Month: October 2012

Эх орон минь галзуу хү­мүүсийн цугларалт шиг са­нагдах боллоо. Дэлхий дээр хачин хэргүүд гарч дуулиан тарьдаг ч тэр нь ихэвчлэн сэтгэцийн өвчтэй, эсвэл шаш­ны хэт мунхаг үзлээсээ болж үйлдсэн байх нь элбэг. Ма­найд бол өдөр тутам аймшигт хэргүүд гардаг. Эмнэлгийн дүгнэлтээр эрүүл гэх ч эрүүл хүнээс гарамгүй галзуу хү­мүүсийн аймшигт үйлдэл хийц­­гээх юм. Үүнээс гадна бүх л салбарт, бүх л шатан­даа, хөдөө хээр малчны хо­тонд ч, хотод Төрийн ордонд ч энэ галзуурал газар авлаа.   

Усны хөвөөнд хэдэн нө­хөр муудалцаж үхрээ усалж  байсан нэгийгээ зодож алаад уулан дээр аваачаад бензин асгаж шатаан, нүх ухаж булах гэж байснаа гэнэтхэн цагдаа дуудаад “Энэ нөхөр өөрийгөө шатаах гэж байсан байна” гэж  хэлээд өөрсдийгөө бариад өгчих жишээтэй. Иргэд нь галзуурчихсан хэрэг бус уу, энэ чинь. Ханилж суусан эхнэ­рээ хардаж, байшингийн буланд хутга барьж зогсож байгаад аймшигтайгаар там­лаж аллаа. Дараа нь өөрийн­хөө амийг егүүтгэх гэж үзнэ. Энэ галзуурал биш гэж үү.

Хүүхэлдэй, машинаараа тоглодог насан дээрээ хүүх­дүүд нь улс төр ярьж,  насны намбагүй эмгэд хөгшид нь садар самуун зүйл ярин саваа­­гүйтэж,  яруу найрагчид нь яруу сайхныг биш, ядмаг­хан мөрүүд хэлхэж, урлаг соёлынхон нь хүртэл улс­төржиж, бөө, удган болчихсон дөвчигнөнө. Тайзан дээр яруу найрагч хэмээх нэгэн “…Говь-Алтайн Бигэр суманд олон мянган нинжа нар газар шороо бусниулж байна”     “…Жан­­цанноровын хөгжмийг сонсоход тэр гуайн охины онгон биеэ алдсан нь са­наанд бууна” гэдэг юм ун­шаад “Болор цом”-ын эзэн гээд зогсож байх жишээтэй.   Дуучид нь алаан хядаан, цус, буу болсон аймшигт клип хийлгэж, эрээгүй хараал урс­гаж дураараа дургина. Хаа сайгүй галзуурал.

Бүх салбарт бөө төрж, бүгд эцэг өвгөдийн сүнстэй ярьдаг боллоо. “Би Чингэс хаан байна” гээд ороод ирдэг нэгэн ч байна. Дээр нь бас Чингэс хаан ирчихээд байхад итгэсэнгүй гэж загнахыг нь яана. Арван хэдтэй жаахан хүүхдүүд бөө болж архи уух нь энэ нийгмийн галзуурал.  Зарим нь дэлхий сөнөх тухай ярьж тэрэнд нь хөдөө,  хотгүй итгэж,  малчид нь галзуурсан мэт малаа хядаж байна.  Яа­гаад ингээд байдаг юм бол.

Улс төр нь бас хачин. УИХ-ын дарга байсан гурван нөхөр, Ерөнхий сайд байсан хоёр нөхөр, чуулганы тан­химын хаалгыг диванаар дараад хэвтчихнэ. Өөрсдийг нь эрх барьж байхад иргэд гадаа үзэл бодлоо илэр­хий­лээд жагсахаар баривчилж хориод сүйд болно. Хаалга дарж суудаг хэд нь “Ялагд­чихлаа, ялах байсийм” гээд хээвнэг бичиг бариад суух нь  хошин шогийн үзүүлбэр мэт. Энэ эрүүл үзэгдэл мөн үү. 

Клинтон эцэг, хүү Буш бүгдээрээ  Конгрессоо, Путин Медведевтэйгээ Думаа хурал­­дуулахгүй гэж хаалгыг нь дараад хэвтвэл ямар байхав.

Хот гэж байшин дотор байшин барьсан эмх зам­ба­раагүй, чанар муутай барил­гуудын бөөгнөрөл. Нэг сая 500 мянган хавтгай дөрвөл­жин километр газар нутагтай  хэрнээ хаа дуртай газраа бөөгнөрөлдөөд, газраа бу­лаа­­цалдаж биенээ ад үзнэ.  Эсвэл бөөрийг нь наалдуу­лаад хажуугийн барилгынхаа цонхыг таглаад байшин барьчихна. Агуу уудам тал нутагт  гурван сая хүрэхгүй хүн  нь багталцахгүй, таг битүү явах замгүй болтлоо шахцал­даад хэрүүл тэмцэл хийхийг нь яана. Хотыг ингэж бай­гуул­даг юм уу. Барилгын сал­барын олон жилийн далд   байсан идээ бээр нь сая ил гарч, өдөрт хичнээнээрээ барил­гын ослоос болж эрдэ­нэт хүн амиа алдаж байна. Энэ эрүүл үзэгдэл үү.

Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга байсан хүн шүүх дуудахаар очдог­гүй. Аргаа бараад гурван зуун цагдаатай очиж байхав. Ганц хүнд гурван зуун цагдаа шүү.  Том дарга байсан учраас шүүхэд очихгүй гэсэн ёс хаа­на байна. Шүүх буруу хэрэг хийжээ гэж ял оноохоор аял­дан дагагчид нь шүүх рүү дайраад, шүүгчээ барьж чирээд сүйд болно.

Дэлхийд тэгвэл яадаг билээ. Италийн Берлускони гэж байнгын хэл ам таталж явдаг нэг улстөрч бий. Хүнд гарын нөхөр ч  шүүх дуудсан цагт очоод байгаа биз дээ. Харин  намайг хэлмэгдүүллээ гээд давж заалддаг. Дэлхийд алдартай одууд  ч хууль зөрч­сөн ял шийтгэлээ авч л бай­даг. Манайд бүгд эсрэгээр.

Тэртэй тэргүй зуд болж,  өвөлдөө -40 градус хүйтэрч, 50 см цас ордгийг мэдсээр атлаа малчид нь зунжин архи­­даж, пин дээрээ ганц өвс түүж тавьдаггүй.  Тэгээд  нэг ч өвс түүгээгүй хэрнээ 1000 малтай өвлийг өнтэй давна гэж байх уу. Сая гаруй хүнтэй  нийслэлдээ л гэхэд 50, 60 телевиз, хорь, гучин өдөр тутмын хэвлэл байна. Энэ олон хэвлэл мэдээллийн бай­гууллага нь бизнес явуулж байгаа хэдхэн компанийнхаа тамирыг тасартал шулна. Рекламаа өгөхгүй бол муулна шүү гэж айлгана. Энэ эрүүл ёс уу.

Гүүрэн дээр  эсрэг урсга­лаас орж ирээд хүн амиа алдаж л байдаг. Замын хө­дөл­гөөний дүрэм зөрчих бол хэвийн үзэгдэл. Халь­тир­гаа­тай зам дээр хурд хэтрүүлж яваад хэдэн арван машин гэмтэнэ.

Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирээд юм хийе гэхээр бүгд ад үзнэ. Өөрсдөө тэгсэн мөртлөө юу ч хийж бүтээхгүй. Энэ бүхнийг та бүхэн эрүүл гэж бодож байна уу. Өөрий­гөө дэлхийн төв гээд ойлго­чихсон хүмүүс Монголоор нэг.

Бүгд өөрсдийгөө дэлхийн төв агуу ихийг бүтээгч гэж боддог учраас шагналын төлөө улайрдаг. Хийж байгаа ажлаасаа зүгээр л таашаал авна гэж үгүй. Үүргээ гүйцэт­гэж байна гэж бодохгүй. Араас нь заавал шагнал горь­доно. Бүгд агуу ихийн дэмий­рэлд автчихсан.  Ямар сайн­даа албан байгууллагуудыг шагналд битгий тодорхойлж бай гэсэн журам гарч байхав. Олон жил ажилласан хүмүүс нь бүгд л гавьяа шагнал авах гэж зүтгэдэг монгол сэтгэлгээ.  Энэ бүхнээс хараад дэлхийн бүх галзуучууд нэг дор цуг­лаад Монгол Улс бий болчих­сон юм шиг санагдах болов.

Бүх дэлхий
намайг тойрон эргэдэг, би дэлхийн төв
гэж боддог улс олон болсон та­лаар төрийн
шагналт, ардын жүжигчин Н.Сувд
гуай хэлсэн байна лээ. Яг үнэн
хэлжээ. Монголоор нэг өөрсдийгөө дэлхийн төв гэж боддог ул­сууд байна. Өөрөөсөө
бусдыг хайрладаггүй, өөрөөсөө
бус­дыг хүлээн зөвшөөрдөггүй, бүгдийг үзэн
ядаж бусниул­даг, зөвхөн би, би, би. Энэ бүхнээс үүдэн  эх орон
минь галзуучуудын цугларал  бол­чих­сон юм
уу гэж эмзэглэхэд хүрч, ийнхүү эргэцүүллээ.

Гаалийн Баатарын ярилцлага болон тэр үеийн үйл явдалтай холбоотой хүмүүсийн дурсамж ярилцлага манай сонин дээр гарч байгаа. Уг дурсамжинд шоронгоос бичсэн захиа гэж нэг шуугиантай үйл явдлын талаар тал талаас нь ярилцсан нь бий. Баатар болохоор миний захиа өдөр тутмын нэгэн сонин дээр гарсан. Би уул нь дарга нартаа зориулж бичсэн тэр захиаг сонин хэвлэл дээр гаргамааргүй байсан юм. Ц.Оюунбаатар өмгөө­лөгч миний захиаг сонинд худалд­сан. Хүний мөсгүй байхын сонгодог жишээ бол тэр мөн гэх маягийн юм ярьсан. Хэргийн эзэн болох Ц.Оюун­баатар би сонин хэвлэлд тэр захиаг өгөөгүй. Гэтэл өдөр тутмын нэг сонин дээр гарсан. Миний өмгөөлж байсан хүн болох Арслан гэдэг иргэний хөдөлгөөний тэмцэгч миний компьютерээс хул­гай­лаад авчихсан. Тэгээд л сонинд захиаг зарсан гэх зэргээр ярьжээ. Нөгөө өдөр тутмын нэг сонин гэдэг нь ямар сонин байсан юм бэ гэсэн асуулт гарч байна. Яагаад ч юм энэ ярил­цагч нар нөгөө захиаг нийтэл­сэн сонины нэрийг огт дурдахгүй юм. Санаа­тай тэгээд байдаг юм уу, аль эсвэл нэрийг нь хэлчихвэл болох­гүй байх гэж бодсон ч юм уу.

Захидал бичигдэж байх үе буюу 2000-2005 онуудад Монголд ганц “Өдрийн сонин” л эрх бариг­чдын луйвар булхайг илчилж бичдэг байсан. Тэгэхлээр “Өдрийн сонин”-оос өөр ямар сонин тэгж Х.Баа­тарын захидлыг нийтэлж зүрхлэх билээ. “Өдрийн сонин” Х.Баатарын захидлыг олж түүнийг сонин дээрээ тавьж нийтэлсэн юм.

Гаалийн Баатарын захидал гарсны дараа тэр үеийн МАХН буюу одооны МАН ямар ч захидал байгаагүй гэсэн кампанит ажил өрнүүлж байсан. Бүхий л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Өдрийн сонин” ээлжит худал мэдээллээ тарааж манай нам болон Х.Баа­тарыг гүтгэж байна хэмээн гомдол­лож байлаа. Тэгээд мэдээж дараа нь нэр төрд халдаж гутаан дором­жилсон хэргээр шүүх цагдаа бол­сон доо. Одоо тэгвэл өөрсдөө захидал бичсэн, захиагаа манай сонинд алдсан талаар ярилцлага өрнүүлж байгааг уншицгаалаа. Монголд ганц “Өдрийн сонин” л үнэн хэлдэг гэж дэмий ч нэг бичээ­гүй юм шүү.

МАХН буюу одооны МАН-ыг төр барьж байх 2000-аад оноос хойш Монголын чөлөөт хэвлэлийн нэр нүүр туг нь “Өдрийн сонин” байсаар ирснийг манай олон мян­ган уншигчид андахгүй. Зөвхөн чөлөөт хэвлэлээр тогтохгүй ард­чил­­лын бат цайз бэхлэлт байж зарим үед сүүлчийн ганц найдвар түшиц болон дэнжигнэх ч үе биш­гүйдээ тохиолдож байсан. 2000 онд УИХ-ын сонгуулиар ардчилаг­чид хуйгаараа ялагдан улс төрийн тавцангаас арчигдаж, гадаад дотоо­дод таран одсон. Тэр хүнд үед ардчиллын төлөөх сонин болох “Өдрийн сонин” ганцаараа ард түмний найдвар, өмөг түшиг болон үлдэж байв. Ардчиллын төлөөх өөр сонин байтугай ард­чиллын төлөөх ганц нам нь хүртэл МАХН-ын барьцаанд орчихсон яахаа мэдэхгүй дэнжигнэж байсан. Эдгээр он жилүүдэд нийгэмд ард­чиллын голыг тасалчилгүй хамгаа­лан авч гарсан гавьяа бол “Өдрийн сонин”-ых гэдгийг хэний ч өмнө нүүр бардам хэлэх эрхтэй юм. Ер нь ардчилсан нийгэм бий болоход оруулсан манай сонины хувь нэмэр улс төрийн намаас ч, ард­чил­сан хувьсгалын партиза­нуу­даас ч дутахгүй их билээ. Хувьс­галчид яг жинхэнэдээ гурван цуг­лаан хийж хоёр өлсгөлөн зарла­чихаад л таран одсон. Хувьс­галыг гүйцээгээгүй дутуу хаясан гэдгийг бид мэднэ. Харин одоо л тэр үеийн­хээ дутуу болгоныг гүй­цээх сайхан цаг ирсэн байна гэд­гийг үгийн дашрамд хэлмээр санагдаад байна.

Хувьсгалчид энэ үед зарим нь дарга болон зарим нь партизан болон гавьяа шагналаа дуудуулц­гааж байгаа. Энэ буруу ч биш, ингэх ёстой. Гэхдээ манай сонин 1997 оны хавар байгуулагдсанаасаа хойш ардчиллын төлөө ардчил­сан нийгэм, ардчилсан үзэл бодол Монгол оронд тогтоохын төлөө сүүлийн арван тав зургаан жил хүч тэнцвэргүй үнэн хэцүү хүнд тэмцэл явуулж иржээ. Энэ олон жил “Өдрийн сонин” шүүх цагдаад байсхийгээд л дуудагдан шал­гагдаж өчнөөн олон удаа шүүгдэж байв. Ардчилсан үзэл санаа, ард­чиллын үндэс болсон чөлөөт хэв­лэлийг Монголд бий болгохын тулд ямар ч улс төрийн намаас илүү эрх баригчдын дарамтад орж өдөр бүр халуун чулуу тэвэрч явж дээ гэж одоо бодогдож байна. Тэгээд яаж энэ их дарамт шахалтан дунд манай сонин тэсч үлдэж чадав аа гэсэн асуултыг бид өөрсдөдөө өдөр бүр тавьж байдаг. Энэ бүхэнд олон арван мянган захиалагчдын, олон мянган уншигчдын халуун дэмж­лэг л биднийг тэсч үлдэхээр барах­гүй сонин хэвлэлийн талбарт тэр­гүүлж Монголын нэр нүүр брэнд болгож чадсан. Ингэж хэвлэл мэ­дээл­лийн салбарт тэргүүлж ард түмний хүсэн хүлээдэг сонин бол­гож чадсан гол гавьяатай хүн бол манай сонины ерөнхий эрхлэгч Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Мягмарсүрэн яалт ч үгүй мөн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз ээ.

“Гаалийн
Баатарын хэрэг” “Бурхны телевизийн хэрэг”, “Их өр төлсөн гэх хэрэг”, “Германаас хүн хулгайлсан хэрэг”, “Ц.Нямдоржийн тагнуултай холбоотой хэрэг” гэх зэрэг одоо ч нэрийг нь дурдахаас яс шархирам хэргүүдийг нийгэмд ил тодоор баримт нотолгоотой нь мэдээлж чадаж байсан. Манай сонины ерөнхий эрхлэгчийн уран бүтээлийн хамтран зүтгэгч бага залуугийн анд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Дашрэнцэн тоймч энэ бүгдийг бичиж нийтэлж байсан. Энэ хоёр хүн хар залуугаасаа утга зохиолын, уран бүтээлийн хамт­рагчид юм. Тэр хоёр Монголд анх удаа Төв аймгийн намын хороо, захиргааны төв хэвлэл болох “Анхдугаар таван жил” сониныг нам захиргааны мэдлээс салгаж “Ардын элч” хэмээн нэрийг нь өөрчлөн эрхлэн гаргаж байсан хүмүүс билээ. Монголд анх удаа сонин дээр зар мэдээ нийтэлж, сонин дээр анх удаа реклам тавьж, сониноо анх удаа хот оруулж ирэн бэлэн мөнгөөр борлуулж байсан хүмүүс юм. Энэ бүхэн ерээд оны сүүлээр болж байгаа хэрэг шүү дээ. Мөн Төв аймагт Ардчилсан холбоо, Шинэ дэвшил холбоог үүсгэн бай­гуулсан хашир туршлагатай тэм­цэгчид билээ. Байгуулаад зогсохгүй хөдөө орон нутагт анх удаа засаг захиргааны хүнд суртлын эсрэг өлсгөлөн зохион байгуулж, түүнийг нь Ж.Мягмарсүрэн удирдан амжил­­­тад хүрч улс төрийн шинэч­лэл хийлгэж чадаж байсан юм. Ийм л хүн манай “Өдрийн сонин”-ыг эрхлэн, ийм л тоймч манай сонинд эрэн сурвалжлах нийтлэл бичиж байсан учраас ард түмэн олон түмэн уншигчдын урам хугарч байгаагүй билээ. Ардчиллын хүнд жилүүдэд энэ сонин, энэ хоёр хүн л Монголын ардчиллыг нуруун дээрээ үүрч явсан даа. Энэ бүхнийг судалдаг хүн байдаг бол судалж тодруулж баймаар санагддаг.

Түүхийг мартагнуулахыг орол­дох мэт Х.Баатарын захиаг
ний­тэл­сэн сонины нэрийг хэлэхгүй
байгаа нь энэ бүгдийг дурдахад
хүргэлээ. Дашрамд сонирхуулахад
захидал нийтлэгдэх тэр үед
би сониндоо сэтгүүлч байсан.
Хаагуур яаж дамжиж ирсэн юм бүү
мэд нэг өдөр Ерөнхий эрхлэгч намайг дуудан “Гаалийн Баатарын захидлыг
нэг хүн өгнө. Түүнийг
очоод аваад ир” гэсэн үүрэг
өгч байсан. Би ч тэр хүнтэй нь уулзаад аваад л ирж байлаа.
Лав л би мөнгө төгрөг
өгч байгаагүй юм даг. Ер нь манай сонинд мэдээлэл
ирэх, мэдээлэл авах асуудлууд маш оньсого шиг нууц байдалд болж өнгөрдөг.
Хэн ч мэдэхгүй хэний ч санаанд
орохгүй хүн зүгээр л хуучин сонин өгч байгаа юм шиг л энийг эрхлэгчид аваачаад өгчих
гээд л ямар нэгэн бичиг цаас, флаш диск оруулж өгчихөөд л явдаг. Нөгөө материал
нь хэвлэгдэх хүртлээ
хэнд ч мэ­дэгд­дэггүй. Олон
тохиолдолд л лав тэр цаас оруулж өгч
байгаа хүн яаж ч бодсон
дамжуулагч л байдаг байх. Харин өглөө босоод сониноо унши­хад шуугиан
тарьсан мате­риал байж байдаг нь манай сонины нэр нүүр юм даа.
Жирийн уншигчдаас авахуулаад төрийн
томчуудын хэнийх нь ч байж мэдэх нууц луйвар булхай тэнд нийт­лэгдэж байдаг. Энэ
бүх оньсого хэзээ тайлагдах
юм бүү мэд. Бараг тайлагдахгүй өнгөрөх биз ээ. Яагаад гэвэл манай сонинд
нэг хатуу журам байнга мөрдөгдөж байдаг. Тэр
нь хэнээс ямар мэдээ­лэл авсан нь хэнд ч хамаагүй.
Гагцхүү мэдээлэл нь үнэн бодитой байх ёстой гэсэн журам.
Мэдээл­лийн эх сурвалжийг мэдээлэл бичигч тоймч л ганцаараа мэдэж байдаг. Хэн ч тэрийг тодруулах
гэдэггүй. Хэн нэгэн нь тэрнийг
сонирхох, хэн нэгэнд тэр тухай хэлэх зэрэг нь манай сонины хатуу хориотой ёс заншил
юм. Бид яагаад үргэлж шуугиан
тарьсан, үнэн зөв мэдээл­лийг мэдээллийн зах зээлд
ний­лүүлж чаддаг юм бэ гэдгийг
танд бичлэгийнхээ төгсгөлд дуулгах гэсэн юм. Яагаад гэвэл ард түмэн
болон олон мянган уншиг­чид бидэнд найддаг учраас, манай эрхлэгчийг мэддэг учраас манай нийтлэлчдэд
итгэдэг учраас ийм нарийн нандин мэдээллийг бидэнд дуулгадаг юм. Бид ч олон түм­нийхээ итгэлийг алдаж бай­гаагүй гэдгийг бэлээхэн та мэдэх билээ.

Дэлхийн монголчуудын үндэсний бөхийн холбооны
хүндэт ерөнхийлөгч Д.Дагвадорж, тэргүүн Б.Журамт

Дэлхийн
монголчуудын
үндэсний
бөхийн холбооноос жил бүр уламжлал болгон зохион явуулдаг монгол туур­гатны бөхийн наадам хоёр мянга есөн онд манай улсад анх удаа болсон түүхтэй. Тэгвэл өнөө жил тав дахь удаагаа зохион байгуулаг­дахаар болоод байгаа билээ. Тодруулбал, ирэх сарын дөр­вөнд “АСА” циркт болно. Мон­гол туургатан олон, элэг нэгт­нээ хамруулсан уг наадам үндэсний бөхийн наадам гэхээсээ илүүтэйгээр соёл, зан заншил, өв уламжлалын 
нэгэн том баяр гэж хэлж бо­лох билээ. Цаад зорилго нь товчхондоо, монгол угсаатан үндэстнээ нэгтгэхэд оршиж буй хэмээн Бөхөөгийн Жу­рамт нэгэнтээ хэлж байсан. Өмнөд Монголын нэртэй биз­несмэн Журамтыг манайхан сайн мэднэ. Тэрээр Дэлхийн монголчуудын үндэсний бө­хийн холбооны тэргүүнээр ажилладаг. Харин хүндэт ерөнхийлөгч нь Асашёорюү Д.Дагвадорж. Г.Өсөхбаяр, Д.Сумъяабазар нарын авар­гууд дэд ерөнхийлөгчид нь гэж байгаа. Төрийн хошой шаг­налт, ардын жүжигчин Наца­гийн Жанцанноров гуай мөн л тодорхой үүрэгтэй оролцдог юм. Мань хүн Мон­гол туургат­ны соёл, эрдэм шинжилгээний тэргүүн гэх албатай санаг­дана. Түүх соёл, өв уламж­лалыг нь ха­риуц­даг нэгэн. Тэрээр Журам­тын хамгийн эрхэм дотны хүмүүсийн нэг гэдгийг олон түмэн гадарлаж байгаа болов уу.

Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотноо болсон анхдугаар наадмын түрүү бөхөөр цэргийн хурц арслан (одоогийн улсын заан) Чи­мэдрэгзэнгийн Санжаадамба тодорч хорин сая төгрөг гар­даж байсан билээ. Үзүүрт улсын арслан До.Ганхуяг, их шөвгийн дөрөвт улсын арс­лан Д.Азжаргал, улсын начин Ш.Уламбаяр нар шалгарч байсан юм. Манайхаас шиг­шээ жаран дөрвөн бөх, Өм­нөд Монгол, Буриад, Хали­маг, Тувагаас нийлээд мөн жаран дөрвөн бөх зодоглож олон улсын жишгийн дагуу сугалаагаар барилдаж байв. Гадны бөхчүүдээс тухайн жил хамгийн сайн барилдсан нь Буриадын бөх Санжиев Ринчин байлаа. Тэрээр гур­вын даваанд улсын харцага Ө.Даваабаатарыг орхиж ол­ныг шуугиулж байсан юм. Даваабаатар харцага тус ба­рилдааны өмнөх өдөр бол­сон Монголын 128 бөхийн үзүүлэх барилдаанд түрүүлж байсан түүхтэй.

Дараагийн
наадамд
хоёр мянга есөн оны намар байна уу даа, Өмнөд Монголд зо­хиогд­сон. Хоёрдугаар наа­дамд мөн л 128 бөх хүчээ сориход их шөвгийн дөрөвт Завхан аймгийн арслан хар­цага Элбэгийн Баасандорж, Сэлэнгэ аймгийн Мандал су­мын харьяат улсын начин Г.Эрхэмбаяр (одоогийн ул­сын арслан), Архангайн Ха­шаат сумын харьяат цэргийн хурц арслан Ч.Сан­жаа­дамба (одоогийн улсын заан), Өвөрхангай аймгийн уугуул улсын арслан Д.Ган­хуяг нар шалгарч байлаа. Дахиад л Монголын бөхчүүд хүч түрэм­гийлэн шөвгөрсөн байдаг. Үзүүр түрүүнд Ч.Сан­жаа­дамба Г.Эрхэмбаяр нар үл­дэж Ч.Санжаадамба тү­рүүлс­нээр Монгол туургатны үндэсний бөхийн наадамд хоёр дахь удаагаа түрүүлсэн түүхтэй. 2010 онд ОХУ-ын Буриад улсад болсон наад­маас эхлэн Монгол туургатны үндэсний бөхийн их наадмыг -75, +75 гэсэн хоёр жингийн ангилалтай болгож дүрмийн өөрчлөлт хийсэн билээ. Ийм өөрчлөлт хийхгүй бол Мон­голын бөхчүүд л манлайлаад монгол туургатны бус Монгол Улсын наадам болоод бай­сан билээ.

-75 кг-ын шөвгийн дөрөвт Х.Мөнхбaяр (Монгол), Иван Гармаев (Буриад), М.Батмөнх (Монгол), Сэлдыс Монгуш (Тува) нар шалгарснаас үзүүр түрүүнд Тувагийн бөх Сэлдыс Монгуш Монголын бөх Х.Мөнх­баяр нар үлдэж, ул­маар Сэлдыш Монгуш аварга болж байв. +75 кг-ын жингийн шөвгийн дөрөвт улсын заан Ч.Санжаадамба, улсын хар­цага Т.Өсөх-Ирээдүй, улсын гарьд Д.Рагчаа, улсын хар­цага Д.Батболд нар шалгар­сан. Тэгээд үзүүр түрүүнд Д.Рагчаа, Ч.Санжаадамба нар үлдсэнээс улсын заан Ч.Санжаадамба цэргийн арс­лан цолтойдоо гурав дараа­лан түрүүлсэн юм. Монгол туургатны бөхийн наадам гэхээр л “Өө, өнөө Санжаа­дамбын л түрүүлээд л, хорь гучин саяар нь мөнгийг ха­лааслаад байдаг наадам уу” гэх яриа гарсан нь тийм учир­тай. Бөхөөгийн Журамт Мон­гол туургатны наадам зохион байгуулж Монгол үндэстэн угсаатнаа нэгтгэх гэсэн биш Монголын бөх Санжаа­дам­бад л жил бүр хорь, гучин сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийх юм гэсэн хоржоонтой яриа ч ам дамждаг.

2011 оны наймдугаар сард ОХУ-ын Тува улсын Кызыл хотноо зохион байгуу­лагдсан дөрөвдүгээр их наад­мын -85 кг-ын жингийн шөв­гийн дөрөвт Буянжаргал (Монгол), Эртине Лопуй-Оол (Тува), Андре Монгуш (Тува), Сайын-Белек Тюлюш (Тува) нар үлдэв. Үзүүр түрүүний барилдаанд Андре Монгуш, Сайын-Белек Тюлюшаар давж аварга болсон юм. +85 кг-ын жинд улсын харцага А.Бямбажав, улсын начин Ч.Баянмөнх, аймгийн начин Т.Хайдав, Тувагийн бөх Алдын Очуртан нар шөвгийн дөрөвт үлдэн, үзүүр түрүүний барилдаанд Бямбажав хар­цага Баянмөнх начныг давж түрүүлснээр анх удаа тус наадамд Санжаадамбаас 
өөр бөхийн нэр сонсогдож эхэлсэн юм. 

Сонин болгож өгүүлэхүйд, анхдугаар наадамд Өмнөд Монголоос 40 бөх ирж хүч бяраа сорьж байсан. Тэдгээр хүчтэнүүдийг Шилийн гол аймгийн уугуул Б.Цагаанзаан ахалж ирж байв. Энэ удаа мөн ялгаагүй Цагаанзаан аварга ирэх юм билээ. Тэрээр Өмнөд Монголынхоо наа­дамд арванхоёр удаа түрүү түрүүлж, 15 жилийн хуга­цаанд дэвжээн дээрээ босоо байсан алдарт бөх. Манай Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай нас чацуу, жаран дөрвөн оны луу жилтнүүдийн нэг түүнийг Өм­нөд Монголын зон олон “Ца­гийн эзэлсэн их аварга” хэ­мээн ихэд хүндэтгэдэг гэж дуулдсан шүү. Эл эрхэм “Мон­гол зон олон нэгэн дор цуглаж, халуун дотноор найр­сан нэгдлээ. Монгол үндэс­тэн, угсаатан ямар хүчтэйг дэлхий дахинд харуулсаар байгаа ч ингэж нэгдэж, бусад улс орныхоо зан заншилтай танилцан өв уламжлал, хэл соёлынхоо талаар харилцан ойлголт авч байсан нь ховор. Тиймээс монгол туургатны бөхийн наадам аль ч та­лаараа маш үр дүнтэй, мон­гол үндэстэн зон олны амьд­ралд хэзээ ч давтагдахааргүй онцгой сайхан үйл явдал болж байна. Монгол, Өмнөд Монгол, Буриад, Тува, Хали­маг аль ч нь ялгаагүй өөр өөрийн гэсэн онцлог, өв соёл­той улс орнууд. Бөхийн ба­рилдаан нь ч өвөрмөц сонин. Ер нь монгол туургатан олонд бөх гэдэг ямар их эв нэгдлийн илэрхийлэл болохыг сайтар мэдэрлээ. Бид бөхөөрөө л нэгдэж чадлаа шүү дээ” хэ­мээн анхдугаар наадмын үеэр сэтгэл догдлон өгүүлж байсан юм.

Нэгэнт л монгол туургатны бөхийн наадмын тухай өгүүлж буй учир Өмнөд бо­лоод бусад монгол үндэст­нүүд болох Буриад, Тува, Халимагийн бөхийн онцло­гуу­дын талаар одоо өгүүлье. Өмнөд Монголын 
бөхийн барилдаан монгол үндэсний бөхөөс хэд хэдэн зүйлээр ихээхэн онцлогтой. Юун 
тү­рүүнд Өмнөд Монголд ма­найх шиг аварга, арслан, гарьд, заан, харцага начин гэсэн цол байдаггүй. 128 бөхийн барилдаанд гурав түрүүлсэн бөхөд зангиа ол­годог юм билээ. Цаашдаа монгол үндэсний бөхийн хэл­лэгээр бол шөвгөрөх бүрт нэг зангиаг нэмж олгодог байна. 
Тэгэхээр
олон зангиатай бөхийг том цолтой гэж ойлгож болох юм. Барилдах бөхчүүд арслангийн дэвэлтээр дэвэн, буурын шогшоогоор гүйж наадмын дэвжээгээ нар зөв гурав эргэнэ. Тайлбарлагч нэрийг нь дуудахад баруун зүүн гараа өргөж хоорондоо барилдана. Үндсэндээ ба­руун гараа өргөсөн хоёр бөх, мөн зүүн гараа ижил өргөсөн бөхчүүд хоорондоо барилд­даг. Барилдааны явцад мон­гол бөх шиг гар хөлөө орол­цуулахгүй. Гар нь гартайгаа, хөл нь хөлтэйгээ барилддаг гэсэн үг. “Өмнөд Монголын бөхчүүд өрсөлдөгчийнхөө хоёр хөлөнд хөл мэх хийж явснаас хөлөө хамгаалж сураагүй. Энэ нь барилдаанд нөлөөлсөн. Монгол бөхчүүд манай бөхчүүдийг суйлах, хонгодох мэхээр ихэвчлэн давж байсан. Хөлөө хам­гаалж чадахгүй гэдгийг нь мэдээд тэр биз ээ” гэсэн яриа монгол туургатны наадмын үеэр гарч байсан удаатай. Тувагийн кураш бөхийн ба­рилдаан гэхэд бас сонин. Учраа хоёр бөхийн хэн нэг­нийх нь гар газарт хүрлээ л бол тухайн бөхийг унасанд тооцдог. Харин манай үндэс­ний бөхийн дүрэм ёсоор, үндсэндээ монгол туургат­ны бөхийн наадмын баримталж буй гол дүрмээр өвдөг, тохой, толгойн аль нэг хэсэг нь газарт хүрч байж унасанд тооцог­доно. Манайхан гараараа газар тулж байгаад уран барилдаан гаргах тохиолдол цөөнгүй. Үүнийг бөх сонир­хогч олон унаж яваад давлаа гэж ярьдаг билээ.

Өнөө жилийн наадам -85 кг, +85 кг буюу 85-аас доош, 85-аас дээш гэсэн хоёр жин­гийн дагуу явагдана. Гэхдээ өмнөх жишгийн дагуу монгол бө­хийн дүрмээр явагдана. Жин­гийн дагуу гэхээр зарим хү­мүүс чөлөөт, самба мэтээр ойлгоод байгаа. Тэгвэл үгүй ажээ. Удахгүй болох наадамд хүчээ сорих Буриадын бөх­чүүдийн нэрс тодорч эхэлсэн байна. Тус улсаас хоёр жинд нийт 16 бөх оролцох бөгөөд -85 кг-ын жинд ОХУ-ын чөлөөт бөхийн спортын мастер, сам­бо бөхийн дэлхийн аварга, Буриад үндэсний бөхийн үнэмлэхүй аварга Эрдынеев Баясхалан, чөлөөтийн спор­тын мастер, Буриад үндэсний бөхийн таван удаагийн авар­га Гармаев Иван, спортын мастер, Буриад үндэсний бөхийн гурван удаагийн авар­га Цырендондоров Зо­рикто, спортын мастер, Бу­риад үндэсний бөхийн ба­рилдааны аварга Гармаев Саян, Базаров Вандан, Бад­маев Сергей нарын зургаан бөх оролцох аж. Харин +85 кг-ын жинд спортын мастер, Буриад улс болон Москвад зохион байгуулагддаг олон улсын аварга шалгаруулах тэмцээний аварга, Буриад үндэсний бөхийн үнэмлэхүй аварга Санжиев Ринчин, Буриад үндэсний бөхийн үнэмлэхүй аварга Максаров Цыбик, спортын мастер, Бу­риад үндэсний бөхийн аварга Цыренов Батор, мөн спортын мастер, Буриадын залуучуу­дын үндэсний бөхийн аварга Гармаев Батор, Дамбаев Бал­дан нарын таван бөх оролцох мэдүүлгээ ирүүлжээ. Өмнөд Монгол, Тува, Хали­маг, Алтай аймгийн бөхчүүд удахгүй мэдүүлгээ ирүүлэх биз ээ. Уг наадмын шагналын нийт сан тавин сая төгрөг гэж байгаа. Жин тус бүрт авар­галсан бөхчүүд хорь, хорин сая төгрөг гардах гэнэ. Элэг нэгтэн, монгол зон олон минь дэлхийн өнцөг булан бүрээс цугпаж эх нутгийнхаа өлгий болсон Монгол Улсынхаа нийслэлд хуран чуулах наад­мын бөхийн сонин хачин хийгээд, үүх түүхээс өгүүлэ­хүйд ийм байна.

Н.ГАНТУЛГА

-Х.БААТАР НАМАЙГ БУРУУГААР ОЙЛГОЖ БАЙЖЭЭ-

Гаалийн дарга асан Х.Баатарын ярилцлага манай сонинд гарсан
билээ. Тэрээр тухайн үед
шоронгоос намын удирдлагууддаа хуульч  Ц.Оюунбаатараар
дам­жуу­лан захидал илгээ­сэн гэдэг. Тэр захидал нь гэтэл хүрэх ёстой хүмүүстээ очихоосоо өмнө хэвлэлд гарчих­сан. Тиймээс “гаалийн”
хэмээх Х.Баатар Ц.Оюун­­баатарт гом­дож явдгаа манай со­ни­ноор дамжуулан илэр­хийлсэн
билээ. Ха­рин энэ талаар хүний
эрхийн хуульч Ц.Оюун­баатар юу ярьсныг уншигч­дадаа хүргэе.

–Гаалийн дарга асан Баа­тарын ярилцлага манай сонинд гарсан. Танд итгээд явуулсан захидлыг нь хэвлэлд худалд­санд гомдож явдаг гэж ярьсан. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?

-Би бодит үнэнийг л ярья л даа. Баатар минь шоронд суусан, гом­дол бухимдал ихтэй байгаа байх. Би Баатарын танай сонинд өгсөн ярилц­лагыг уншсан. Бодит байд­лаас га­жууд­сан зүйл тэр ярианд хэд хэд 
байна лээ. Миний хувьд 
үнэнийг
тэр үед ярьж болохгүй байсан. Үнэдээ бол Баатарын тэр захидлыг нам ч хүлээн зөвшөө­рөхгүй, Баатар өөрөө ч хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан. Баатарын өөрийнхөө гараар бичсэн тэр за­хи­дал бол бодитой. Тэр захидлыг Баатар надад өгсөн юм биш. Би “Ганц худаг”-ийн шоронд 2003 онд хүний эрхийн асуудлаар л очиж байсан. Тэрнээс хойш тийшээ нэг ч очиж байгаагүй. Тэр захидлыг би Баатараас “Ганц худаг”-ийн шорон­гоос очиж авсан юм биш. Захидлыг Ганц худагийн шоронд Баа­тарыг эргэж очсон хүн надад авчирч өгсөн юм. Яахав, надад өгөөрэй гэсэн нь бол үнэн. 
Тэр үед Баатар надтай Ганц худагаас утсаар л ярьдаг байсан. 

–Захидлыг танд хэн авчирсан юм?

-Гаальд ажилладаг хүн авчир­сан юм. Тэгээд захидлыг М.Энх­болд, С.Баяр нарт өгөөрэй гэсэн байсан. Би захидлыг өгөх ёстой хүмүүст нь дамжуулах гэтэл Ганц худагаас Баатар “Захидлаа өгөхөө болио, устга” гэж хэлсэн. Хоёр хоногийн дотор л илгээсэн захид­лаа битгий өгөөрэй гэж хэлсэн хэрэг шүү дээ. Хагас, бүтэн сайн өдөр ч таарсан байх. Өөрсдөө зориг алдсан байхгүй юу.

–Өөр хүн байсан хэрэг үү?

-Ганц Баатар ч биш. Баатартай хамт 
хүмүүс ч байсан.

–Та тэр захидлыг нь устгаагүй хэрэг үү?

-Хэлснийх нь дагуу би захид­лыг устгасан. Өөрсдийнх нь хэлснээр бүр шатааж устгасан.

–Захидалд юу гэж бичсэн байсан юм?

-Захидалд мэдээж олон сонир­холтой зүйл байсан. Хандив нэрээр маш их мөнгө босгодог, хураадгийг илчилснээс эхлээд маш их зүйл байсан. Захидлын хуул­барыг би компьютертээ хийсэн. Зургийн аппа­ра­­таар татаад ком­пью­терт хийсэн. Учир нь би тэр чиглэлийн судалгаа явуулдаг бай­сан учраас судалгааны ажилд хэрэг болно гэж бодсон хэрэг. Ганц Баа­тарын захидал ч биш л дээ. Улсын бага хурлын хорьдугаар тогтоо­лыг би шалгаж байсан. Тэр­нээс эхлээд Сэргээн босголтын банк, спиртийн хэргүүд ч гэдэг юмуу олон хэргүүдийн талаарх материа­лаар судалгаа хийж байсан. Тэр мате­риа­луудын нэг бол­гож л авсан. Захидлыг авахаас өмнө ч, авсны дараа ч 
надад  хуульч гэдэг утгаар нь их хүсэлт ирдэг байсан.

–Та тэгээд намын удирд­лагууд­даа Баатарын захидал болон түү­ний хэргийн талаар хэлж ярьсан уу?

-Ярихаар барах уу. Хууль шүүхийн олон хүнтэй уулзсан. Тэр байтугай намын даргатай, ерөнхий нарийн бичгийн дарга С.Баяртай хэд хэдэн удаа уулзсан. Гэхдээ “Баатарыг хөнгөн шийтгээч, Баа­тарт битий ял өгөөч” гэж яриагүй. Намын хандив гэдэг юм авлига мөн үү биш үү, энийг зөв ялгаж, салгаач гэж хэлж байлаа. 
Ингэж хөө­цөлд­сөний үр дүн ч бас тодорхой хэмжээгээр гарсан шүү. Намаас “Баатар хандив цуглуулж, зуун саяыг өгсөн” гэсэн бичиг хүртэл шүүхэд явуулсан шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл нам нь ч анхаарал тавьсан. Би ч анхаарал тавьсан. Тодорхой 
өндөр албан тушаалтай хүмүүстэй, сүүлд нь ерөнхий шүүгч болсон хүмүүстэй ч би уулзаж байсан. Ер нь Баатар захидлаа шүүхийн ял шийтгэл оногдуулснаас хойш бич­сэн шүү дээ. Тэгэхээр захианаас болоод өөрт нь ямар нэг муу үр дагавар ирсэн 
юм байхгүй. Харин ч Баатарыг нийгмээрээ 
“Энэ өөрөө авлига аваад байсан юм биш байна. Цаашаа намдаа өгсөн юм байна” гэсэн ойлголт 
бий болсон.

–Намаас шүүхэд өгсөн бичиг гэж Ё.Отгонбаярын гарын үсэг­тэй бичгийг хэлээд байна уу?

  -Тийм, тийм. Шүүхэд өгсөн тэр бичиг нь танай сонинд гарч байсан санагдана. Захиан дээр 
үндэслээд
нам ч тусалсан, би ч чадлаараа тусалсан. Одоо ч Баатарын талаар 
миний уулзаж ярилцсан хүмүүс бүгд байж байгаа. Хандив гэдгийг авлига гэж 
бүх шатны шүүх 
үзсэн. Өөрөөр хэлбэл хуулиар энийг ялгасан зүйл байгаагүй. Одоо ч энэ хандив гэдэг хэвээрээ л байгаа. Сонгуульд зарж байгаа энэ олон тэрбум төгрөг хаанаас гарч байна гэж бодож байна. Хандиваар л босч байгаа. Үүнийг өөрчлөх л хэрэгтэй 
юм.

–Хандивыг авлига гэж үзэх юм бол олон хүн Баатартай адилхан шийтгэгдэхээр л юм байна?

-Тийм. Өнөөдөр хандив гэдэг нэрээр авсан татвар төлөөгүй мөнгө сонгуульд хэдэн тэрбумаа­раа л хэрэглэгдсэн. Ерөөсөө мөн­гөн дээр сонгууль явуулдгийг л болиулах хэрэгтэй. Нэг нэг сая төгрөгийн хандив гэж хуулинд заасан ч, нэг байтугай хэдэн зуун саяар нь л авч байгаа шүү дээ. Бүх шатны сонгуульд ийм байгаа. 
Ин­гэж замбараагүй хандив авчихаад бие биенээ их, бага идсэн гэж маргалддаг ийм систем бий болчихлоо.

–Баатар намдаа 250 сая төг­рөгийн хандив өгсөн гэдэг. Гэтэл нам нь 100 саяыг өгсөн  гээд шүүхэд бичиг өгсөн байдаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?

– Тиймээ. 
Яг татвар энэ тэр дээр очиход ч гэсэн 
ийм юм гардаг л юм билээ. Жишээ нь хэн нэгэн “Би танай намд ийм мөнгө өгчихсөн” гэдэг. Намаас шалгахаар бай­даггүй. Тэгэ­хээр хувь хүнд л өгсөн байж таардаг.

–Баатарын захидалд ч нэр устайгаа байсан юм биш үү?

-Хандив гэдгийг ер нь эрх мэдэл албан тушаалаар дарамталж байж авсан уу, сайн дураараа гүйж ирээд өгсөн үү гэдгийг ялгаж, зааглах ёстой. Шүүх ч үүнийг ялган зааглах ёстой. Ийм юм тухайн үед хуулинд ч байгаагүй, одоо ч байх­гүй. Би тэр үед үүнийг ялгаж, сал­гаач гэж үнэхээр их явсан. Гут­лынхаа улыг эргэтэл явсан. Би ямар Баатараас цалин хөлс авсан биш. Үнэнийг л хэлж байна.

–Тэр захидал ер нь яаж яваад хэвлэлд гарчихсан  байхав. Ганцхан хувийг танд  явуулсан гээ биз дээ?

-Баатарын захидлыг чухам яагаад алдсан талаараа тухайн үед ил хэлж болохгүй байсан. Яагаад гэвэл тэр үеийн МАХН буюу одоогийн МАН Баатарын захид­лыг хүлээн зөвшөөр­дөггүй, Баатар ч 
“Би тийм захидал бичээгүй” гэж хэвлэлд мэдэгдэж байсан. Энэ нөхцөлд 
захиа байсан, байгаагүй яагаад ганцхан надад байсан зүйл олон нийтэд хүрч, хэвлэлд гарсныг хэлэх боломж байгаагүй. Гэхдээ МАН-ын Бага хурал дээр би албан ёсны мэдэгдэл хийсэн юм шүү. “Би энэ захидлыг аль нэгэн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад дам­жуулж өгөөгүй. Би 
хариуцлага­тай­гаар та бүхэнд мэдэгдэж байна” гэж намын хурал дээр хэлсэн. Улс төрийн зарим нөхөд үүнийг ашиг­лах гэж оролдсон юм бий. “Найзынхаа захидлыг аваачаад хэвлэлд гаргасан” гэж ярьсан хүн бий шүү 
дээ. 

–Хэн тэгж хэлсэн юм?

-Миний найз Ц.Нямдорж.

–Та Баатарыг хэзээнээс таньдаг юм бэ?

-Би өмнө нь таньдаггүй байсан. Замын-Үүдийн чөлөөт бүсийн боомт, Өмнөговийн Гашуун сухайт, Нарийн сухайтын боомтуудыг нээхэд бид хамт ажиллаж байлаа. Тэр үедээ сайхан танилцсан. Түүнээс өөр дотно зүйл байгаагүй. Хэрэв дотно байсан бол гаалиас өгсөн гэх тэр олон байран дотор миний нэр цохиж байх ёстой биз дээ. Бидэнд тийм дотно найз нөхдийн харилцаа бол огт байгаагүй. Хэрэгт холбогдохдоо хуульчийн 
хувьд надад хандсан нь үнэн. Тэр хэрэгт холбог­доод бай­сан Өвгөнхүү маань ч бас 
хандсан.

–Компьютерээсээ тэр захид­лыг алдчихсан яриагаа үргэлж­лүүлье. Чухам юу болсон юм бэ?

-Хэвлэлд өгч олон нийтэд гаргасан хүн нь харамсалтай нь би биш, Гомбосүрэнгийн Арслан гэж хүн. Би албан ёсоор хэлж байна. Энэ хүн хулгайгаар миний компьютерээс авсан.

–Тантай хамт ажилладаг байсан юм уу. Таны компьютерт байсан юмыг яахаараа авдаг билээ?

-Байнга манай ажлаар 
орж ирдэг байсан юм. Иргэний хөдөл­гөө­ний залуус жагсаал цуглаан 
хийчихээд
энд орж ирдэг байлаа. Арслан бидний танилцсан түүх УИХ дахь МАН-ын бүлэгт Арс­лангийн гэр бүлийн хүн ажилладаг 
байсан.
Тэнд манай гэр бүлийн хүн ч ажиллаж байсан. Арслан тэр үед Баруун Хараад автын ноцтой осолд ороод гэмтлийн эмнэлэгт хэв­тэж байсан. Тэрний асуудлыг надаар хөөцөлдүүлсэн юм. Тэгээд бид нар чинь бишгүйдээ л нэг Арслангийн төлөө явсан. Тэгээд надтай гайгүй харьцаатай байлаа. Иргэний хөдөлгөөн 
байгуулагдаад
Батзандан,  Магнай гээд манай энэ хавиар ирдэг, уулздаг байлаа.  
Ер нь нийгмийн шударга ёсны төлөө үгээ 
хэлж явсан хүмүүс манай энэ төв дээр ирдэг л байсан байхгүй юу. Тэр үед л мань хүн миний компьютерт орж захидлыг татаж аваад нэг хүнд өгсөн байдаг юм. Тэр нь хэвлэлд өгсөн гэдэг. Чухам хэвлэлээс мөнгө авч өгсөн эсэхийг  
би мэдэхгүй юм. Арслантай энэ талаар би олон удаа ярьсан. Тэр байтугай “Хүн чанаргүй, новшийн амьтан” гэж хэлж байгаад хүртэл Арслантай бишгүй хэрүүл хийсэн. Арслан болохоор Ганц худагийн шоронгоос энэ захиаг авсан. Би Баатарын гарын үсгийг тулгахын тулд 
гаалийн
гадаа зогсож бай­гаад Баатарын бичигтэй цаасыг хүнээр авахуулж байгаад тулгаж үзсэн гээд л бүх хэвлэлээр ярьж 
“баатар”
болж байсан. Миний хувьд үнэнийг хэлэх нөхцөл нь бүрэлдээгүй байсан. 

–Одоо яагаад хэлэх болов?

-Одоо бол Баатар нэгэнт өөрөө захидал бичсэнээ хэлчихэж байгаа учраас хэлэх бололцоо бий бол­лоо. Гэхдээ Баатар намайг буруу бодож явсан юм билээ. Танай сонинд өгсөн ярилцлагаас л тэгж ойлгосон. Тиймээс энэ бүхнийг асуухад чинь илэн далангүй ярьж байгаа юм.  
Намайг  УИХ-д байхад 
гишүүд орон сууцаа сайжруулах зорилгоор арав, арван сая төгрөг авахад 
татгалзсан
цөөхөн гишүү­ний нэг нь би. Тийм байтал би аль нэг хэвлэлээс хэдхэн төгрөг авах гээд гадаа нь захиа бариад зогсож байх уу.

–Гэхдээ л ганцхан хувь  бай­сан захидлыг та алдчихсан байна шүү дээ?

-Захидлыг хулгайд алдсан нь миний буруу. Гэхдээ энэ бүхэн Баатарт эерэгээр туссан гэж бод­дог. Ядаж л нам өөрийнх нь төлөө бичиг хүртэл хийж өгөө биз дээ. Авлига биш, хандив цуглуулсныг нь батлах гэж. 
Харин  Арслантай би олон удаа хэ­рэлдсэн. Баатар нар ч “Наад Арслангаа зогсоогооч” гэж олон удаа хэлсэн. Цагдаад өгөх гэхээр бичсэн эзэн нь захидлаа хүлээн зөвшөөр­дөггүй боло­хоор хандаагүй юм. Би Арслантай мессэжээр ч хэрэлдсэн. Тэгэхэд надад ингэж хэлсэн юм. Надад одоо тэр мессэж нь ч байгаа. “Би үе дамж­сан тагнуулчийн хүүхэд. Би хийх ёстой юмаа хийсэн. Одоо 
МАХН-ын (одоо­гийн МАН) авлигыг олон нийтэд дэлгэж байна гэсэн утгатай юм надад бичсэн. Үе дамж­сан тагнуулч гэдэг нь Арслан­гийн аав нь НАХЯ-ны хэлтсийн дарга байсан юм билээ. 
Миний алдаа бол говийн хүний гэдэг юм уу, итгэмт­гий байдлаасаа болж 
хүнд итгэсэн. Хулгай хийчихнэ гэж үнэн­дээ бод­сонгүй. Өдий олон жил тайлбар хийгээ­гүй явсан. Харин өнөөдөр танай сонинд Баатар өөрөө захидал бичсэнээ хэлсэн болохоор надад бас үнэнийг хэлэх бололцоо олдлоо. Ер нь ком­пьютерийн хулгай гэдэг бол аюул­тай юм байна. Татварт ажиллаж байхад салбартаа 
авлигын
асууд­лыг байхгүй болгох гэж 
тодорхой
шалгалт
хийж, хүмүүстээ хариуц­лага тооцдог бай­лаа. Гэтэл тэр 
мэдээлэлтэй
хоёр компьютерийн процессорыг цонхоор орж ирээд аваад явчихсан байсан. Чингэлтэй дүүргийн цагдаа шалгасан болоод л хаясан шүү дээ. Хэзээ нэгэн цагт гарч ирээд бөөн юм болж магадгүй л юм. Өөрөөр хэлбэл зориуд зохион байгуулалттай хийж байгаа байхгүй юу.

–Одоо яриагаа арай өөр зүгт хандуулъя. “Зэрэг нэмэхийн өмнө” гэдэг шиг танга­раг өргөх гэж байтал МАН–ын гишүүд чуулган хурал­дуулсан­гүй…

-Яг л тийм юм боллоо. УИХ-ын сонгуулийн үр дүнд “Шударга ёс” эвслээс нийтдээ 11 хүн гарч ирс­нээс 
жагсаалтаар
долоон хүн сонгогдсон. Үүнийг Сонгуулийн ерөнхий хороо долдугаар сарын 4-нд 
баталгаа­жуу­лаад тогтоо­лоо гаргаж, өргөн барьсан. Манай эвслийн гурван хүн тухайн үед 
намын дарга, “Шударга ёс” эвслийн дарга Энх­баярын хүсэлтээр түр түдгэлзээд байсан юм. Дараа нь хоёр хүн тангаргаа өргөсөн. Миний хувьд тангаргаа өргөөгүй өнөөдрийг хүрсэн. Тангараг өргөхгүй хойшилж байгаа гол шалтгаан бол хүн ёсны 
юм даа. Нэг нөхрийгөө хэрэгт орчихсон буюу бидний үзэж байгаагаар, хууль зүйн талаасаа хэлмэгдсэн, улс төрийн талаасаа хохирсон 
гэж үзэж байгаа нэг 
нөхрийнхөө  хүсэлтэд 
хүндэтгэл­тэй хандсан. Ингээд гурван сар гаруй 
болчихлоо.
Би УИХ-ын гишүүний түр үнэмлэхээ гурван сарын дараа авлаа. Түр үнэмлэхээ гардаж авмагцаа оролцсон 
анхны чуулганаараа төрийн сүлдэндээ тангараг өргөөд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх хэрэгжээд явах ёстой. Ингээд өнгөрсөн долоо хоногт холбогдох хүмүүс яриад “Өвөр­хан­гайн хоёр гишүүнтэй хамт тангаргаа өргө” гэсэн. Тэгээд бид тангаргаа өргөх гэж байтал сөрөг хүчний зүгээс жагсаал цуглаан, суулт хийгээд 
энэ ажил саатчихлаа. 

–Намын дарга чинь “Танга­ргаа битгий өргөөч” гэсэн гээ биз дээ. Яагаад тангараг өргөх болчихов?

-Намын дарга тухайн үед тэгж хүссэн. Манайхан 
нэлээд хэлэл­цэж, маргалдсаны үндсэн дээр тангараг өргөхөөр шийдсэн. Гурван сар гаруйн хугацаанд хүн чанар талаасаа ч, 
нөхөр журмын талаа­саа ч би үүнийг хүлээж авсан. Хангалттай хугацаа өнгөрсөн. Өөрөөр хэлбэл Энхбаяр дарга тухайн үедээ Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр гартал шүүхээр асуудал шийдэгдтэл хүлээгээч гэсэн л дээ. Нэгэнт энэ хугацаа өнгөрсөн учраас би тангаргаа өргөе гэж шийдсэн. Үүнийг ч бас “Шударга ёс” эвсэл МАХН-ын 
удирдлагуудад
би албан ёсоор хэлсэн. Хүмүүс янз бүрийн 
байр суурьтай байлаа л даа. Даргынхаа асуудлыг эцэслэн шийдэгдтэл хүлээх хэрэгтэй байна гэсэн зүйл ч ярих хүн байсан.  

–Та тухайн үедээ түр  үнэм­лэхээ аваад, бусадтайгаа адил тангараг өргөж болоогүй юм уу?

-Тухайн үедээ яваад орсон бол шууд тангараг өргөчих байлаа. Хуулинд тийм байгаа. Бид удаан маргалдсан гэж хэлсэн. Ердөө л хүн чанарын асуудал. Намын даргыг шударга бусаар 
нэр дэвшихээс нь татлаа. Энэ бүхнийг эсэргүүцэж байгаагийн нэг хэлбэр нь миний тангаргаа өргөхгүй байсан явдал гэж хэлж болно.

–Таны оронд Н.Энхбаяр, эсвэл түүний хүү Батшугар УИХ–ын гишүүн болох гээд хүлээл­гээд байгаа гэсэн яриа ч явж байлаа…

-Мэргэжлийн хуульч хүний хувьд хэлэхэд эхнээсээ бүх зүйл тов тодорхой байсан. Батшугар юмуу, өөр бусад хүний нэр гаргаж ирээд байгаа нь улс төрийн элдэв явуургүй явуулга.

–Хаанаас явуулга явуулж байна гэж…

-Аль аль талаас л явуулж байгаа ш дээ. Надад таагүй 
хүмүүс явуулж байгаа. Тэнд ч Татварын ерөнхий дарга болж байна, энд ч МҮАН-д 
элслээ ч 
гэдэг юмуу. Энэ ардчил­сан үзэлтэй хүн. Ардчилсан намд орох нь ч гэдэг юм уу ийм явуулга бол байнга л явж байна ш дээ.

–Та одоо МАХН–ын гишүүн мөн үү?

-1986 онд МАХН-ын гишүүний батлахаа авсан. Нэг ч удаа өөр намын батлах авч үзээгүй. 2011 онд МАХН МАН болоход 
би намын нэрээ соли­хоос татгалзсан. Далайхүү гуай бид хоёр 
татгалзсан
юм. Би 
2012 оны тавдугаар сард МАХН-ын шинэ батлахаа авсан. 
Аль ч нам солиогүй. 
Тиймээс
нам тойрсон урвагч шарваг­чийн 
асуудал
бол надад байхгүй. 

–Баасанхүү гишүүн таныг төрийн бус байгууллагын гишүүн гэсэн биз дээ?

-Баасанхүү гишүүн маань улс төрийн байгууллага, төрийн бус бай­гууллага хоёроо ялгахгүй бай­на л даа. Нөгөө талаас манай хүн Ардчилсан нам, Социал демократ нам гээд баахан нам дамжсан. Би Баасанхүүг төрөөгүй шахуу байхад нь энэ намын гишүүн байсан.

–Гишүүн Баасанхүү,  Цолмон та нар   Н.Энхбаярын гуйлтаар танга­раг өргөхөөс түр түдгэл­зээд байсан. Нөгөө хоёр чинь тангаргаа өргөчихсөн. Хамтдаа тангаргаа өргөхгүй та үлдээд байсан нь ямар учиртай юм?

-Нөгөө хоёрын маань хувьд 
бараг сар гаруйн дараа тангараг өргөсөн. Манай Баасанхүү арав хоноогүй сонгуулийн хороон дээр очоод 
“Намайг ирсэн гэж битгий хэлээрэй” гээд л түр үнэмлэхээ аваад явчихсан байсан. Яг гурван сарын дараа би түр үнэмлэхээ авсан. 
Би үүнийг хэн нэгэн хүнийг буруутгахаас илүү хувь хүний­хээ хувьд хүн чанар гаргасан гэж бодож байгаа. 

–Одоо тэгээд Н.Энхбаяр дарга чинь таныг тангаргаа өргөхийг  зөвшөөрсөн гэсэн үг үү?

-Заавал зөвшөөрөл авах тухай асуудал биш.  
Яг тулж ажиллаж байсан хүний хувьд өөртэй нь 
ярьсан.

–Та Н.Энхбаярыг хуучин намын­хаа дарга байх үед нь жигүүр байгуулж, шүүмжилж байсан хэрнээ өнөөдөр яагаад нийлчихсэн явж байгаа юм бэ?

-Тухайн үед бөгсийг нь долоож байсан хүмүүс тойрон хүрээлэгчид гээд хамгаалж явсан юм. Бид шүүм­жилж байсан. Тэглээ гээд дайсан гэсэн үг биш шүү дээ. Энхбаяр сайн, муу гэж маргахаасаа илүү 2,5 сая хүн амтай цөөхүүлээ бид нэгэн сэтгэлтэй эв нэгдэлтэй байх хэрэгтэй ш дээ. Улс төрийн намууд, Ерөнхийлөгч уриалж байгаад энэ чиглэлээр дугуй ширээний ярилцлага хийж, нийгмийн том хагар­лаас ангижрах хэрэгтэй. 
Тиймээс
ч “Шударга ёс” эвсэл АН-тай засагт хамтарсныг би 
зөв гэж бодож байгаа. Нэмж хэлэхэд би 
Магнайгаар
үнэхээр
бахархаж
байгаа.
Энэ хүний хийж байгаа юм олон түмэнд маш их таалагдаж байна шүү дээ. Бат-Үүлийн хийж байгаа алхмууд ч гэсэн. Бид ийм замаар явъя л даа. Монголын нийгмийг эрүүл болгох ажлыг хамтраад хийх хэрэгтэй.

–Н.Энхбаяр шударга хүн мөн үү?

-Өнгөрсөн болсон үйл явдал дээр үндэслээд энэ хүн цаашдаа Монголын нийгэмд шударгаар зүтгэнэ гэдэгт би итгэлтэй байдаг. Хийснээсээ илүү ихийг хийнэ гэдэгт би итгэлтэй байдаг. Энхбаяр хэл­мэгдсэн. Энэ хүнийг хохироосон гэдгийг 
би хаана ч хэлнэ. М.Энхсайхан бол “Шүүх шийдсэн бол зөв байх” гээд хэлчихсэн байна лээ. Би тэгж хэлж чадахгүй. Энэ бол зүгээр л хүн ёсны зүйл. Би Энхбаярын өмгөөлөгч биш. Бидний хооронд нэг төгрөгний харилцаа ч байхгүй.

–Шүүх шийдвэрээ гаргачи­хаад байхад та хэлмэгдсэн гээд байхаар шүүх худал шүүсэн болж байна уу?

-Шүүх маань өнөөдөр хүнд байдалд байна. 
Энхбаяр
ингэсэн
гэсэн гарцаагүй баримт өнөөдөр алга байна ш дээ. Би хүмүүст хэлээд байгаа. Хэзээ нэгэн цагт Энхбаяр дарга цагаадна гэж. Зуун хувь үүнд итгэлтэй байгаа. 

–Жигүүр байгуулж байх үеийн та бүхний шүүмжилж байснаар бол Н.Энхбаяр гэдэг хүн алдаа ихтэй л байсан санагдах юм…

-Боловсон хүчин, хүний нөөцийн асуудал дээр, хүнээ тань­даггүй гэдэг дээр алдаа байсан. 
Өөрөө тэрийгээ хүлээн зөвшөөр­дөг. Ажил албан тушаал авч, эрх мэдэлд хүрч, тэр байтугай тэрүүгээрээ мөнгө хийсэн хүмүүс өнөөдөр бас л нэг хүнийг дагаад л гүйж байгаа шүү дээ. Бид тэгээгүй. Бид нүүр бардам үнэнийг л хэлж байсан. Тэгж ч байгаа.

–Ардын намаа дагаж болоо­гүй юмуу. Танд Ардын намд үлдээч гэж хүмүүс хэлсэн үү?

-Ардын намыг олон мянган гишүүн­тэй гэдэг. Хоёр зуун мянга гэдэг байхаа. Хоёр зуун мянга ч хүрэхгүй дээ. Сонгуульд санал өгснөөр бол. Тэр олон гишүүдэд нь бол буруу байхгүй. Тэр нөхдүүдтэй ойрхон ажиллаж бай­сан. Намын батлахаа ав, намдаа ир гэж хүмүүс зөндөө л ярьж байсан. Гэхдээ дэндүү олигархижсан мафижсан тогтолцоонд орчихсон шүү дээ. Ардчилсан намд ч тодорхой хүмүүс бий. Манай баяжсан хүмүүс албан тушаалаа ашиглаж баяж­сан, нөгөө нь ганзагын наймаанаас эхэлж 
өндийсөн  хоёрхон төрлийн хүмүүс байгаа. Тэгэхлээр алдаа оноон дээрээ дүгнэлт хийгээд илүү эрүүл талцал багатай, албан тушаалд хоёроос илүү удаа байж болохгүй. УИХ-ын гишүүн бол уг нь албан тушаал биш. Засгийн газарт орохоороо албан тушаал болчи­хож байгаа юм. Түүнээс УИХ-ын гишүүн бол хуулиа батлаад боловс­руулаад сууж байх ёстой. 

“Өдрийн
сонин”-ы өчигдрийн дугаарт нийтлэлч П.Хашчулуун нийтлэлдээ “Баян, дээр нь тарган дарга нарыг өмөөрч ард түмэн тэмцэх үү дээ” гэж бичсэн байна лээ. Их үнэн үг хэлжээ. Нээрээ өөрс­дийгөө яая гэж ядарч яваа ард түмэн юу гэж баян дарга нарын төлөө хар хүйтэнд чөмгөө царцтал даарч хөрч тэмцэхэв. Талбай дээр жагсаал цуглаан хийж сүр загнаад яваа улсууд чинь Монголын сор болсон баячууд. Төрийн ордны  хурал хуй болдог  танхимын хаалга үүдийг диванаар хаачихаад зас­гийн ажил гацааж, энгэртээ бичиг цаас нааж гүйгээд байгаа Ардын намынхан чинь төрөөс төрсөн тэрбумтнууд шүү дээ. Тэд юу болоод жагсаал цуглаан хийгээд байна вэ. Энэ баячуул ард түмнээ өмгөөлөөд тэднийг ядарсан зүдэр­сэн гээд тэмцээд байгаа юм уу. Үгүй гэдгийг нь хүн бүр харж байгаа. Өөрсдийг нь эрх ямба, далай шиг ундрах их хөрөнгийн захад хүргэж өгсөн намаа хамгаалж байна.  Намаа өмгөөлснөөр өөрсдийгөө өмөөрч байгаа гэсэн үг. Тэрнээс юу дутлаа гэж ингэж дөвчигнөх билээ. Ямар гэр орон нь хоолгүй хоосон хонох дээрээ тулчихсан биш.  Авсан цалин нь амьдралд нь хүрэх­гүй туйлдсандаа жагсаагүй. Ард түмний төлөө бол бүр хэзээ ч ингэж явахгүй. Үнэхээр ард түмнээ бод­дог байсан бол төрийн ажилдаа оролцоод, төсвөө батлаад сууж байх байлаа. Тэргүүн баячууд зүгээр л аагаа багтааж, биеэ өмөөрсөндөө ингэж байна.

Өнөөдрийн Ардын нам баячуу­лын нам болж хувирсан. Энэ нам үндсээрээ нударган баячууд  гэд­гийг ард түмэн мэдэж байгаа.  Баячууд луйвар булхайгаар ч болов ялж байх ёстой гэнэ. Дээр нь албан тушаалын араас мөнхөд чаргууцалдана. Эрх ямбыг нь өгөхгүй бол эсэргүүцэл зарлана. Энэ удаагийн тэдний цуглаан бол бусад жагсаалаас тэс  өөр. Идсэн уусан нь амаараа гарчих шахаж яваа, хэт хөрөнгөжчихсөн, өөрс­дийгөө өмгөөлөхөөс өөр ажил хийхгүй ийм тэрбумтнуудын  хэл­бэрдэлт төдий цуглаан. Жагсаал цуглаанд хэн хэн оролцож байгааг та сонсвол үнэхээр  хүлээн зөв­шөө­рөгдсөн олигархиуд Монголын нударган баячууд  мөн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй.

С.Бямбацогт байна. Монгол Улсыг хэрсэн энэ их цахилгааны шугамын хамаг тендерийг хамж баяжсан “Ньюпрогресс” гэх том компанийн эзэн. Компаниа өргө­жүүлж, өөрөө тэрбумтан болж,  өдий дайнд хүрсэн нь одоогийн Ардын нам, хуучин Ху нам  эрх барьж явсны ач гавьяа. Тэгэхээр С.Бямбацогт гишүүн намынхаа төлөө үхэхээс ч буцахгүй зүтгэх нь зүйн хэрэг. 

Д.Оюунхоролыг хар. “Отгон­тэнгэр” гэдэг их сургуулиар өчнөөн жил овоглож яваа төрийн түшээ.  Хувьдаа их сургууль байгуулж хөлжих замаа эхэлсэн Монголын тэргүүн баячуудын нэг нь яах арга­гүй тэр мөн. Өөрийгөө жирийн ардын багш гэж итгүүлэхээр  хич­нээн өрөвдөлтэй царайлавч өнөө­дөр түүнд итгэх хүн даанч байхгүй. Ц.Энхтүвшин намын дарга нь байна. Сүүлийн хорин жил сайд УИХ-ын гишүүн байж төрөөс баяжсан.

Д.Дэмбэрэл байна. Насаараа энэ төрийн зөөлөн суудалд заларч хөлжиж гүйцлээ. Хөшөөтийн уур­хайг гэр бүлээрээ эзэмшдэг гэсэн яриа түүнийг олон жил дагаж байгаа. Ингээд бодохоор хувхай  хоосон хүн энэ намд алга.

Ц.Нямдорж байна. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд сайд болоо­гүй он жил түүнд бараг үгүй. Ардын нам хэзээ төрийн толгойд гарна, Хууль зүйн салбар Ц.Нямдоржийн гарт очдог байсан. Өөрөөс нь  өөр хэн ч энэ ажлыг хийж чадахгүй гэдэгт бат итгэчихээд,  эрдэж явдаг дээгүүр толгойт.  Тэгээд болоогүй ээ. “Айлын хаяа түрээсэлж, үзэх харах юмгүй тэнүүчилж явна” гээд өрөвдөлтэй дүр эсгэн, ой гуттал худлаа ярьж, гоншгонож явсан жүжигчин эр. Ямар ядуу хүн сарын дөрвөн сая төгрөгийн төлбөртэй тансаг харш түрээсэлж амьдрах вэ дээ. Д.Лүндээжанцан гишүүнийг аваад үзье.  Парламентын гишүүн, УИХ-ын даргаас өөр ажил хийж үзээгүй хуульч мэргэжилтэн.  Гэхдээ өнгөрсөн хугацаанд зүгээр бай­гаагүй бизнес эрхэлсэн самбаатай хүн. Тэр  “Шихи-Хутаг” гэдэг хуулийн хувийн сургуулийн босс.  Боловсролын салбарт бизнес хийж хөлгүй баяжигсдын түүчээ нь тэр.

Хүзүүнээсээ элдэв үгтэй пайз  зүүчихээд эмгэнэлтэй царай гарган намынхаа төлөө эсэргүүцэл зар­лаж суугаа шадар сайд асан М.Энх­болдтой юу ярихав.  Улаан­баатарын газрыг худалдаж баяж­сан тэрбумтантай хөрөнгөөрөө намынх нь баячууд өрсөлдөнө үү гэхээс өөр хэн хажууд нь дүйж очих билээ. Ерөнхий сайд асан С.Бат­болд бол бүр ч ярилтгүй. Баяжсан, хөлжсөн, хөрөнгөжсөнөөрөө цуу­тай Монголын толгой баян. “Алтай кашмер”, “Алтай трейдинг”, “Чингэс”,  “Скайтел” гээд түүний нэр дээр данстай компаниудыг жагсаа­гаад байвал барагдахгүй. Авдар авдраараа олддог алтны их нөөцтэй “Бороо гоулд”-ын уурхайг цөлмөж баяжсан нь багадаад ард түмнийг тэжээх энэ улсын хоёрхон үүцийн нэг Таван толгойгоос  хувь хүртэж, хумсалж суудаг лусын эзэн шиг баян эр.

Орчин үеийн тэрбумтнууд төрд шургалдгийн тод жишээг харуулж парламентад орж ирсэн Н.Ном­той­баяр гэдэг нударган баян бий. Эд хөрөнгөндөө ханаад эрх ямбанд дурласан хүүгийнхээ хүслийг биелүүлэхийн тулд тэрбум тэрбу­маар хандив хаяж явдаг алтны магнат аавтай.  “МАК” компанийнх нь хур хөрөнгийн тухай дуулаагүй, сонсоогүй хүн Монголд байхгүй.  Өв залгамжилсан тэрбумтан,  амьдрал мэдэхгүй ийм л баячууд өнөөдөр ардчилал устсаныг зарлан тунхаг­ласан пайз хүзүүндээ зүүчихээд сууж байна. 

О.Содбилэгийг дурдахгүй өнгөрөхийн арга алга. Улс төрд аавынхаа нэрээр явсан гэдэг ч дуртай үедээ шатахууны үнэ нэмж, ядарсан монголчуудыг тавлаж суудаг нефтийн акул компаниудын нэгийг толгойлж явсан залуу.  “Петровис” компанийн удаахь  захирлаар ажиллахын хажуугаар нэрийг нь тогтоож үл барам олон компанийн хувьцаа эзэмшдэг нэгэн гэнэ лээ. 

Өнгөрсөн жил намаа том байхад Батлан хамгаалахын сайд хийсэн Ж.Энхбаяр гэж хөрөнгөлөг эр бий. “Газар” хэмээх компанийг үүсгэн байгуулж хагартлаа баяж­сан тэрээр олсон эд баялагтаа ханаж цадаад хийж байхаа олж ядсан баячуудын жишгээр Мон­голд битгий хэл дэлхийд ховордсон саарал чоныг агнаж, зугаагаа гаргаж явсан аархуу нэгэн. Тэрбум тэрбумаар тоологдох хөрөнгөө юунд үрэхээ мэдэхгүй тэвдчиж явдгаа ч ил тод гайхуулж суудаг баярхуу нэгэн гэнэ лээ. Албан ёсоор батлагдаж нотлогдоогүй ч гэлээ Хадгаламж банкны 14 тэрбум төгрөгийг өлхөн аваад идчихсэн нөхдийн  дунд “зодоонч” түшээ У.Хүрэлсүхийн нэр явдаг. Хүрэл­сүхийн “Хүрээ төв” гэж сонсоогүй хүн ховор. Ямар сайндаа л хураасан хөрөнгө нь барагдахаа байсандаа хувьдаа сонин, телевиз байгуулж гүйхэв дээ.

У.Хүрэлсүхийн далбаан дор гүйдэг Я.Содбаатар гэж шинэ баян Ардын намд мэндэлсэн. Үйлдвэр худалдааны дэд сайд явахдаа төрийн зардлаар хайгуул хийсэн “Шивээ-Овоо”-гийн уурхайг хувийн компанид шилжүүлсэн гэдэг асуу­дал түүнд тохогддог. Нефть олбор­лодог Хятадын компани “Петро­чайна дайчин тамсаг”-ийг ч Мэр­гэжлийн хяналтын дарга  явахдаа өлгийдөж авсан гэдэг хардлага бий. Ингээд бодохоор Ардын намын тэрбумтнуудаас хөрөнгийн­хөө хэмжээгээр хоцроод,  жулдаад байхааргүй чинээлэг хүн. УИХ-д оруулсангүй гэж өсөрхөөд яваа Н.Төмөрхүү бол “Өндөр буянт” гэдэг компанийн эзэн. Нийслэлд хаана л газар байна тэнд эднийх  байшин барилга барьдгаараа алдартай.  Намынхаа байр тансаг харшийг барьж, гавьяа байгуулсан тэрбумт­нуудынх нь нэг. С.Чинзориг нь ч ялгаагүй. Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн дэд сайдын суудалд наачихсан уу гэлтэй ховхрохгүй суусан нөхөр. “Зөөлөн эх” төрийн бус байгууллагыг үүсгэн байгуул­сан эхнэр, нөхөр хоёрыг шоронд хийчихээд,  хүүхдүүдийг  нь айлаар тарааж орхисон дэд сайд. 

Эдгээр баячуудыг нударган баян гэхгүй бол өөр юу гэх вэ. Хамгийн гол нь ард түмэн  баячуу­дыг өмөөрч босох уу даа. Эсвэл баяжсан дээрээ баяжсангүй хөөр­хий гэж өмөөрөх юм уу. Тэгэхгүй юм бол хэн энэ даварсан баячуудыг өмөөрч Сүхбаатарын талбайд жагсах юм бэ. Энэ тэрбумтнуудын дунд шударга хөдөлмөрөөрөө баяжсан хүн байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тэдний баяжиж хөлжсөн нь тэндээ л биз.  Баян байлаа гээд ард түмэнд гай болох ёсгүй. Мөрөөрөө явбал өөрсдөд нь л дээр. Үнэндээ идсэн ууснаараа дуудагдаж, авли­гын загалмайлсан эцэг гэгддэг  Н.Энхбаяр ч тэдний хажууд ичмээр дээ.

Даанч өөрөө мөрөөрөө яваагүй учраас л өнөөдөр ийм байдалд орчихсон болохоос. Н.Энхбаяр сонгуульд ялагдчихаад намтайгаа, дээр нь бусадтайгаа бүүр өөр­тэйгөө хүртэл тэрсэлдсэн. Хэрэв тэрсэл­дээгүй бол өдийд зүгээр сууж байх байлаа. Бүр дараагийн Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд үзнэ гээд явж байх байсан ч юм бил үү. Гэвч юм бүхэнтэй тэрсэлдсэний үр дүнд өнөөдөр шоронгийн хаалга татлаа. Эрхбиш үүнийг МАН-ын нударган баячууд хараад нийгэм­тэйгээ тэрсэлдээд байвал хэцүү байдгийг ойлгож баймаар. Нэг их ариун цагаан хүмүүс аятай төр нийгэм­тэйгээ нударган баячууд тэрсэл­дээд, босч тэмцээд байгаа нь ер юуны цондон бэ гэх хүмүүс их байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Улс оронд урлаг соёл хэрэгтэй юү гэвэл мэдээж хэрэгтэй. Дандаа л улс төр яриад албаны хүйтэн хөндий байна гэж юу байхав.  Гэх­дээ соёл урлагаас нэг юм нэвт анзаарагдах нь бий. Том гүрний дагуул орнуудад урлаг соёл ихэд хөгжиж, тухайн орны ард түмэн дуу хуураар л амьсгалж байх шиг санагддаг. Ойроос нь өмнөд Мон­голоороо жишээ авъя л даа. Тэнд дуу хөгжим сонирхдоггүй, морин хуур тоглодоггүй хүн гэж байна уу, ер нь. Өмнөд Монголын ах дүүсийн минь амьдралын утга учир дуулж хуурдаж, Чингэс хаанаа магтаж, түүнийгээ судлахад л оршиж байна гэхэд хэтийдсэн болохгүй байх. Ерөөсөө тэгж л харагддаг шүү дээ. Хоолоо олж идэх үндсэн арга нь тэр юм уу даа. Харин туурга тус­гаар Монгол Улсын өнөөгийн нийг­мийг цаг улирлын ая дан, хүмүү­сийн сэтгэлгээг харахад бид өмнөд Монгол шигээ, том гүрний дагуул орон шиг л болсон байна.

Өмнөд Монголоосоо илүү юм нь гэвэл улс төржиж л чадах юм. Улс төржих, урлагжих хоёр нарийндаа адилхан. Урлаг соёлыг сонирхдог­гүй нэгэн нь улс төрждөг, улс төрөөс хөндийдүүхэн нэгэн нь урлагждаг байх жишээний. Хошин шогийн хичнээн ч хамтлаг байдаг юм бэ дээ, бүү мэд. Өдөр бүр л “хаалтын тоглолт” гээд орилц­гоож байх юм. Тэр бүгдэд үзэгчид пиг дүүрэн байж тасалбар энэ тэр нь олддоггүй гэж байгаа. Зохиолын дуучид гэж бас л үй түмэн хүмүүс байна. Бүтээлийг нь бүү хэл нэрийг нь ч сайн дуулаагүй хүмүүс тайлан тоглолт хийгээд л. Бөх барилддаг газар нь орой бүр л үзэгчдээр дүүрэн байх юм. Зэ тэгээд ардын болон богинын дуучид гээд баахан орилсон хүмүүс байна шүү дээ, цаана чинь. “Эхийнхээ хээлэнд зарагдсан унага нутгаа гүйлээ ч билүү” тийм нэг “хит” дууг бүгд л дуулцгаагаад, нус нулимстайгаа холилдоод байх юм. Үнэн чанар­таа бол гэдсэндээ зарагдсан унага нэг удаа л нутагтаа очдог. Ер нь тэгээд хүлэг морь нутаг руугаа гүйсэн гүйгээгүйг уйлж дуулаад байхын хэрэг юу байна аа. Миний бие зүгээр л жишээ авч байгаа болохоос уг дууг сайн муу гэх гэсэнгүй. Өнөөгийн нийгэм, цаг үе ийм өрөвдмөөр болчихоод байгааг жишээлэн хэлж буй хэрэг шүү дээ. 

Урлаг, соёл, улс төр гурав маань арай хэтэрч байна аа. Бид одоо яах ёстой вэ. Урлагждаггүй, улс төрждөггүй зүгээр л хийж бүтээ­дэг ард түмэн болмоор байна.  Үнэхээр л туурга тусгаар улс үндэс­тэн юм бол дэлхий дахинд нээлт хийдэг ард түмэн болмоор байна ш дээ. Товчхондоо хэлбэл, дэлхийд брэндээрээ гайхуулдаг, улс орнуу­дад танилцуулдаг, атаа жөтөөг нь хөдөлгөдөг ард түмэн болмоор байх юм. Финланд “Nokia” брэн­дээр гайхуулдаг. Финланд бол дөрөв, тавхан сая хүн амтай улс. Тэгтэл “Нокиа”-гаар дэлхий дахинд яаж галзуурч байв. Одоо л “Samsung”, “Apple” энэ
тэр гээд өөр брэндийн утаснууд гарч ирээд байгаа боло­хоос үнэндээ “Nokia” л аваргалж байлаа. Монголд Фин­лан­­даас дутаад байх юм юу байна вэ. Нокиагаас гадна өөр улс орнуу­дын нэр нүүр болсон брэндүүдийг хар. Уртаас урт дараалал гарна. За тэгээд Америкийн “Kока коло” гээд үргэлжилнэ шүү дээ, Зүгээр нэг “Mc Donalds”-аар жишээ авъя л даа. Уйгагүй хөдөлмөрч чанар, идэхэд эвтэйхэн зүйл шууд анзаарагддаг. Сүүлийн үед хортой л гээд байгаа. Гэхдээ бид “Mc Donalds”  шиг юм хийж чадаагүй л байна. Уул нь элбэгхэн л чадахаар баймаар. Тэгэхээр одоо монгол­чууд минь сэтгэл тавиад, санаачилга гаргаад дэлхийн брэндүүдийг үйлд­вэрлэ­дэг болмоор байна аа. Үнэхээр цаг нь болж.

Бид болохоор “Говь”-ийнхоо ноос ноолуурыг брэнд л гээд байгаа. Өөр хоорондоо энэ зуураа тэгж үзээд байгаа болохоос “Говь” гэхэд дэлхий даяар шууд хүлээн зөвшөөрөх үү, бараг л мэдэхгүй дээ. Тал талаас нь зүтгүүлж байж дэлхийд өнөөдөртөө шоволзож байгаа “Говь”-оо бүгдээрээ юун түрүүнд брэнд болгоё. Нэг л тэгээд зүтгэчихвэл учир нь олдоно. Үр дүн нь ч гараад ирэх биз. Дээрээс нь бид юу л хийж чадна түүнийгээ хийцгээе. Бүр дээд зэргийн чанар­тай, олон улсын стандартад нийц­сэн бүтээгдэхүүн хийе. Ухаандаа, эсгийгээр гэрийн туурга биш бай­шин­гийн дулаалга хийдэг болмоор байна. Мэдээж тэр нь орчин үеийн стандартад зохицсон, ямар нэгэн үнэргүй, тусгай зориулалтын байх нь тодорхой. Гэхдээ Австралийг гүйцэж ноосоор эсгий туурга хийнэ гэж байхгүй л дээ. Би бол жишээ л татаад байна. Гарын дор, бидэнд ойрхон юу байна түүнийгээ л харж эрэлхийлэхийг сануулаад байна. За тэгээд техник технологийн дэвшилтүүд байна. Ухаандаа, айл бүхний гадаа уяатай байж байдаг “пап пад” гээд бичилхэн трактораар жишээ авъя л даа. Бид ийм хэмжээ­ний техник монголчлоод угсар­чихаж дөнгөхгүй гэж үү. Зарим нэг телевизээр угсарч байгааг нь  нэгд нэгэнгүй харуулах юм. Их л энгийн амархан харагдаад байгаа юм даа. Мөн Хятадын “Хүлэг” гээд жижиг мотоциль байна. Хөдөөнийхний гар хөл, мориных нь оронд морь болсон тэр унааг бид бас хийчихэж юу нь болохгүй гэж. Эвдрэхээр нь хөдөөгийнхөн тэр дор нь л мон­голчлоод засчихдаг гэж байгаа. Тэгэхээр хийчихэж чадна даа. Ингэж л бид өөрсдөө юм хийдэг болмоор байна аа.

Урлаг соёлоо одоо жаахан хойш тавья. Нарийн мэргэжлийн инженерүүдийг магтан дуулъя. Өнгөрсөн хавар байна уу даа, манай сонинд нүдний шилгүйгээр харах 3D зурагт бүтээсэн залуу эрдэмтний яриа гарсныг уншигч олон санаж байгаа байх. Ийм л нарийн мэргэжлийн, өндөр техно­логийн залуусаа мандуулах цаг болжээ. Юун тэр зохиолын дуучид, юун тэр бөхчүүд, юун тэр хошин шогийн жүжигчид вэ. Мөн улс орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, томоо­хон хөрөнгө оруулалт хийж байгаа бизнесмэнүүдээ бас л дэлхий дахинд гаргаж ирэх учир­тай. Нэг үгээр хэлбэл, энэхэн цаг дор энэхэн ертөнцөд тэднийг бүргэд шиг өндрийг нь авахуулах хэрэгтэй байна. Гоё байшин барьж байгаа барилгачдаа, улс орондоо томоохон хөрөнгө оруулалт хийж байгаа баячуудаа алдаршуулж байж л урагшаа алхана шүү дээ. Харин тэдний хоорондох хор шар өрсөлдөөн хэрээс хэтэрвэл дарж өгч байх нь зүйн хэрэг.

“Эм
си эс”-ээс аваад түрүүчээ­сээ тэрбумтнууд Монголоос төрж байна. Тэднийгээ дэмжье. “Женко”-г, “Бодь”-ийг дэмжье. Олон улсад шоволзож буй эдгээр үнэт капита­луудыг төр засгаас бодлогоор дэмжих ёстой. Танай манай нам гэж улс төржилгүй дэмждэг л бай­маар байна. Тэгж байж л Монгол минь хөгжинө, дэлхийн нүүр царай болно. Өөр хоорондоо хэрэлдээд нам мам гэж талцаад, юм л бол урлаг соёл гэж зохиолын дуучид, хошин шогийнхон руу хошуураад байвал энэ улс орон чинь хөгжихгүй шүү дээ. Үүнтэй олон хүн санал нийлэх болов уу.

Дэлхийн хамгийн баян орон Америк. Учир нь хамгийн олон тэрбумтнуудтай. Монгол ганц ч долларын тэрбумтангүй байна. Мэдээж хам­гийн ядуу орон. Тэгэхээр тэрбумт­нууд олон болж, бизнесмэнүүд өрсөлдөн гарч ирэх ёстой. Гол усанд ганцхан баян байхад голоо­роо баян байдаг аа гэсэн үгтэй биз дээ. Эцэст нь хэлэ­хэд, урлагжих, соёлжих юм байлгүй яах вэ. Гэхдээ бизнесмэнүүдээ дэмжиж улс орны нүүр царай болсон дэлхийн брэн­дүүдийг бий болгох цаг хэдийнэ болжээ. Урлаг соёлоор монгол тэргүүлээд хоолоо олж идэхгүй, хол явахгүй. Хэрвээ дуулж хуурдаад хөгждөгсөн бол өдийд тэнгэрт нисэхээр, Монгол гэдэг улс даян дэлхийд мандахаар л боллоо. Үүнийг хоёрдугаар ээл­жинд тави­маар байна. Морин хуур шатлаа гэж уйлах биш монгол хүн ядуу байна, монгол хүн эндчихлээ гэж үнэн зүрхнээсээ уйлдаг бол­моор байна шүү дээ.

Н.ГАНТУЛГА

-ТАЛИЙГААЧИЙН ХҮҮХДИЙГ ОХИН
МААНЬ ТӨРҮҮЛСЭН ШҮҮ ДЭЭ-

Тортой хашаа, буу­тай харуул дунд Банз­рагчийн Энхбат гэдэг хүний амьдрал үргэл­жилж байна.  Тодорхой хэмжээний уншигчтай, дэмжигчтэй, бас үзэн ядагчтай тэрээр өдгөө тавь гарч байгаа нэ­гэн. Түүний урд чилий­сэн хорин жилийн ял хүлээж байгаа. Зарим нь хорин жилийн ялыг давна, давахгүй гэлцэх ч бий. Гэхдээ түүний оюун санааг тортой хашаа зогсоохгүй. Б.Энх­бат өдгөө “Хүн гүрний түүх” номоо бичээд өчүүхэн ч чөлөө завгүй сууж байна лээ. Түүнтэй хийсэн ярилц­лагынхаа төгсгөл хэс­гийг хүргэж байна.
–Хэдийгээр эргэж ярихад хэцүү ч гэсэн зургаан жилийн өмнө болсон тэр хэргийн та­лаар яриагаа үргэлж­лүүлье. Тэр өдөр чухам юу болсон юм бэ?

-Намайг
гэртээ ирэхэд охин маань найз залуугаа дагуулаад ирсэн байсан. Их сайхан ч залуу бай­сан. Гэтэл “Маргааш сур­гууль руугаа буцна. Эрт­хэн цагаан тэ­мээн дээр очиж зургаа авахуулъя”  болцгоолоо. Тэр хүүтэй  юм ч ярьж чадаагүй ээ. Тэгээд л машинд суугаад гарцгаасан. 

–Юун цагаан тэмээ билээ?

-Яагаав 180 метр урт торгон дээр “Нууц тов­чоо”-г эхнэр,
охин маань оёж, би тэрийгээ цагаан тэмээн дээр авч явж хү­мүүст
үзүүлнэ, есөн
сард нь төрд хүлээлгэж өгнө гэж байсан юм.

Санаж байгаа бол Н.Энхбаяр дарга гэх мэт хүмүүст төрийн ордонд орж үзүүлж байсан шүү дээ. Тавь гаруй зурагтай, оёмол ном шүү дээ. Тэгээд нутгаасаа хөдөл­мөрийн баатар, тэмээчин Самдан гуайн хүү Энх-Амгалантай хамт тэр гур­ван цагаан тэмээг авчирч, өдөр­төө Амгалангийн тийшээ гаргаж бэл­чээж, орой нь хашаандаа авчирдаг байсан юм. Хүмүүс бас тэр тэмээ­нүүдтэй зургаа татуулъя гэж их ирдэг байсан.

–Тэгээд  тэмээтэй зургаа татуулах гэж явсан хэрэг үү?

-Тийм
ээ. Орой болохоос өмнө эртхэн зургаа татуулчихмаар байна гэж хэлсэн. Тэгээд  бид гурав машинд сууж гэрээс хөдлөөд  1300 метр газар яваад л тийм зүйл болсон. 

–Тэгээд дөнгөж машин хөд­лөөд тэр хүүтэй та муудалц­сан хэрэг үү?

-Яалаа
гэж дээ. Муудалцах нь байтугай олигтой хэдэн үг сольж  амжаагүй байтал машины  дон­сол­гоонд буун дуу гарч ийм хэрэг болсон. Тэгээд шууд цэргийн эмнэ­лэг рүү авч явсан. Би хүүг тэврээд эмнэлгийнхэнтэй хамт  насилкан дээр хэвтүүлсэн.  Хэрвээ хүүг алъя гэж санасан бол юу гэж эмнэлэг рүү очих билээ дээ. “Амийг нь авраач” гээд л тэврээд очсон шүү дээ.

–Та яах гэж буу машиндаа авч явсан юм?

-Манай
тэмээг хариулж байсан  хүнийг золбин нохойнууд дайрч урсан байсан. Тэгээд тэр нохой­нуудыг үргээх гэж буугаа машинд хийсэн юм. Хэрэг болохоос өмнө тэр буу угаасаа машинд минь байж л байсан. Хэн тийм гайтай юм болно гэж бодохов дээ.

БИ ТЭР ӨДРӨӨС ХОЙШ “ЦАГ  ХУГАЦААГ УХРААЧИХДАГ БОЛ..” ГЭЖ ЯМАР ИХ БОДСОН ГЭЭЧ 

–Бидний сонссоноор бол та хүүг хятад аялгаар ярилаа гээд бууд­чихсан юм биш үү. Таныг хэт үндсэр­хэг үзэлтэй болохоор Хятадад сурч байсан хүүг хятад аялгаар ярилаа гээд уурласан гэж сонссон. Хэвлэлээр тэгж л гарч байсан шүү дээ?

-Хятад
аялгатай эсэхийг   мэдэх нь байтугай тийм олон үг ч сольж амжаагүй ээ. Хугацааны хувьд ч тэр ойлгомжтой шүү дээ. Аав нь ч шүүх хурал дээр “Миний хүү хятад аял­гаар ярьдаггүй” гэж хэлж байсан.

–Эхэндээ охин чинь “Өвөр дээрээ тэр бууг тавиад явж байтал донсолгоонд гэнэт л тийм юм болсон” гэж мэдүү­лээд “Ганц худаг“-ийн урьд­чилан хориход хоригдож бай­сан. Гэтэл дараа нь та бууд­сан болж хувирсан. Энэ ямар учиртай юм?

-Гуравхан
хүн л байхад болсон хэрэг шүү дээ. Хуулиараа бол охин бид хоёр аль алиныхаа эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй шүү дээ. Бүх нотлох баримт машинд байсан. Хавтаст хэрэгт гэрчүүдийн мэдүүлэг ч тодорхой байгаа. Хуулийнхан үүнийг өөрсдөө тогтоох ёстой шүү дээ.  Мэдээж би   охиноо хэзээ ч шоронд сууж зовохыг харахыг хүсэхгүй. Ямар ч эцэг хүн үрээ зовохыг харахыг хүсэхгүй. Би хүн буудаагүй. Тэр явдал санамсаргүй болсон. Юу болсныг нь цагдаа, шүүх, прокурорынхон үнэнээр нь тогтоох ёстой л байсан.

–Тэр үед бас их сонин мэдээл­лүүд хэвлэлээр гарч байсан л даа. Таны охиныг дагавар охин гэх мэтээр…

-Эхнэрийн
минь дагуулж ирсэн охин биш, миний дагуулж ирсэн охин минь шүү дээ.

–Арай тодорхой ярьж  болох уу?

-Ах
нь залуудаа алдаж, эндэж явах үедээ шоронд сууж байсан. Хятад айлаас хулгай хийсэн, дээрэмдсэн гээд. Та нар магадгүй сонссон байх. Тэр үед эхнэр маань охин, хүү хоёртойгоо үлдсэн ч намайг шоронгоос гарч ирэхэд салчихсан юм. Тэгээд би шүүхдэж охиноо өөр дээрээ авч, хүү маань эхнэр дээр үлдсэн. Гуравхан настайд нь муу охиноо өөр дээрээ авсан болохоор охиныхоо төлөө  амьдрах ёстой гэж ах нь бодсон. Тэгээд л би охиноо хүн болгосон. Нөгөө талаар би охиноо хүн бол­госон гэхээс илүүтэй охин маань намайг хүн болгосон гэх үү дээ. Охиноо өсгөхийн тулд хүн шиг амьдрах ёстой гэж бодоод архи, тамхи огт хэрэглэхээ больж амьдралын төлөө зүтгэсэн. Сүүлд энэ ханьтайгаа учирч бас нэг хүү төрсөн. Ханийг маань Сумъяа гэдэг. Харин хүү маань одоо хорин нэгтэй. Тогооч болсон шүү дээ. Хань маань охиныг минь төрсөн ээж шиг нь хайрладаг. Азаар надад муу хэлэх юмгүй сайн хань заяасан. Ер нь  охиныхоо дагуулж ирсэн залууг бид яалаа гэж ад шоо үзэж, алах дээрээ тулахав дээ. Тэгээд ч нутгийн, сайн хүмүүсийн үр удам юм билээ.

–Та талийгаач хүүгийн аав, ээжтэй нэг нутаг юм чинь таньж, мэддэг байсан уу?

-Шүүх
хурал  дээр харсан чинь мэддэг хүмүүс байсан.  “Бялзуухай Цэрэн” гээд манай аавын жүжигт дээр үед тоглож байсан хүн хүүгийн аав байна лээ. Тэр жүжигт сэтгүүлч эмэгтэйн тухай гардаг юм. Шүүх хурал  дээр хараад  би таньсан л  даа. Манайхан тэднийхтэй эртдээ бол дотно сайхан явсан улсууд байсан юм байна лээ. Манайд тэр үеийн зураг нь ч байдаг юм.

–Мэдээж ганц сайхан үрээ алдчихаад ээж, аавынх нь сэт­гэл  ямар байсан нь тодорхой…

-Би
тэр хүмүүсийг ойлгож байна аа. Ах нь түрүүнд хэлсэн дээ. Өмнөх эхнэр маань хүүгээ авч,  би охиноо авч салж байсан тухай. Тэр хүү маань  хориодхон настай байхдаа  хүний гарт алуулчихсан шүү дээ. Тэгэхээр талийгаач хүүгийн ээж аавын үрээ алдсан сэтгэлийн зовлонг би маш сайн ойлгож байна. Тэд намайг яаж ч харааж, муу муухайгаар хэлсэн надад хэлэх үг байхгүй. Яалт ч үгүй хүү нь бидэнтэй уулзах гэж очиход нь ийм гай дайрчихсан юм чинь.  Гэхдээ би юу боллоо гэж тийм жаахан залууг охинтойгоо найз­лаад уулзах гээд ирэхэд нь алж байхав дээ. Тэр бол санамсаргүй хэрэг болсон юм. Би энэ хэрэг болсноос хойш тэр өдрийг ухраачихдаг бол гэж ямар олон удаа бодсон гээч.

–Тухайлбал…

-Би
тэр өдөр оройтож ирдэг байж дээ ч гэх юм уу. Би эрт ирээгүй бол тэр хоёр тэмээний зураг авахуулах гэж яваа ч уу, үгүй ч үү. Тэр хүүг донсолгоонд бууны суманд  оногдохгүй байсан хувилбарыг олон янзаар боддог юм. Цаг хугацаа буцахгүй гэдгийг мэдсэн хэрнээ л өөрийн эрхгүй тэгж бодогдоод байдаг юм.  Аав нь шүүх танхимд  “Энэ хүнд цаазын ял өгөөч” гэж хэлж байсан. Би тэр үгэнд нь гомдохгүй. Яаж ч байсан үрээ алдсан эцэг хүн шүү дээ. Түүний оронд байсан бол би ч гэсэн тэгж л хэлэх байсан. Цаг хугацаа олон юмыг эмчилдэг гэдэг ч төрсөн үрээ алдсан эцэг, эхийн сэтгэл  хэзээ ч эмчлэгддэггүй юм. Би мэднээ, үрээ хүний гарт алдаж байсан эцгийн сэтгэлийг. Ийм гашуун хувь тавилан ирнэ гэж би яаж мэдэх вэ дээ. 

Энэ дашрамд та хоёртой уулзсаных хүүгийн аав, ээжээс чин сэтгэлээсээ уучлалт гуйж байна. Би түмэнтээ уучлалт гуйсан ч тэр сайхан хүү  нь босоод ирэх биш дээ. Гэхдээ л би тэднийг хүлээж авсан, аваагүй уучлалт гуйх ёстой хүн. Би  мөрдөн байцаагчаар дамжуулан уучлалт гуйсан захиа явуулсан ч өгөөгүй юм шиг байна лээ.

БИД ТЭР ҮЕД ОХИНОО ТАЛИЙГААЧИЙН ХҮҮХДИЙГ ТЭЭЖ ҮЛДСЭНИЙГ НУУХААР ШИЙДСЭН ЮМ

–Охинд чинь мэдээж хүнд л байсан байх…

-Мэдээж
их хүнд байсан. Шууд хорьчихсон шүү дээ, тэр үед. Хоригдож байхад нь хүүгийн аавын сонинд өгсөн ярилцлагыг охинд маань “унш” гэж өгсөн байгаа юм. Уг нь охин маань тэндээс гараад тэдэнтэй уулзъя гэж байсан гэсэн. Тэгээд сонин дээрхийг уншаад их эмзэглэж, очоогүй гэсэн. Би бол ямар ч ярилцлагыг нь олж хараагүй ээ. Ер нь тэр тухай гарсан мате­риалуудыг уншаагүй. Тийм боломж ч байгаагүйг мэдэж байгаа биз дээ.

–Одоо охин чинь юу хийж байгаа вэ?

-Миний
охин айхтар юмыг давлаа. Үерхэж, сууна гэж бодож байсан хүнээ алдчихаар ямар сайн байхав дээ. Миний охин Пүрэвбат ламын дэргэд бурхан бүтээдэг болчихсон, зээгт наамлаар бурхан урлаж байгаа.  Охин маань охинтой болсон болохоор одоо элэг нь жаахан дэвтсэн байх. Одоо зээ охин маань бараг зургаан настай болж байна уу даа.

–Цаг хугацааны хувьд их сонин санагдлаа. Арай талий­гаачийн хүүхэд юм биш биз дээ?

-Талийгаачийн хүүхэд шүү дээ.  Энэ тухай бид хүмүүст хэлдэггүй юм. Тэр үед охин маань давхар биетэй байсан. Тэгээд бид хэнд ч хэлэхгүй байхаар шийдсэн юм. Одоо  л ил хэлж байна.

–Талийгаач хүүгийн аав, ээж мэдсэн үү?

-Мэдээгүй
ээ. Тэр үед бид нуу­сан. Бидний хувь тавилан л ийм байж дээ. Сонин юм шүү.

 Д.МӨНГӨНДАЛАЙ
Т.ЦОГТ–ЭРДЭНЭ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

1980 оны сүүлээр яруу найрагч Б.Лхагва­сүрэн “Чин сэтгэлийн захи­дал” хэмээх шүлгийн оршилд “Алтан нар цац­рагаа наранд ч,  нарсанд ч алаггүйгээр ээдэг юм. Энэхүү шүлгээ би байнга захидлаар харьцдаг Банз­рагчийн Энхбат, ба­га­даа нэг ангид байсан ч олон жил шоронд суусан,  одоо барилгачин болсон Цэвээний  Лхамсүрэн  бо­лон бусад хоригдол за­лууст зориулав” хэмээн бичиж байв. “Соц” нийг­мийн үед Б.Энхбат хята­дуу­дыг бүлэглэн дээ­рэмд­сэн хэргийн толгой­логч хэмээн ял эдэлж бай­сан гэдэг. Энэ үеэс эхлэн Б.Энхбат гэдэг залуугийн ном зохиол, нийтлэлүүд  зохиолч Л.Түдэв гуайн өмнөтгөлтэй хэвлэлд гарч байсныг санаж байна.

Тэрээр шоронд ч, ний­гэмд ч үргэлж шуу­гиан тарьдаг нэгэн бай­сан. 1990 онд “Ургийн бичгээ сэргээх” санаа­чилга гаргаж байв. 2000 оны дундуур үндсэрхэг үзэлтэй залуусын бүлгэм байгуулж хятад ханз бүхий хаягуудыг буулгаж байлаа. Түүнийг “Даяар монгол”, “Хөх Монгол” бүлгэмүүдийн үзэл санааны эцэг гэх хүмүүс ч байсан юм. Б.Энхбатын  “Захиалгат аллага” хэмээх зургаан дэвтэр роман нь нэгэн үе хам­гийн их уншигчтай ном байж байсан.  Улс төрийн чиг баримжааны хувьд МАХН-ыг дэмжигч байсан бөгөөд жанжин Д.Сүх­баатарын удмын хүн гэгд­дэг.

Ингээд түүнтэй чанга дэглэмтэй Мааньтын хо­рих ангид хийсэн ярилц­лагын үргэлжлэлийг хүргэж байна.      

–Ингэхэд гянданд ган­­­цаараа тусдаа өрөөнд байдаг гэсэн мөртлөө бусад  хоригд­лууд­тайгаа яаж ярьдаг байсан юм бэ?

-Бохирын цооногийн хоолойгоор л  хоорондоо ярина шүү дээ. Хэнтэй ч ярихгүй ганцаараа бай­на гэдэг чинь айм­шигтай шийтгэл. Ер нь ганцаар­чилсан өрөөнд олон жил суу­сан хүмүүс солиор­чихдог юм билээ. За­рим­даа  өөрөө өөртэй­гөө хэрэлдээд, хааяа нэг дуу чимээ, хөгжим сон­сохоороо хөг­жим­тэй­гөө хэрэлддэг хүмүүс болчихдог. 

–Ерөнхийлөгч асан Н.Энх­баярын тухай та юу гэж боддог вэ.  Харьцангуй ойр байсан хүний хувьд асууж байна л даа…

-Энэ цаг үед Монголын улс төрд төрсөн агуу хүмүүсийн нэг. Мон­голын агуу хүмүүсийн ихэнх нь бурхны оронд очсон. Амьд байгаа  цөөхөн мундаг хүний нэг нь Н.Энх­баяр. Би тэгж л ойлгодог. Миний нэг ярих дуртай үг байдаг юм. Уул том байх тусмаа сүүдэр нь том байдаг гэж. Агуу хүмүүсийн алдаа ч тэрийгээ дагаад том байдаг байх. Магадгүй Н.Энхбаяр гуай том хүн учраас олон том алдаа гаргасан байх гэж боддог. Гэхдээ өнөөдөр Н.Энхбаярт оноогоод байгаа ял бол инээдтэй л санагддаг. Бусад хүмүүсийн идсэний хажууд юу юм. Яагаад тэр хүнд том лиценз бай­даг­гүй юм. Яагаад том компанийн хувьцаа эзэмшдэггүй юм. Ийм хүнийг идсэн уусан гэх үү.  Н.Энхбаяр дөрөв, таван жилийн ял авлаа л гэж байна. Гэхдээ Н.Энхбаяр шоронд ял авлаа гэхэд хэзээ ч өлсөхгүй, цан­гах­гүй, ядрахгүй. Монголын шорон­гийн систем бол Оросынхтой адилхан  системээр явдаг.  Оросод тухайл­бал дархлагдсан хулгайч гэж байдаг бол тэрэн шиг л…

–Та Н.Энхбаяртай анх яаж холбогдсон юм бэ?

-1996 онд би “Үнэн” сонинд сурвалжлагчаар ажиллаж байхдаа дампуурч байсан МАХН-ын ерөн­хий нарийн бичгийн даргын ажлыг дөнгөж аваад байхад нь Н.Энх­баяр­тай анхны ярилцлагыг хийж байлаа. Тэгж л албан ёсоор бид хоёр зам нийлсэн гэх үү дээ. Түүнээс өмнө бол таньдаг байсан л даа. Бид хоёрын холбоо бол хориод жилийн асуудал л даа. Би  Л.Түдэв багшийнхаа шавь учраас багшийгаа дагаад л “Үнэн” сонинд  ажиллаж байсан хэрэг. Ер нь би Б.Лхагвасүрэн, Л.Түдэв багш хоёроор номоо уншуулж өмнөт­гөлийг нь бичүүлж байлаа шүү дээ. Тэднийг багшаа гэж хүндэлж явдаг шавь нь.

МИНИЙ “ЧОНЫН ХҮҮ” НОМЫН САНААГ “ЧОНОН СҮЛД“-ИЙН ЗОХИОГЧ ХУЛГАЙЛСАН БАЙНА ЛЭЭ

–Та чинь Л.Түдэв гуайн шавь хэрэг үү. Мэдээгүй юм байна…

-Түдэв гуайн гарын шавь байл­гүй яахав. Миний “Чонын хүү” номыг редакторлосон шүү дээ. Одоо Хятадын зохиолч “Чонон сүлд” гээд ном гаргаад дуулиан тариад байгаа шүү дээ.  Тэр но­монд миний номын санааг  хул­гайл­сан байна лээ.

–Харин Бавуугийн Лхагва­сүрэн гуайтай захидлаар харил­цаж, тэрээр танд шүлэг зориулж бичиж байсныг мэдэх юм байна…

-Тийм тийм. Миний номыг ч дэмжиж хэвлүүлж өгч байсан,  хүндэлж явдаг хүн маань. Надад зориулсан шүлгэнд нь ийм мөрүүд байдаг. Заримыг нь мартсан байж магадгүй.

Өөрөөсөө болж алдсан эрх чөлөөгөө

Өршөөл уучлалаар буцааж авахдаа

Уйлсан ч,  дуулсан ч зоргоороо

Уулын салхи шиг дураараа

Бүдэрсэн гэж шоовдорлолгүй

Бүлээн хормойгоо дэвсэж

Эх орон чинь угтана 

Цэцгээ дэвсэж, агаараа чамд цутгах

Цэнхэр эх орны чинь хайрын хариу нь болог… гэх мэтээр бичиж байсан.

– Сонин түүх байна. Өмнөх яриа руугаа эргээд оръё. Н.Энх­баяр гуай таныг ийм байдалд орсноос чинь хойш дэмжиж тусалсан уу?

-Тусалсаан, тусалсан. Бас ма­най нутгийн Ч.Улаан сайд, Сү.Бат­болд, Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга байсан Эрдэнэцогт,  Монгол шуудангийн Чинзориг, эмч Бундан­гийн Болдсайхан, Бат-Энх, Иргэ­ний нисэхийн Т.Батжаргал, бур­ханч лам Г.Пүрэвбат, мисс Ган­тогоо, тэдний ээж нь гээд олон хүн тусалж дэмжиж байлаа. Даяар Монгол, Хөх Монгол бүлгэмийн залуус маань ирнэ. Намайг шорон оронд орлоо гээд нөхөрлөлөө хэвээр нь хадгалж үлдсэн хүмүүс бий бий. Би тэрэнд их баярлаж явдаг шүү.  Ийм үед хүний мөс чанар их танигдаж, шигшигдэнэ шүү дээ. Гэхдээ би ганцаарчилсан өрөөнд хүн амьтан­тай уулзах боломжгүй байсан шүү дээ. Одоо л ганц нэг хүн эргэж ирэх боломжтой болсон болохоос. Тэр байтугай миний хавтаст хэрэгт ч төрийн том алба хашиж байсан хүмүүс мэдүүлэг өгсөн байдаг юм ш дээ. 

–Та таван жил гянданд суу­гаад гараад ирлээ. Таныг давж гарч ирж чадах болов уу гэж бодох хүмүүс байсан л байх.   Гэтэл одоо манай энэ ял сонссон хурандаа нар, таны агуу гээд байгаа Н.Энхбаяр гуай нар ялан­гуяа өндөр албан тушаал хашиж явсан хүмүүс шоронгийн сургаар л бие нь муудаад байх юм. Уг нь гяндангийн дэргэд жирийн дэг­лэмтэй хорих бол анхан шат л гэсэн үг биз дээ. Та үүнийг юу гэж боддог вэ?

-Итгэл үнэмшил, үзэл бодол нь төлөвшсөн хүн л ямар ч юманд тэсч гардаг юм байна гэж бодсон. Би санаатай хүний амь бүрэлгээгүй хэрнээ үүний учир нь олдоогүй байхад үхчихэж бас болохгүй шүү дээ. Үнэн мөн нь олдтол амьд байх ёстой.  Н.Энхбаярын тухай та хоёр надаас асууж байна. Н.Энхбаярын хувьд хуурай өлсгөлөн зарлаад арав гаруй хононо гэдэг бол  аа яа яа хэцүү шүү дээ. За даа тэслээ тэслээ гэхэд долоо л хонож чадна. Би өөрөө өлсгөлөн зарлаж явсан хүн, мэднэ л дээ. Тэгэхэд хуурай өлсгөлөнг арав гаруй хоног тэсч гарна гэдэг бол аймаар. Чухам хуурай өлсгөлөн зарлахдаа  ямар орчинд яаж байсныг нь мэдэхгүй юм. Мань мэт ийм нөхцөлд өлсгө­лөн зарлах нэг өөр, төрийн том хүн зарлах нэг өөр байх. Гэхдээ л хэцүү. Ер нь би Н.Энхбаярыг  бол үзэл бодлын хувьд хүндэлдэг. Алдаагүй хүн байхгүй ээ. Хүний алдааг бас уучилж чаддаг байх хэрэгтэй юм шиг билээ. 

–Саркози Каддафийг алуул­сан гэж ярьдаг шиг арай таныг Н.Энх­баяр нь ингээд түлхчихсэн юм биш байгаа гэж ярих хүмүүс бий л дээ. Яагаад гэвэл та Н.Энх­баярын сайн сайхныг мэдэхээс гадна муу муухай хийсэн зүйлийг ч гадарлана шүү дээ?

-Би ганцхан юм хэлье. Та нар анзаарсан уу, үгүй юу. Би бол олон сайхан шавьтай. Тэдний нэг Даяар Монгол хөдөлгөөнийг удирдаж байсан залуу дээд хэмжээ авсан.  Тэр чинь гурвуулаа хийсэн хэрэг шүү дээ. Ганцаараа хэрэг үүрсэн. Бид нар чинь бол өөрсдийнхөө дагаж байсан хүнийг хутга шааж байсан ч эсрэг хөдлөхгүй. Тэр бол эр хүний чанар. Тэр хүн нь түлхлээ ч үнэнч хэвээрээ л байдаг. Би тийм л хүмүүсийн  нэг. Эзэндээ үнэнч гэдэг шиг. Энхбаяр надад  “Би улс төрийн том алба хашиж байна. Би чамайг цэвэрлэнэ, чи надад хэрэг­гүй болсон” гэвэл би зөвшөөрнө. Тэртэй тэргүй улс төрчид юунаас болж үхдэг вэ гэвэл хэт их юм мэдсэнээсээ болж л үхдэг.  Н.Энх­баяр бол Монголын улс төрд дахин ирж тоглоно шүү. Наана нь элгээрээ яваад өгчихгүй л бол.

–Улс төрдөө эргэн орж, дахин том албан тушаал хашна гэж үү?

-Напелеон Бонапарт Элба арал дээр цөлөгдөж байгаад эргэж ирэхдээ хоёр дахиа хаан болдог  шиг. Н.Энхбаяр бол өрөөндөө амиа хорлоод үхчих хүн бол биш шүү. Ялангуяа шоронд орж байгаа хүн амиа хорлох нь бараг үгүй шүү дээ.

–Та Н.Энхбаярт үг дамжуулах бол юу гэж хэлэх вэ?

-Тэсээд гараарай, дахиад улс төрд босч ирээрэй л гэж хэлнэ.   Өөрөөр хэлбэл, алдсан алдаагаа ухаантай хүн давтдаггүй юм. Алдаагаа давтахгүй хүн л эр хүн шүү дээ. Нэг алдаагаа дахин,  дахин давтаад байвал тэр хүн болохгүй. Түүнээс биш Н.Энхбаяр бол маш их алдаа гаргасан хүн шүү дээ. Олон сайхан дотны хүмүү­сээ өөрөөсөө холдуулж байсан. Олон хэрэггүй хүнд бас итгэж байсан. Харин ажаад байхад нэг алдаагаа давтаад байдаггүй хүн шиг санагддаг. Ю.Цэдэнбал гуайг  олон жил төр барьсан л гэдэг. Н.Энхбаярыг бас тэгж хэлээд байгаа. Олон жил төр барьсан хүн Монголд төр бий шүү дээ. Пунсал­маагийн Очирбат аль 1972 онд монгол төрийн сайд хийж байсан хүн ш дээ. Өнөөдөр хамгийн том ажил хашиж л байна. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн гэдэг чинь  Монголд бол хамгийн том албан тушаалын нэг  гэж боддог шүү дээ.  Ер нь улс төр гэдэг өөрөө бохир тоглоом. Улстөрчид бээлийгүй бол улс төрөө хийж чаддаггүй.

–Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Бээлий болдог хүмүүс нь мань мэт шиг хүмүүс байдаг байхгүй юу. Гэхдээ би бол Н.Энхбаярын  бүл­гийн л бээлий байсан байхгүй юу. Тухайлбал Н.Энхбаяртай хамтарч ажилладаг хүмүүстэй би дамжуулж ажилладаг ч байсан байж болно гэсэн үг.

МОНГОЛЫН ТӨЛӨӨ САЙН ЗҮЙЛ ХИЙВЭЛ ЭРЛИЙЗ, ХУРЛИЙЗ НЬ ХАМААГҮЙ ЭЭ

–Одоо асуултаа арай өөр  тийш нь хандуулъя. Та  бол номоо бичээд л сууж байдаг их сайн хүмүүжигч байсан гэж сонс­сон?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага, арми хоёр бол улс­төрж­дөггүй байгууллага гэж би боддог. Тиймээс хуулийн дагуу, ном журмаар нь л байхыг хичээж ирлээ. Одоо юу хийхэв. Номоо бичээд л сууж байна.  

–Өмнө нь бичиж байсан ном­нууд чинь худалдаанд хараг­дахаа больсон байна лээ?

-Яахав, тэр үеийн номуудаа харахаар одоо үнэхээр голдог. Тэр бол зах зээлийн, борлуулалтын л номууд байж.

–Ер нь анзаараад байхад ял эдэлж байгаа хүмүүс “Миний хэрэг  буруу шийдэгдлээ,  ийм, тийм байна. Гэтэл  ингэчихлээ” гэх юм. Та  өөрийнхөө хэргийн талаар юу гэж боддог вэ?

-Би бол буруутай. Буруугүй гэж хэлэхгүй ээ. Хийсэн хэрэгт нь таарсан ял өгөөсэй л гэж боддог хүн. Ер нь Монголын шоронд бай­гаа олон залуучууд тэгж боддог юм билээ. Би ганцхан юм анзаард­аг. Яалт ч байхгүй хуулиар чанга ял авах түвшинд хүрсэн хүмүүс бий. Тийм хүмүүс бол цөөхөн ш дээ. Та хоёр  бол тийм хүмүүстэй уулзаж байгаагүй байх. Би амьд­ралдаа хятадын эрлийз хүнтэй гар барьж байгаагүй. Би гянданд байхдаа нэг тийм хүнтэй гар барьж байсан. Тэр залуу социализмын үеэс хойш долоон удаа шоронд орсон байгаа юм.  Сая орохдоо хүн хутгалж орсон. Би тэрнээс чи хэдэн жилийн ял авна гэж бодож байсан гэж асуухад “Хорин жилийн ял авна байх гэж бодсон. Илүү авчихлаа” гэсэн. Би тэрэнд  “За одоо чи бид хоёр гянданд таарлаа. Би хятадын эрлийз хүмүүст дургүй. Ийм газар таарчихаад бие биенээ үзэн ядаад яахав” гэж хэлээд гар барьж байсан.

–Та маш олон хүнийг Хятадын эрлийз гэж зарласан шүү дээ.

-Би Монгол Улс тусгаар тогт­нолоо алдчихгүй байгаасай л гэж боддогийм. Монголын төлөө, Мон­голын ард түмний төлөө сайн юм хийж байвал эрлийз байна уу, хурлийз байна уу падгүй ээ. Төрийн том албан тушаалыг өөрийн хувийн, бүр цаашлаад өөр улсын сонирхлын төлөө хийгээд байвал би эсэргүүцэж тэмцэнэ.

–Та хас тэмдэг анх зүүгээд л явдаг байсан. Одоо ч энд зүүгээд байгаа юм байна?

-Ер нь ийм л дээ. Би энийгээ дээдийн өрөөнд зүүж байлаа. Гянданд зүүж байлаа. Одоо ч зүүгээд явж байна. Уг нь  дээдийн өрөө, гяндан хоёрт  хүзүүндээ ийм юм зүүхийг хориглодог л доо. Хас тэмдэг гэдэг бол хүн төрөлхтний танин мэдэх гэж гээд байгаа тэр сансрын хар нүх энэ тэрийг чинь бэлгэддэг асар нарийн гүн ухаантай. Маш олон зуун жилийн түүхтэй эд. Гурван цэнхэрийн агуйд байдаг шүү дээ. Багшаас шавьд, амнаас ам дамжин нууц нь өвлөгдөж явдаг. Би энэ хасыг  үр хүүхдэдээ үлдээнэ гэж боддог юм. Яагаад гэвэл юманд энерги шингэх гэж ярьдаг ш дээ. Тэр утгаараа. Хасын нарийн утга ухааныг тайлбарлана гэвэл бүхэл бүтэн хэдэн боть ном болно.

Үргэлжлэл бий
Д.МӨНГӨНДАЛАЙ
Т.ЦОГТ–ЭРДЭНЭ

НҮБ-ын
төв байр Нью-Йорк хотын Манхэтэн
дүүргийн нэгдүгээр өргөн
чөлөөний 44-46 дугаар гудамжинд байрладаг.
Яг ард талаар нь үзэсгэлэнт
Зүүн гол урсдаг энэхүү Яст мэлхийн булан нэр­тэй газарт
НҮБ-ын төв байрыг барих ажиллагаа 1949 онд
эхэлсэн гэдэг юм билээ. Нийт 69 мянган га газрыг нь тухайн үед 8.5 сая ам.доллараар авч байсан
гэдэг. Тэр үед газар хямд
байсан, одоо Манхэтэнд ч газрын үнэ
тэнгэрт хад­сан гэлцэнэ. Газар юу байхав. Сөөм
ч сул газар байхгүй юм чинь.
Монгол Улс НҮБ-д 1961 онд
эл­сээд 1964 онд одоогийн Суурин төлөө­лөг­­чийн газ­рынхаа бай­рыг авсан ажээ. Зургаан дав­хар
өн­дөр хуучны энэ ба­рилга одоо бас
л “ха­данд гар­сан” үнэтэй
бол­сон гэсэн. Суурин төлөө­лөгчийн газрын зөвлөх Э.Ганболд ах бидэнд тө­лөө­лөгчийн
газрынхаа талаар дэлгэрэнгүй
мэ­дээ­лэл өгсөн билээ.

Ер нь манайхан эртнээс дип­ломат албандаа алсын хараатай байж ирсэн нь олон зүйлээс анзаа­раг­даад байдаг. Түрээсэлж байс­наас худалдаад авах нь зөв гэдгийг дандаа мэддэг байсан бололтой. Парисын Булоньд байгаа ЭСЯ-ны байраа бас л олон жилийн өмнө нэг эмчээс худалдан авсан байдаг нь одоо бас л их үнэд хүрсэн дуулддаг.

Байрны хувьд нэг иймэрхүү. Харин НҮБ-ын суурин төлөө­лөг­чийн газар маань цомхон. Экс Ерөнхий сайдын зөвлөхөөр ажил­лаж байсан О.Оч сайдаар томилог­дож очоод удаагүй аж. Энд сайдаа­саа гадна дөрвөн дипломат, нэг нарийн бичгийн даргатай. Ерөн­хийдөө хүн хүч цөөнтэй. НҮБ намартаа хуралд­даг мэт боловч НҮБ-ын шугамаар хийгдэх ажлууд чөлөө завгүй. Манай УИХ шиг НҮБ-ын зургаан байнгын хорооны ажил байнга явагдана. Гадны улсууд нэг байн­гын хороон дээрээ гурваас тав түү­нээс олон хүнтэй байдаг бол ма­найх хоёр байнгын хороог нэг хүн хариуцаж байх жишээтэй аж. Ерөнхийдөө НҮБ-ын суурин тө­лөө­лөг­чийн газрын хүн хүчийг бод­ло­гоор нэмэгдүүлэхээр болсон шиг.

Суурин төлөөлөгчийн газраас гадна НҮБ-д ажиллаж байгаа мон­голчууд нэмэгдсээр байгаа юм билээ. Хэлтэй устай, чадалтай чадварлаг монголчууд НҮБ-ын төв оффист нь ажиллах болоод бас уджээ. Тэнд хорь орчим монгол­чууд хариуцдаг салбар, бүс нутаг нь өөр, өөр ч НҮБ дэх монгол­чуу­дын гэсэн баг хэдийнэ үүсгэж амж­жээ. Хамгийн удсан нь НҮБ-д хориод жил ажиллаж байгаа С.Эр­дэнэ­билэг. Тэрбээр монгол хүний хувьд НҮБ-д хамгийн өндөр карьерыг хийчихээд байгаа билээ. С.Эрдэнэбилэг гуай НҮБ-ын Да­лайд гарцгүй, буурай хөгжилтэй орнуудын бодлого хөгжүүлэх, зо­хи­цуулалтын газрын даргаар ажил­ладаг. Ерөнхийдөө үүнээс цааш дэвшинэ гэвэл НҮБ-ын ерөн­хий нарийн бичгийн дарга, нарийн бичгийн дарга гээд улс төрийн албан тушаалууд байдаг учраас үнэндээ улс нь, тив нь дэмжиж байж тэр албануудад зүтгүүлэхээс ар­гагүй. Тэгэхээр одоогийн байдлаар монгол хүний НҮБ-д хашсан хам­гийн өндөр албан тушаал энэ бо­лоод байна. Ийм хүмүүсээ эх нутаг­таа авчирч, хүч чадал, туршлагыг нь хуваалцаж ашигламаар санаг­даж байсан шүү.

НҮБ-ын хуралд оролцохоор ирсэн дэлхийн төр засгийн удир­дагч нараас хамгийн сонирхол татам хүмүүсээс дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн агент­ла­гууд ярилцлага авдаг. Ма­най хэвлэлийнхэн ч гэсэн хамгийн анхаарал татаж байгаа, бас олны сонирхож буй хүмүүсийг эрж хайж, сонгож авдаг шиг. Түүнээс бус тэдний эфирийн цаг хязгаартай, НҮБ-ын хуралд ирсэн 200 орчим орны дарга даамал бүгд л яриа өгөхийг хүснэ шүү дээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Нью-Йоркт очих үеэрээ СNN-ийн  сэтгүүлч Кристина Аманпаурын ярилцлагад уригдсан. Иран гарал­тай тэр эмэгтэй дэлхийн хэмжээний бодлого тодорхойлогчдыг ярилц­лагадаа урьдаг онцлогтой. Өөрөө ч асуулт нь цэгцтэй, цөөн хэдэн минутад ярилцагчаа нээж гаргахын тулд бүгдийг хийдэг юм билээ. Тэр сэтгүүлч эмэгтэйн ард гэхэд бүхэл бүтэн баг ажиллаж байдаг боло­хоор арга ч үгүй юм гэмээр. Аман­паур эхлээд Катарын Ерөнхий сайдтай ярилцлага хийсэн бөгөөд үүнийхээ дараа “Жижигхэн орон ч гэсэн дэлхийд амжилтаараа үлгэр­лэж буй Катарын тухай та бүхэн мэднэ. Харин одоо Катараас илүү анхаарал татаж байгаа нэгэн орны тухай танилцуулах гэж байна. Та бүхэн дэлхийн хамгийн хурдацтай эдийн засгийн хөгжилтэй орны тухай мэдэх үү. Хэрэв та Хятад гэж хэлэх гэж байгаа бол алдаж байна. Энэ бол Монгол. Хятад, Орос хоёр гүрний дунд орших Мон­гол Улс эдийн засгийн хөгжлөөрөө Хятадаас хоёр дахин хурдан хөг­жиж байна. Энэ улсын Ерөн­хий­лөг­ч­ийг нэвтрүүлэгтээ урьж байна” гээд ярилцлагаа эхэлж байна лээ. Ерөн­хийдөө энэ удаагийн АНУ-д хийсэн айлчлалаар Ерөнхийлөгч “Тime” сэтгүүлийн томоохон тоймч нартай уулзаж, “Wall street journal”-д ярилц­ла­га өгсөн гээд манай сал­барынхантай ихэд “түншилсэн” шүү. “Time” сэтгүүл гэхэд 2012 оны онцлох гурван хүний нэгээр Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржийг нэрлээд байгаа юм гэсэн.

Ерөнхийдөө Ерөнхийлөгчөөс яриа, ярилцлага аваад байгаа
мэт боловч том утгаараа Монголын сурталчилгаа болж байгаа хэрэг. Бас Монголыг сурталчлах
чиг­лэ­лээр Вашингтон хотноо ажлууд өрнөсний нэг нь “National
Geographic”-т зочилсон явдал. Улс орнуудын хувьд улс төр, биз­несийн ямар нэгэн ашиг сэжмээр бус харин
“National Geographic” шиг хүмүүсийн сэтгэлд нь, тархинд нь хүрдэг арга замаар улс орноо сурталчлах
нь чухал билээ. “National Geographic”-ийн хувьд монголчуудтай эртний танил. Энэ
сэтгүүлийн хуудаснаа анх нь
хэвлэгдэж байжээ. Мөн энэ
сэтгүүлийн архивт
1920-1930-аад оны үеийн монгол­чуудын
амьдралыг харуулсан зураг цөөнгүй хадгалагдан үлдсэ­нийг Ерөнхийлөгчид сонирхуулж байлаа. Бас Вашингтон хотноо “Smithsonian
Institution” байгуул­лага дээр зочилсон. Өв
залгам­жилсан баян англи эрдэмтэн Жэймс Смитсон насан эцэс­лэ­хээ­сээ гурван жилийн
өмнө тун сонин гэрээслэл бичсэн байдаг
бөгөөд 1835 оноос хойш төрөх ач хүүдээ
хөрөнгөө өгнө, үүнээс өмнө өөрөө
нас барвал бүх өмч нь АНУ-д очно хэмээсэн байдаг.
Ингээд хэзээ ч очиж үзэж байгаагүй АНУ-д энэ хүн  бүх
хөрөнгөө үлдээсэн
нь тус улсын Сенатынхны шийдэх нэгэн том ажил болжээ. Түүний нас барснаас зургаан жилийн дараа АНУ-ын тал
түүний их өвийг сайн санааны төлөө зарцуулахаа мэдэгдсэн бөгөөд
энэ институтыг байгуулсан юм билээ. Уг байгууллагын өмнөх
том талбайд улс орон бүр өөрс­дий­гөө сурталчилдаг үйл ажиллагааг уламжлал болгон хийдэг
болсон бөгөөд ирэх хавар манайхан энэ боломжийг
ашиглах ажээ. Олон төрлийн
музей, галерей, олон сая үзмэртэй
энэ  байгууллага өв болгож үлдээсэн
тэр эрхмийнхээ нэрээр нэршжээ. Хэн нэгэн хүн
баян байж болох ч алсдаа үлдэх,
нэрээ үлдээх зүйлст зориулах ухаан гаргана гэдэг
мундаг ажээ. Алсын Америкт төрийн
тэргүүний хийсэн айлчлалыг
товчлон дур­да­хад ийм байна.

“Даяар монгол“, “Хөх монгол” бүлгэмүүдийг үүсгэн байгуулагч, Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын орон тооны бус зөвлөхөөр ажиллаж байсан зохиолч Б.Энхбат чанга дэглэмтэй 415 дугаар хорих ангид хүн амины хэргээр ял эдэлж байна. Тэрээр биднийг уулзахаар очиход хөх өнгийн бэлтгэлийн хувцастай,  хүзүүндээ хас тэмдэг бүхий зүүлт, гартаа спорт загварын бугуйн цаг зүүсэн харагдав.  Шоронгийн хатуу ширүүн нөхцөлд хөл нь муудаж, бам чийгт шүд нь унасан байлаа. Гяндангаас бууж ирээд бага зэрэг махалсан бололтой. Ингээд түүнтэй уулзсанаа уншигчдадаа хүргэе.

–Таны бие гайгүй юу. Дэглэм буураад энд иржээ дээ. Гянданд хэдэн жил хоригдов оо?

-Шүүхийн
шийдвэр гүйцэтгэл чинь таван
үе шаттай. Таван үеийн хамгийн хатуу чанга нь гяндан.

Олон жил шоронгоор явсан хоригд­лууд бол гяндан явахын оронд замдаа боогоод үхчихье л гэдэг юм. Хэр баргийн аавын хүү даваад гардаг юм биш ээ. Эрүүл мэндийн хувьд гайгүй ээ. Харин шүд байхгүй дээ. Талх идэж байхад шүд талхтай хамт л хоолой руу ороод явчихна шүү дээ. Ер нь гяндан хэцүү. Гянданд суугаад гарч ирээд жил хэртэй мөлхөнө шүү. Жингийн алдагдалд ороод бие нь тааруу­хан гарч ирдэг. Би гянданд таван жил болоод дэглэм буурч энд ирсэн.

–Энд хоол унд ямар байх юм?

-Гяндангаас доош дэглэмтэй шоронгууд бол яг эрх чөлөөтэй хүмүүсийн хэрэглэдэг калоритой хоол идэж байгаа шүү дээ. Гянданд бол үүнээс бага 2400 калоритой л хоол иддэг. Ер нь 1924 оны МАХН-ын  гуравдугаар бүгд хурлын мате­риалыг үзэх юм бол Монголын шоронг хагас өлсгөлөн байлгах тухай ярьсан байдаг. Тэр хурал дээр  хоригдлуудыг хагас өлсгөлөн байдалтай байлгаж байна гэж хүмүүс хэлжээ. Гэтэл  Насанбат гэж хүн “Зүгээр, зүгээр,  хагас өлсгөлөн байна гэдэг бол шийтгэлийн нэг хэлбэр” гэж хэлсэн байдаг юм. Одоо бол хоол ундны асуудал байхгүй л дээ.

ХЭЗЭЭ АВЧ ГАРАХ БОЛ ГЭЖ ХӨЛИЙН ЧИМЭЭ ЧАГНААД…

–Гянданг давж гарна гэдэг сэтгэл санааны хатуужил шаард­лагатай байдаг болов уу?

-Сэтгэлийн
хат их шаардана. Гяндангийн дээд шат нь дээдийн  өрөө гэж бий. Ялын дээд хэмжээ авсан хүн орно. Надтай цуг дээд хэмжээ авсан нэг хүн бас очсон. Тэр хүн буудуулсан. Дээдийн өрөөнд  “Намайг хэзээ авч гарах бол” гэж бодон хөлийн чимээ чагнаж хэвтэж байгаад гарснаас хойш ахиж нэг ч хүн буудуулаагүй. Надаас хойш дээд хэмжээ авсан хүмүүс бүгд амьд гарсан. Би нэг юманд баярладаг юм. Монгол төр буудаж тогтоол гүйцэтгэж байсан үеийн хамгийн сүүлийн амьд гарсан хүн нь би. Манай улс чинь жилд 20-30 хүн  цаазаар авдаг. Одоо бол байчих­сан шүү дээ. Хэзээ авч гарч буудах бол гэж чимээ чагнаж хүлээх, гучин жилийн ялтай ч тэртэй тэргүй  амьд гарна гэж бодох хоёрт их ялгаа бий. Энэ бол их сонин мэдрэмж байдаг юм билээ. Хүний амьдрал гэдэг сонин. Намайг дээдийн өрөөнд ороход нэг залуу хэлж байсан.  “Энхбат ахаа олимп үзээд л буудуулах  юмсан” гэж хэлсэн. Би тэр үед “Буудуулахын хооронд олимп үзсэн ч яалаа, байсан ч яалаа” гэж бодож байлаа. Гэтэл бид бүгд олимп үзсэн. Бид хэд чинь Түвшинбаяр алт авахад бүгд уйлц­гаасан. Тэгэхэд нөгөө залуу “За за, одоо буудуулахад харамсах юм алгаа” гэсэн юм. Хөөрхий бурхан болчихсон л доо.

–Цаазын ял авчихаад  дээдийн өрөөнд байхад юу бодогдох юм?

 -Аймшигтай. Би бас нэг сонин юм хэлье л дээ. Хэдийгээр  уулзалт байхгүй ч гэсэн долоо хоног бүр илгээмж оруулдаг байсан л даа.  Аав нь зураач, ээж нь төрийн гавьяа шагналтай хүний хүү надтай байлаа. Нэрийг нь хэлээд яахав. Тэр хүний эхнэр хүүхэд, ээж нь  эргэж ирээд илгээмж өгөхөөр уурла­даг. “Яах гэж надад илгээмж явуулаад, эргэж ирээд байгаа юм” гэж. Би нэг удаа асуулаа. “Яагаад чи ингэж уурлаад байдаг юм” гэхэд тэр “Би  нэг өдөр буудуулна. Нөгөө хэд маань илгээмж оруулах гээд ирдэг. Нэг л өдөр “байхгүй ээ” гээд илгээмжийг нь буцаавал ээж ухаан алдаад унана, эхнэр орилж уйлаад сүйд болно. Одооноос хөндий­рүүлж байсан нь дээр” гэж хэлсэн. Хүн гэдэг чинь ийм л байдаг юм байна. Би бас нэг сонин юм анзаар­сан. Хамгийн сүүлийн шат буюу Ерөнхийлөгчид хандаад дуусчихсан байсан хүнд  ээжийнх нь зурвасыг оруулж ирсэн. “Ээж нь Алтан овоо руу явж хүүгээ гуйх гэж байна. Эхнэр нь Хөвсгөл рүү явж бөөд очиж амь гуйх гэж байна” гэж бичсэн байсан.

–Амь хэлтрэхэд юу бодогдож байв?

-Намайг
амь хэлтэрч хорин тавин жилийн ял авчихаад байхад эмэгтэйчүүдийн өрөөнөөс “жиргээ” орж ирсэн. Жиргээ гэдэг чинь захиа шүү дээ. Тэр захианд “Энхбат ахаа өрөөсөн оймсоо ч болох нь ээ өгөөч” гэсэн байлаа. Дээдийн өрөөнд бүх сайн муу энерги   цуглардаг. Айдас, түгшүүр, сэтгэл шулуудал дээд цэгтээ хүрнэ гэсэн үг. Ялын дээд хэмжээ авчихаад амьд өршөөгдөнө гэдэг эхээс дахин төрж байгаатай адил. Тийм учраас дээд хэмжээ авсан хэрэгтний хувцас хунараас авах дуртай хүмүүс байдаг юм.

–Итгэл найдвар хамгийн сүүлд үхдэг гэдэг…

-Тиймээ,
сүүлчийн найдвар нь газар шороо, бөө хоёр байж дээ. Ахыг нь дээдийн өрөөнөөс шөнө авч гарсан. Углааш хальтираад газар дээр хөл хүрэхэд хоёр нүднээс нулимс аяндаа асгардаг юм билээ.

–Гяндангаас бууж ирсэн хэрэгтэн тордлого авах гэж уддаг юм биш үү?

-Шүүхийн
шийдвэр гүйцэтгэх газрын зүгээс намайг гяндангаас буулгах гэж прокурор, шүүхэд хүртэл хандсан. Уг нь бол би арьс яс болчихсон, хөлөөрөө ороод хөндлөн гарч ирэх ёстой байсан байх.

–Таныг магадланд оруулах­гүй байх сонирхол хэнд бай­сан юм бэ?

-Би
маш олон хүнийг хятад цустай гэж зарладаг байсан. Намайг энд байх зуур хятад цустай олон хүн албан тушаалд хүрлээ шүү дээ. Тэр хүмүүсийн нөлөө орсон гэж боддог. Монгол цусгүй ч ард түмний төлөө ажилладаг хүмүүс рүү дайрч байгаагүй. Харин харь гүрний бодлогыг дэмждэг албан тушаалтантай үргэлж тулж байсан. Хятад цустай хүмүүсийн бүлэглэл бүх шатанд бий. Бие биенээ ил далд дэмжихдээ гаргуун.

–Шоронд ял эдэлж байгаа ялтнууд буруугаа бусдаас нэхдэг. Хэн нэгний өмнөөс ял авчихсан юм шиг ярьцгаадаг?

-Би
буруутай. Миний ажиглаж байгаагаар олон залуус тохирсон ял авч чадаагүй байдаг. Тийм учраас гомдолтой байдаг болов уу. Өөрийнхөө хийсэн хэрэгт тохир­сон ял авдаг цөөхөн ялтан байдаг. Тэднийг шүүх цагдаа, ялтнууд ч хүлээн зөвшөөрдөг. Би сая гянданд нэг залуутай таарсан. “Соц” нийг­мийн үеэс долоон удаа хутганы хэргээр шоронд орсон байдаг. Сая л гэхэд хүн амины хэргээр хорин жилийн ял аваад орж ирсэн. Тэр залуу “Би хорин жилийн хорих ял авна” гэж мэдэж байсан юм билээ.

–Шоронд хүлээн зөвшөөрөгд­сөн ялтан гэж байх уу?

-Жолооч
хүн ямар үед тайван явдаг вэ гэвэл дүрмээ ягштал баримталсан үед алдаа гарга­даггүй. Түүнтэй адилхан шоронд ч өөрийн дүрэм, дэг жаяг үйлчилдэг. Тэр дүрмээр явахгүй бол нөгөө ертөнц ойрхон байдаг юм. Шорон бол шорон шүү дээ.   

АМЬД ЯВАХ ЯАХ ВЭ, АМЬДРАХ САЙХАН ШҮҮ

–Амьд байх сайхан юм даа гэж бодогдов уу…

-Амьд
байхаас илүү амьдрах сайхан юм даа. Амьд байх ч яахав. Хаана ч амьд явж болно. Амьдрах нь сайхан юм даа.

–Ном зохиол их бичиж байна уу?

-“Хүн
гүрнээс өмнөх үеийн мон­голчуудын түүх” гэсэн ном бичиж байна. Уран бүтээл их хийж байгаа. Хүн гүрний өмнөх үеийн түүх их бага судлагдсан юм билээ.

–Та цаазаар авах ялыг байх­гүй болгосныг юу гэж боддог вэ?

-Үндсэн
хууль, Эрүүгийн хуульд цаазаар авах ял байгаа шүү дээ. Ерөнхийлөгч ганцхан тохиолдолд  цаазаар авах ялаас өршөөдөг. Тэр нь Ерөнхийлөгчид хандаж өргөдөл бичсэн тохиолдолд хянаж үзээд цаазын ялаас өршөөх шийдвэр гаргадаг. Түүнээс биш нэгэнт цаазын ял хуульд байгаа цагт шүүхийн шийдвэрээр цаазын ял сонсч л байгаа шүү дээ.

“Намайг төрийн тэргүүн байх хугацаанд цаазын ял гүйцэт­гэгдэхгүй” гэж Ерөнхийлөгч хэлсэн шүү дээ…

-Нэг
сонин юм хэлэхэд дээд хэмжээ авсан хүмүүсийн зарим нь өршөөл гуйдаггүй. Зарим нь хийсэн хэрэгтээ зохих ялаа аваад хүлээн зөвшөөрнө гэдэг шиг амь гуйдаг­гүй. Зарим нь амь гуйдаг. Би өөрөө тусгай байранд байсан болохоор  олон хүнийг мэднэ  л дээ.

–Ингэхэд та өршөөл гуйсан уу?

-Амь
гуйгаагүй. Би өнөөдрийг хүртэл  есөн удаа дэглэм бууруулах гэж прокурорт бичиг явуулсан. Тэгэхэд надад ийм хариу өгч бай­гаа юм. “Таны дэглэм бууруулах асуудлыг хуульд нийцэж байгаа эсэхийг холбогдох байгууллагаас асууя” гэсэн хариу ирсэн. Монгол Улсын прокурорын газар хуульд нийцэж байгаа эсэхийг өөр ямар газраас асуудаг байнаа гэж бодсон.  

Тэгээд намайг таван жил гян­данд хоригдож ял эдлээд таван сар тав хоног дутуу байхад проку­ророос надад “Дахин нэг жилээр ял эдлэх хугацааг чинь хойш­лууллаа” гэсэн бичиг ирсэн. Давж заалдъя гэхээр  болохгүй гэсэн. Учир нь  өмгөөлөгчгүй учраас давж заалдах боломжгүй гэдэг.

–Та яагаад өмгөөлөгч авдаг­гүй юм?

-Өмгөөлөгчтэй байсан. Өм­гөөлөгч маань талийгаач болчих­сон л доо.

–Өөр өмгөөлөгч авч болдоггүй хэрэг үү?

-Би
гянданд байхдаа хорь гаруй удаа өмгөөлөгч авах гэж хүсэлт гаргалаа. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл өмгөөлөгчгүй л явна. Миний хэргийг мөрдөн шалгаж байсан мөрдөн байцаагчид эрүүгийн хэрэг үүсгээд хэрэгсэхгүй болгосон гэсэн. Надад бол танилцуулаагүй. Яахаараа миний хэрэг дээр байсан мөрдөн байцаагчийг хууль зөрчсөнийг надад хэлдэггүй юм гэж хүртэл асууж байсан.

 Үргэлжлэл бий

Д.МӨНГӨНДАЛАЙ,
Т.ЦОГТ-ЭРДЭНЭ