг асуулт урган гарч таараа. Өмнөх жилийн төсөвт цалин тэтгэвэр, бусад төрлийн тэтгэмж олгохоор тусгадаг байлаа. Энэ нь инфляцийг хөөрөгдөх нэг шалтгаан болдог байв. Харин ирэх жилийн төсөвт ийм амлалт ороогүй­гээрээ онцлог болсон юм. Хүүхдийн мөнгийг эс тооцвол бэлэн мөнгө тараах асуудал  ирэх оны төсөвт байхгүй. Мах болоод шатахууны үнийг аль болох тогтвортой байл­гах бодлогыг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлнэ.  Ийм ийм үзүүлэлтийг үндэс болгож, инфляцийг нэг орон­той тоонд барина гэдэгтээ төсөв батлагчид итгэлтэй байгаа бо­лол­той. Гэхдээ энэ бол цаг ирэх цаг хугацаанаас хамаарч үр дүн нь гарах асуудал.

ОРЛОГО

Ирэх жил Оюу толгойн ордын үйлдвэрлэл эхэлнэ. Үүнийг дагаад уул уурхайн салбарт бодит өсөлт гарах байдал ажиглагдаж байгаа юм байна. Дээрээс нь Оюу толгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулж, хөрөнгө оруулагч компаниас роялтын тат­вар авахаар болж байгаа. Тэгвэл 2013 оны төсөвт 445.8 тэрбум төгрөгийн орлого орж ирнэ гэсэн үг. Нийтдээ уул уурхайн салбараас улсын  төсөвт 1702.8 тэрбум төгрө­гийн орлого оруулахаар байна.  Мөн Архи, тамхины онцгой албан татварыг нэмэгдүүлсэн нь төсөвт тэр хэрээрээ орлогыг арвижуулна. Үүний зэрэгцээ газрын тосны зориулалтаар оруулж ирэх им­портын бараа бүтээгдэхүүнийг татвараас чөлөөлдөг болсоор арван жил өнгөрч байгаа билээ. Тэгвэл энэ удаагийн төсвөөс эхлэн үүнийг хүчингүй болгож байна. Ингэвэл ирэх жилийн төсөв 10.2 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ.  Мөн Атрын гуравдугаар аян нэгэнт үр өгөөжөө өгөөд, газар тариа­лан­гийн салбар хөл дээрээ босчихсон учраас энэ чиглэлийн төхник тоног төхөөрөмжийг татваргүй оруулж ирэхийг зогсоохоор шийдсэн. Ин­гэс­нээр улсын төсөв найман тэр­бум төгрөгөөр өснө. Оёмол сүлж­мэл бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилготой татварын чө­лөөл­тийг хүчингүй болгосноор төсвийн орлого 1.3 тэрбум төгрө­гөөр нэмэгдэхээр болж байна. Төс­вийн орлогыг нэмэгдүүлэх шийд­вэрүүдийг улсын төсөв бат­лахдаа ийн зохицуулжээ.

Ирэх 2013 онд зөвхөн Өмнөговь, Орхон аймаг болон Улаанбаатар хот улсын төсөвт орлого төвлөрүүлнэ. Бусад нь төсвөөс татаас авахаар болжээ.  Улсын төсөвт ирэх жил Өмнөговь аймаг гэхэд 23 тэрбум 612.5 сая төгрөг оруулахаар төлөвлөсөн байна. Харин нийслэл хот  гурван тэрбум 634.8 сая, Орхон аймаг хоёр тэрбум 698.4 сая төгрөгөөр улсын төсвөө арвижуулах аж.  Мөн өрөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга ирэх оны төсөвт 20 сая төгрөг төвлөрүүлэх үүрэг хүлээжээ. УИХ-ын дарга 100 сая төгрөгийг орлого оруулахаар болсон байна.  Гүйцэт­гэх засаглалын тэргүүн долоон тэрбум 53.8 сая төгрөг, Шадар сайд 15.8 тэрбум төгрөгийн орлого олох гэнэ.  Тэднээс хамгийн их орлогыг төсөвт оруулах үүрэг авсан хүн нь Сангийн сайд Ч.Улаан. Тэрээр дөрвөн их наяд 646.9 тэрбум төгрөгийг улсынхаа мөнгөний ав­дарт хийх юм байна.

ЗАРЛАГА
 
Ирэх оны төсвийн урсгал зард­лын 70 гаруй хувь нь нийгмийн салбарт хуваарилагдаж байна. Ингээд төсвийн өрөнхийлөн захи­рагчдын багцад хуваарилсан мөн­гийг  тоймлон хүргэө. Ерөнхий­лөгчийн Тамгын газар ирэх жил 11 тэрбум 951,3  сая төгрөгийг зар­цуулахаар болжээ. Ерөн­хий­лөг­чийн мөрийн хөтөлбөрийг хэрэг­жүүлэх хүрээнд хоёр тэрбум 370 сая төгрөг зарцуулахаар төсөвт тусгасан байна. Тэгвэл УИХ-ын дарга 18 тэрбум 78.9 сая  төгрөгийг захиран зарцуулна. Ерөнхий сайд 165.1 тэрбум, Шадар сайд 128.7 тэрбум төгрөг зарах эрхийг авлаа. Сангийн сайд 1.5 их наяд төгрөг зарцуулна. Ерөнхий сайдын баг­цад багтсан мөнгөний 50 тэрбумыг шинэчлэлийн  хөтөлбөрийг  хэ­рэг­жүүлэхэд зарцуулахаар төлөв­лө­сөн нь задаргаагүй мөнгө оруулж ирлээ гэдэг шүүмжлэлд өртөөд байсан билээ. Гэвч энэ мөнгийг нийт 10 чиглэлийн үйл ажилла­гаанд зарцуулахаар сүүлд задар­гааг нь оруулж ирсэн билээ.  Үүний да­раагийн их зарлагатай салбар бол Боловсрол, шинжлэх ухааны яам.  Боловсрол, шинжлэх ухааны сай­дын багцад зарцуулах  ирэх оны зардлыг 1.1 их наяд төгрөгөөр баталлаа.  Хүн амын хөгжил, нийг­мийн хамгааллын сайд 402.5 тэр­бум, Зам тээврийн сайд 602.03 тэрбум төгрөгийг мэдэж зарцуулах нь ээ. Харин Уул уурхайн сайд 24.3 тэрбум, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд 70.5 тэрбум төгрөгийг төсвөөс хуваарилж авсан нь багад тооцог­дож байгаа юм. 

Эднээс гадна Засгийн газрын тусгай сангуудад төсвийн нэлээд хувийг “залгиж” байна.  Жишээ нь Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэм­жих сан гэхэд 50.1 тэрбум,  Засгийн газрын нөөц санд 20.1 тэрбум, мал хамгаалах санд 27.4 тэрбум,  авто замын санд 862.7 сая төгрөг өгө­хөөр шийджээ. Шинжлэх ухаан төхнологийн санд өсөн тэрбум 254.7 сая төгрөг, Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн санд 16 тэрбум 682.4 сая төгрөг төсөвлөсөн нь өндөрт тооцогдож байгаа юм.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ

Ирэх оны нийт хөрөнгө оруу­лалтын дийлэнхийг  дэд бүтцийн салбарт, 20 гаруй хувийг нийгмийн салбарт, арав гаруй хувийг хүний хөгжил, хөдөлмөр эрхлэлтийн сал­барт зориулахаар шийдсэн. Ирэх онд хийх нийт хөрөнгө оруулалтын ажлуудын талаас илүү хувь нь  өмнөх оноос дамжин хэрэгжих арга хэмжээнүүд юм байна.   Зөвхөн 20 хувь нь шинээр эхлэх төслүүд байгаа.  Тухайлбал, зам тээврийн салбарын бүтээн байгуулалтын ажилд 361.7 тэрбум, барилга бай­гууламжид 31.4 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөөд байна.  Хөшгийн хөндийд Олон улсын нисэх онгоцны буудал барина,  газрын тосны үйлдвэрийн ТЭЗҮ боловсруулахад 1,4 тэрбум төг­рөгийг улсын төсвөөс гаргахаар болоод байна. Гэх мэтчилэнгийн бүтээн байгуулалтын ажилд зар­цуулах төсвийг дурдаад байвал олон.
                                      
ОРОН НУТГИЙН ТӨСӨВ

Орон нутгийн төсвийн эрх мэдэл ирэх жилээс нэмэгдэж байгаа. Орон нутгийн төсөв нэг их наяд 813.6 тэрбум төгрөг болж байна.  Орон нутаг төсвийн хувьд биө дааж, захиран зарцуулах эрх нь ч тэдэнд очиж байгаа билээ. Аймгуудад олгох санхүүгийн дэмжлэгийн ял­гаа­тай байдал нь төсвийн хэлэл­цүүлгийн үөэр гишүүдийн дунд нэлээд маргаан дагуулж байлаа. Тухайлбал, сайдтай аймгуудад их мөнгө төсөвлөсөн байна гэдэг гомдол гарч байсан юм. Архангай, Баян-Өлгий, Өвөрхангай зэрэг аймагт өгөх санхүүгийн дэмжлэг нь 11, 12 тэрбум гаруй төгрөг байна. Харин Хөвсгөл аймаг дангаараа 20 гаруй тэрбум төгрөгийн дэмжлэг авахаар тусгагджээ. Тэгвэл Улаан­баатар, Орхон, Булган, Өмнөговь, Дорноговь аймагт санхүүгийн дэмж­­лэг үзүүлэхгүй гэнэ. Орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангаас 2013 онд орон нутгийн хөгжлийн санд шилжүүлэх орлогыг  аймаг тус бүрээр гаргавал Баянхонгор аймагт хамгийн их буюу 12 гаруй тэрбум төгрөг очихоор байна. Өмнөговь, Говь-Алтай, Архангай, Хөвсгөл, Ховд зэрэг аймгуудад арваас дээш тэрбум төгрөгийн орлого шилжих аж. Говьсүмбэр, Сэлэнгэ аймгуудад бага орлого шилжихээр тусгагджээ.

Я.МӨНГӨН

Орон нутгийн сонгуультай холбоотой намуудын улс төрийн амьдрал идэвхижжээ. Намуудын дотоодод юу болж буй талаар уншигчдадаа хүргэе.  

МАХН–ЫН БАГА ЧУУЛГАНЫ ГИШҮҮД Д.ТЭРБИШДАГВАА ДЭД ДАРГААС НЬ ОГЦРУУЛАХ ГЭЭД БҮТЭЛГҮЙТЭВ

МАХН-ын Бага чуулган нэлээд хэд хоногийн өмнө хуралдав. Д.Тэрбишдагвыг намын дэд даргаас нь огц­руулахаар намын хэсэг нө­хөд нь тохироод байсан ч чадаагүй байна. Намын дар­га нь хоригдож байх зуур дөнгөж бүрэлдэж бий болсон МАХН  дотооддоо зөрчилдөж эхэлжээ. МАХН-ыг байгуу­лахад анхнаасаа дэмжиж, үйл ажиллагаанд нь оролцож байсан хүмүүсээ биш МАН-аас ирсэн П.Хангал, О.Лхаг­ва­цэдэн, У.Барсболд нарыг   нарийн бичгийн даргаар шууд томилжээ. Ийнхүү томи­лох­доо шийдвэрээ эхлээд гаргасны дараа Бага чуул­ганд танил­цуулсан зэрэг нь МАХН-ын гишүүдэд таалаг­даа­гүй болол­той. Мөн өөрийн ах дүү, танил тал, найз нөхдийг ажил албанд томилж байхад анхнаасаа  хар бор ажлыг нь хийж, сайн, муу нэр сонсч явсан жирийн гишүүдээ таагүй хандаж бай­гаа аж. Тиймээс ч хоёр тал болон талцаж дотооддоо үймээн ихтэй байгаа гэнэ. Мөн тус бага чуулганаар за­рим нэг хүн Ц.Оюунбаатарын  УИХ-д суух ёстой суудлыг “Хэлмэгдэгсдийн суудал” гэж зарлан Н.Энхбаяр даргадаа авч үлдье гэсэн санал ч хэл­жээ. Гэхдээ энэ санал төдий­лөн дэмжлэг авсангүй. Ц.Оюун­баатарын хувьд  ямар ч тохиолдолд УИХ-ын гишүүн болно гэдгээ албан ёсоор хэлчихээд байгаа. Дотооддоо иймэрхүү байх зуур  УИХ-ын сонгуульд гар барилцан ор­сон МАХН-МҮАН-ын эвслийн удирдагчид түнжин тааруу байна. Тохирсон ёсоороо албан тушаалыг тэнцүү ху­ваа­рилж очих ёстой атал МАХН-ынхан хэлснээсээ буц­санаас болж МҮАН-ын дарга М.Энхсайхан хоосон хоцор­сон. Үүнд хорссон М.Энх­сай­хан Н.Энхбаярыгаа “Шүүх Энхбаярыг буруу шүүгээгүй байх” гэсэн утгатай үг хэлчих­сэн. Энэ үг Н.Энхбаярын уурыг барж, М.Энхсайханыг зайлуулаач гэж нэгэн томоо­хон албан тушаалтанд  хэл­сэн байгаа юм.   

МАН–Д ГАДНЫХАН ХИЧЭЭЛ ЗААЖ,  ЖИГҮҮР, ХОЛБООД НЭМЭГДЖЭЭ

МАХН, МҮАН иймэрхүү   зөрчилтэй байх зуур МАН, МАХН хоёрыг алсдаа дахин нийлүүлэх зорилготой яриа хөшигний цаана ярилцах болжээ. Олны гайхлыг төрүүл­сэн У.Хүрэлсүхийн шийдвэртэй хамт энэ яриа сөхөгдөх болсон нь мөн л анхаарал татаж буй юм. Дээр нь  боловсон  хүчин ихтэйгээ гайхуулдаг энэ нам  Ерөн­хий­лөгчийн сонгуульд МАН-аас нэр дэвшиж өрсөлдөх хүн олдохгүй байгаа аж. Мэдээж цаг нь ирэхээр хэн нэгэн өрсөлдөх л байх. Одоогоор  яриа хэлцлийн түвшинд  л яваа болохоос тодорхой товлосон нь үгүй байна.

УИХ-ын сонгуулийн ялагд­лын шоокноос гарч ча­даа­гүй хүндхэн байгаа Ардын нам “Жолоогүй төрд хазаар хэрэгтэй” гэсэн уриаг орон нутгийн сонгуульд дэвшүүл­жээ. Орон нутгийн сонгуу­лийн­хаа агуулгыг ойлгоогүй юм уу, эсвэл 1996 оных шиг улсын ажил явуулахгүй улс­төржиж суухаа зарласан юм уу, нэлээд ойлгомж муутай уриа аж. 

Орон нутагт гарч ирлээ гэхэд хууль баталж байгаа УИХ-д юм уу,  Засгийн газарт тээг болох юм байна гэж энэ урианаас нь ойлгогдож бай­гаа юм. Ямар ч байсан өөрс­дийнх нь явуулсан судалгаа­гаар бол нийслэлд  рейтинг тааруу байгаа учир хөдөөд илүү ажиллах ёстой хэмээн баг томилж тал бүр тийш илгээжээ. Нутгийн өөрөө удир­дах ёс гэдэг шиг л тухайн газар орноо өөд татах асуу­дал болохоос УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагааг хазаарлаад ажил хийлгэхгүй байхыг хэлээгүй. Нэг үгээр хэлбэл төрийн ажлыг чөдөр­лөөд суух юм байх аа. МАН-ын хувьд гаднаас баахан хүмүүс авчирч сонгуульд хэр­хэн ажиллах талаараа Нүх­тэд сургалт явуулжээ.  Тэд нь чухам юу зөвлөснийг хэн мэдэхэв. 

Сонгинохайрханд гэхэд “Төрийн хяналтыг сонгино­хайр­ханчууд тогтооно” гэж яриад яваа.  Үүнээс нь хара­хад дүүрэг, нийслэл, аймаг, сумаа хөгжүүлэх биш төрийн ажил руу хошуу дүрээд ажил хийлгэхгүй санаатай болол­той. Мөн “Парламентчдын нээлттэй холбоо” гэж МАН-ын гишүүдээс голдуу бүрдсэн холбоо байгуулагдаж тамга тэмдгээ авчээ.  Энэ холбоо нь хуучин УИХ-ын гишүүн асан,   МАН-ын Бага хурлын гишүүн байсан хүмүүс багтаж байгаа аж. Өөрсдийнх нь хэлснээр өөр намын гишүүд ч энэ төрийн бус байгууллагад нь орж болох гэнэ. Одоогоор АН-ын Л.Гүндалай нэгдэхээ илэрхийлээд байгаа гэсэн. Тэд хууль зүйн зөвлөгөө өгөх,  лобби хийх, бүр цаашлаад улс төр хийхээ ч  нуусангүй.

Ардын намын хувьд “Ардын жигүүр”
хэмээх залуу­сын байгуулсан жигүүр
ур­галаа. Засаг барьж байх үед   албан тушаалгүй
хоосон хоцорсон хүмүүс  жигүүр
бай­гуулж шантаажилдаг байсан бол засаглалгүй  үед
чухам яах гэж байгуулагдав. Нэг­мөсөн томчуудаа унасан дээр нь нам
дарж авч, өд жигүүр ургуулж өөдөөс нь өрвөлзөж, өөрсдийн
байр сууриа бий болгох гэсэн хувил­бар байж болох. Ер нь ч тэгээд орон нутгийн сон­гуульд
унавал чиг унаг, тэрэн дээр нь дөрөөлж нэгмөсөн намаа шинэчилж авъя гэсэн санаа бодолтой залуус
ч МАН-д бас байдаг болсон байна лээ.