Month: February 2012

Зураг дээр зүүн гараас Ц.Гомбодорж заан, Ө.Эрдэнэ-Очир арслан, Т.Зундуй заан нар. 1960-аад оны дундуур

Далан нэгэн он. Ардын хувьс­галын түүхт тавин жилийн ойн наадмын өнгийг
тодорхойлсон барилдаан. Тухайн жилийн цагаан сарын гол шуугиан тавин жилийн ойд
хэн түрүүлэх бол, тэр бөх өнгөлнө дөө гэсэн таамаг байсан нь мэдээж. “Ойн одтой
бөх л тү­рүүлдэг юм даа” гэх олны яриа ч амнаас ам дамжсан нь тодорхой. Түүнийг
нь бататгах гэсэн мэт Сэрээтэрийн Цэрэн аварга тэр жилийн цагаан сарын барилдаанд
түрүүлж олон түмнийг шуугиулаад авсан. Цэрэн аварга дөчин жилийн ойгоор буюу
1961 онд төрийн их наадамд Дарийн Дамдин аваргыг орхин түрүүлж, таван жил босоо
явсан амжилтыг нь зогсоож байсан түүхтэй билээ. Тэгээд начин цол­ноос аварга цолыг
шууд хүртсэн байдаг. Цэрэн аварга түрүү үзүүрт Дамдин аваргатай үлдчихээд бай­хуйд
Спортын төв ордонд цугласан олон, эх орныхоо өнцөг булан бүрт “араажав”-аа чагнан
суусан бүхэн “ойн одтойгоороо Цэрэн түрүүлнэ дээ” гэцгээж байжээ. Үнэхээр мон­гол
бөхийн гучин хоёр шинжийн гучин нэгийг нь хадгалж төрсөн, даншгийн ах дүү алдарт
аваргууд болох Ш.Намхай, Ш.Лувсанжамбаа нарын уугуул нутаг Булганы Сай­ханаас тодорсон
даян аварга гарцаа байхгүй түрүүлсэн байдаг. Харин тэр жилийнхээ өндөр ойд түрүүлж
чадалгүй Хорлоогийн Баянмөнх аваргад унаснаар үзүүр булаасан билээ. Гэхдээ л ойн
одтой бөх гэдгээ баталсан түүхтэй.

Далан нэгэн оны сар шинийн барилдааны
их шөвөгт Монгол Улсын арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарам, Жамбалын Хайдав нар шалгарсан
удаатай. Хайдав арслан тэгэхэд начин цолтой бай­сан бөгөөд тэр жилийнхээ наадамд
долоо давж шөвгөрснөөр улсын арслан цол хүртсэн юм. Тус барил­даанаас зарим нэгийг
нь онцолъё л доо. Тухайлбал, Ар­хангай айм­гийн Хотонт сумын харьяат улсын заан
Ч.Адъяа хоё­рын даваанд залуу бөх Должин­гийн Адъяа­төмөртэй оноолт таарч унасан
байдаг. Д.Адъяатөмөр начинг бөх сонирхогч олон сайн мэднэ. Өнд­рөөрөө Оргилболдтой
ойрхон очих тэрээр дал, наяад онд хоёр Мөн­хийн бэлтгэл хангагч байсан. Мань хүн
далан оны ца­гаан сарын ба­рилдаанд улсын зааныг хоёрын даваанд өвдөглүүлэн шуугиулж
байсан бол бүр наян есөн онд тавь шахсан насандаа начин цолны босго алхаж байв шүү.
Жамбалын Хай­дав арслан, Донровын Долгор­сүрэн заан нар начин цолтой, Дамдин­гийн
Галдандагва, Дами­рангийн Баатаржав нартай гурвын даваа­ны төгсгөлд тунацгааж жин­хэнэ
гал авалцсан барилдаанууд үзүүлсэн байдаг. Дөрвийн даваанд Хайдав, Долгорсүрэн хоёр
мөн л тунаж байх жишээний.

Далан хоёр он. Х.Баянмөнх аварга түрүүлж, Говь-Алтай айм­гийн Хөхморьт
сумын харьяат улсын заан Ундрахын Пүрэв үзүүр­лэсэн жил. У.Пүрэв заан ирээдүйн алдарт
аварга Дашдоржийн Цэ­рэнтогтохыг начин цолтой байхад нь гурвын даваанд, Л.Сосорбарам,
П.Дагвасүрэн нарын хүчит арс­лангуудыг дөрөв, тавын даваанд, Д.Дамдин аваргыг зургаагийн
да­ваанд давж ир, бяраар илүүрхэн үзүүрт шалгарсан юм. Идэрхэн заан Пүрэвийгээ тийнхүү
шуугиу­лахад Алтайнхан мөн чиг их баярла­сан даа. Ялангуяа Соёлын гавьяат зүтгэлтэн
Рэгжийбуугийн Нямдорж, утга зохиолын доктор, цаст Алтайн оргилууд шигээ л дүнхийж
байдаг Үржингийн Хү­рэлбаатар нарын бөхийнхөө тө­лөө нэгэн үзүүрт сэтгэлтэй явдаг
эрхмүүд ихэд хөөрсөн биз. Мэдээж тэр хоёр их л залуу байсан даа. Тэднээс дутахааргүй
баярласан нэгэн бол Соёлын гавьяат зүт­гэлтэн, Элчин сайд Дагвын Ца­хилгаан гуай.
Хөхморьт гэхээр л хоёр нүднийх нь нулимс сул асгаад ирдэг алдар суу, авьяас билгийн
тэнгэр болсон хийморьтой эр дөр­вөн уулын дунд багтахааргүй л баярласан байж таараа.
Тэрээр гурван жилийн өмнө манай сонины “Эх орон сумаас эхэлнэ” буланд “Элст манхан
нутгаа ингэтлээ юун­даа санана вэ” хэмээн Хөхморь­тынхоо тухай бичихдээ Пүрэв заанаа
хэрхэн тодотгож өгснийг тодхон санаж байна.

Тэрхүү барилдааны гурвын даваанд Дасрангийн
Мягмар заан начин цолтойдоо, Төмөрийн Артаг начинг залуу бөх байхад нь туна­сан
байдаг шүү. Хоёулаа л ирлэсэн тонгорог шиг байж дээ. Одоогийн­хоор бол Ч.Санжаадамба,
Ц.Сод­номдорж, Ө.Даваабаатар нар шиг л байж. Үй зайгүй найзууд болох Д.Долгорсүрэн,
Ч.Лундаа нар дөр­вийн даваанд тунасан байдаг. Энэхэн зуурт шигтгээ бол­гохуйд, Чимэдийн
Лундаа начинг үе тэн­гийн бөхчүүд нь заанаар тогто­хооргүй хүчтэн байсан даа хэмээн
харамсан өгүүлдэг юм. Тэрээр бие галбир, хувь хүний зан ааш, зүс царай, хүч тэнхээгээрээ
үнэндээ гойд нэгэн байжээ. Даанч залуугаа­раа өнгөрсөн байдаг. Түү­нийг анх гарч
ирэхэд, хоёр Мөн­хийн залгамж халаа ч гэж яригдаж байсан удаа­тай.

Далан гурван он. Жигжидийн Мөнхбат аварга дөрөв дэхээ тү­рүүлж, Жамбалын
Хайдав арслан үзүүрлэсэн жил. С.Цэрэн аварга, Далайн Жамц арслан нар их шө­вөгт
шалгарсан байдаг. Тус барил­дааны хоёрын даваанд Хэнтий аймгийн харьяат улсын заан
Дам­динсүрэнгийн Барамсай Архан­гайн Х.Галиндэвт, Бин­дэръяа­гийн Батхуяг начин,
Чимэ­дийн Гочоо­сүрэн зааныг залуу бөх байхад нь тус тус тахимаа өгсөн. Сонирхуу­лахад,
Барамсай зааныг Б.Бат-Эрдэнэ аваргын хадам аав гэдэг байх шүү. Өмнөх жилийнх нь
үзүүр бөх У.Пүрэв заан гурвын даваанд аймгийн арслан Дондо­вын Нан­салд тахимаа
өгсөн бай­даг. Жа­раад оны дунд үе далаад оны эхээр хэдэн “галзуу амьтад” хө­дөөнөөс
очиж хүч үздэг байсан гэх. Булганы Д.Нансал, “задгай шар” Лхагвадорж, Ц.Волоож,
Зав­ханы С.Юнрэн,  Мөөеө аваргыг ид байх үед
өвдөглүүлж байсан Өм­нөго­вийн Манлайжав, Төв аймгийн Жанчивравдан нар. Дэндүү ааг
омогтойгоосоо болж тэд улсын цолгүй үлдсэнийг үеийнх нь бөх­чүүд дурсдаг юм аа.   

Далан дөрвөн он. Хоёр Мөнх аанай л үлдэж Хорлоогийн хөвүүн дөрөв дэхээ
түрүүлсэн түүхтэй. Мядагийн Мөнгөн, Пүрэвийн Даг­васүрэн нарын арслангууд их шөвөгт
шалгарсан юм. Тэрхүү наадмын шуугианы нэгэн эзэн нь Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын
харьяат, халхын алдарт бөх Дагва­цэрэнгийн Хадбаатар байлаа. Тэрээр гурвын даваанд
Увсын Төмөрийн Артаг начинтай тунаж, барагтай л бөхөд тахимаа өгөх дургүй ааг омогтой
хүдэр эрийг бяр хүчний илүүгээр давсныг санах нэг нь санаж байгаа даа. Тэр цагаас
хойших цагаан сарын барилдаан Хадаатай эхэлсэн дээ. Т.Артаг начныг өвдөглүүлсэн
Хадаа хүү дараагийн даваанд Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир арсланд яалт ч үгүй унасан
гэдэг шүү. Д.Баатаржав М.Мөнгөн, Д.Галдандагва Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Д.Дол­горсүрэн,
Баянхонгорын Гандолгорын Батсүх нар гурвын давааны сүүл рүү хоорондоо үзэж бөх сонирхогч
олныг суудлаас нь өндөлзүүлж байжээ.

Далан таван он. Хоёр Мөнх мөн л үлддэгээрээ үлдэж Хорлоо­гийн хөвүүн тав
дахиа түрүүлсэн байна. Харин их шөвөгт дархан аварга Д.Цэрэнтогтох начин цол­тойдоо,
Ө.Эрдэнэ-Очир арслан­гийн хамт шалгарчээ. Д.Цэрэн­тогтох аварга Увсын Баатаржав
начин, Говь-Алтайн Д.Цэрэндаш начин, Булганы Д.Лхагвасүрэн заан нартай дараалан
тунаж ба­рилдан давсан байна. Ийнхүү монгол бөхийн түүхэнд Дашдор­жийн Цэрэнтогтох,
Дагвацэрэнгийн Хадбаатар нарын аваргуудын үе эхэлсэн нь тэр ээ. Дорнод нутгаа­саа
үе үе ирж барилддаг байсан Д.Түвшин заан тэр жилийн цагаан сараар зодоглож гурвын
даваанд Архангайн Дамбын Шижээ начинд унасан бол, ард олны хүсэн хүлээ­дэг бөх
“цахилгаан” Мөнхөө арс­лан Алтайгаас ирж барилдан хоё­рын даваанд Хөвсгөлийн Базар­раднаа
гэдэг залууд тахимаа өгсөн байдаг.

Далан зургаан он. Ж.Мөнхбат аварга тав дахиа түрүүлж, Л.Сосор­барам арслан
үзүүрлэсэн. Үндсэн­дээ Төв аймгийн хоёр хүчтэн тэр жилийн цагаан сараар үлдсэн байгаа
юм. 160 бөх зодоглосон учир зургаа, долоогийн даваанд бөх сондгойрсон байна. Цолныхоо
эрэмбээр Мөөеө аварга зургаад, Со арслан долоогийн даваанд гоц мөргөжээ. Ховд аймгийн
Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар Ёндонгийн Ишгэнээр дөрөв,
Дүгэрийн Цэрэн­дашаар тав, Жамбалын Хайда­ваар зургаа давж их шөвгийн гу­равт Мөөеө
аваргатай хүч үзсэн байдаг.

Төв аймгийн бөхчүүд түрүү зүүр булаалдсан
наадамд тус нутгийн хүчтэнүүд доогуур даваанд ч сайн барилдсан байна. Тухайлбал,
олноо “Бүрэнгийн бүдүүн гуят” хэмээн алдаршсан Мөнхийн Загдсүрэн начин Д.Барамсай
заан, С.Цэрэн аварга нарыг гурав, дөр­вийн даваанд өвдөглүүлж Мөөеө аваргад тавын
даваанд унасан байдаг. Тэрээр наян хоёр онд Д.Дамдин аваргаар тав давж улсын цолны
босго алхсан билээ.

Далан долоон он.  Хорлоогийн
Баянмөнх аварга түрүүлж, Пүрэ­вийн Дагвасүрэн арслан үзүүрлэ­сэн. Тэр хоёр улсын
наадмын үзүүр түрүүнд хоёр ч удаа үлдсэн байдаг шүү. “Баянаа бид хоёр залуудаа нэг
гэрт амьдардаг байв. Түүнтэй төрийн наадамд хоёр ч удаа үлд­сэн юм. Сүүлийн удаад
нь өгчих болов уу гэж горьдож байлаа. Гэвч Баянаа яс үзсэн. Аварга гэдэг үнэхээр
аваргаараа л төрдөг юм билээ. Би бол арслан болохоор заяагдсан хүн дээ” гэж Дагвасүрэн
гуай хуучилдаг юм. Далан долоон оны баярын их шөвөгт Ж.Мөнхбат, Д.Хадбаатар нарын
аваргууд үлд­жээ. Баянаа Хадаа хоёр тунаж барилдсан байна. Хатуухан учраа Хадааг
давчихаад Баянаа аварга “Энэ хүнийг ч барахааргүй болж байгаа юм байна даа” хэмээн
өөрийн эрхгүй дуу алдаж байсан гэдэг шүү.

Улсын наадамд тоотой ирж барилдсан
Дундговийн “харлаг” хэмээх Дамдиндоржийн Жавзмаа начин тэр жилийн сар шинийн барилдаанд
зодоглон Увсын Баа­таржаваар гурав давсан байдаг. Олон түмнээ “Чапаев” хэмээн ал­даршсан
Нэмэхийн Дашзэвэг на­чин нас ахисан хойноо зодоглож улаан нөмрөгтэй гарч байсныг
мэдэх хүмүүс нь хэлдэг юм.

Далан найман он. Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат Дашдоржийн
Цэрэнтогтох аварга анх удаагаа түрүүлсэн жил. Үзүүрт нь Ж.Мөнхбат аварга үл­дэж,
их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Долгорсүрэн заан нар шалгар­сан байна.

Д.Цэрэнтогтох аварга тэр жилийнхээ
наадамд мөн л анх удаагаа түрүү магнай болж улсын арслан цол хүртэж байсан билээ.
Тухайн барилдааны зарим нэг онцлогоос дурдъя л даа. Өмнийн говийн О.Пүрэв начин
гурвын даваанд Жамцын Даваажав гавьяатад унасан байдаг. Олимпийн мөнгөн медальт
нэрт бөх Даваажав улсын цолонд хүрээ­гүй байсан үе л дээ. Гурвын даваа­ны сүүлд
Ё.Ишгэн Д.Жавзмаатай, Д.Цэнд-Аюуш Г.Жалаатай, З.Дүв­чин Цэвээнжавын Ванчигцэрэнтэй
тус тус хүч үзсэн байна. Тэдний хооронд ямархан барилдаанууд өрнөсөн нь тодорхой.
Цэнд-Аюуш, Ишгэн, Дүвчин нарын заанууд дөнгөж начин цолтой байв. Ма­найхны хэлдгээр
ирлэсэн тонгорог шиг л байсан болов уу.

Далан есөн он. Хорлоогийн Баянмөнх аварга түрүүлж, Д.Цэрэнтогтох аварга
үзүүрлэв. Л.Сосорбарам, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд шөвгөрчээ. Тэр жилийн цагаан
сарын өнгө нь Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Адуучийн
Баатархүү байв. Тэрээр уран гараат начин Завханы Г.Бат­тогтохоор гурав, Гандолгорын
Батсүх начингаар дөрөв давж Д.Цэрэнтогтох аваргад унасан байдаг. Мөн тэр жилээ улсын
цо­лонд хүрсэн байх шүү. Дэндэвийн Амгаа заан Зэвэгийн Дүвчинтэй, Дамбажавын Цэнд-Аюуш
заан Рэгжийбуугийн Даваанямтай гур­вын давааны төгсгөлд хүч үзсэн байна. Үндсэндээ
дөрвөн заан хоорондоо тулсан байгаа юм. Наяад оны эхэн бол яалт ч үгүй л тэдний
үе. Дээр нь Дамдингийн Баяраа гарьд, Шагдарын Чанрав, Однойн Бахыт, Содномын Эрхэм­баяр,
Жанцангийн Чулуун хүчтэй начингууд шуугиулж явсан он жилүүд билээ.

Наян он. Дагвацэрэнгийн Хад­баатар аварга манлайлж айл хотол, улс
даяараа магнайгаа тэнийтэл баярласан жил. Хадаа аваргыг түрүүлнэ хэмээн өмнөх жилүүдийн
сар шинээр олон түмэн хүлээж байсан. Тэрээр үзүүр тү­рүүнд Донровын Долгорсүрэн
заантай үлдэн монгол гутлыг нь сугартал дүүгүүрдэж хаячихаад яваад өгсөн гэдэг.
Идэр залуу хүчтэний бяр тэнхээг хүн бүр шаг­шиж байсан гэх.

“Угтаалын зон олны сэтгэл, Хүүлэй
хаан уул нь түшлээ дээ” хэмээн Хадаа аваргыг мэдэх ойр дотнынхон нь хэлж байсан
дуулд­даг. Мөн “Алдар”-ын тамирчид Хадаагийнхаа түрүүг дүүрэн баяр­тайгаар тэмдэглэж
байсныг мөн л мэдэх нэг нь хэлдэг юм. Тэр жил хоёр Мөнх шөвгөрсөн байна. Бөх­чүүд,
бөх сонирхогчдын хэлдгээр цоорч барилдсан хүчтэнүүдийн нэгэн Баян-Өлгий аймгийн
Цэнгэл сумын харьяат Однойн Бахыт харцага. Казах түмний төлөөлөл болсон тэрхүү хүчтэн
Ч.Амар­түвшин, Д.Амгаа, Ё.Ишгэн нарын заануудыг дараалуулан орхин дунд шөвөгт шалгарч
Баянаа авар­гад унасан байдаг аа. Увсын Дов­чингийн Нэгдэл начин тэр жил мөн л сайн
барилдан бага шөвөгт үлдэж байжээ.

Н.ГАНТУЛГА

Төрийн соёрхолт жүжигчин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

–Та үсээ ямар урт ургуулаа вэ. Ямар нэгэн дүр бүтээхээр бэлдээд байна уу?   

-Яг
тийм. Зуу гаруй ангитай  сериал хийх гэж байгаа.  Энэ улс үндэстний түүхийг элдэв чимэг­гүйгээр, бодитойгоор нь гаргана гэсэн зорилготой юм билээ. 

–Зураг авалт нь эхэлчихсэн юм уу?

-Төслөөрөө
бол  нь энэ хавраас эхэлнэ. Үүнийгээ үндэсний эрх чөлөөний, олноо өргөгдсөний гэгд­дэг 29-ний өдөр Лу.Болд албан ёсоор  надад дуулгасан.

–Та ямар дүрд тоглох юм?

-Миний
хувьд япончуудын хий­сэн кинонд Чингэс хааны дүрийг бүтээх өмнөх мөрөөдөл минь ун­тар­­сан. Гэхдээ бүр биелээгүй гэж бо­лохгүй юм. Б.Лхагвасүрэн гуайн зохиолоор хийсэн Баатар найруу­лагчийн бадрангуй эмгэнэлт драм болох “Атга нөж” жүжигт урилгаар Чингэсийн дүрийг бүтээсэн. Тэр дүрээрээ олон түмэнд хүрэхээс гадна Олон улсын  театрын өдрөөр тохиодог “Гэгээн Муза”-гийн эрэг­тэй гол дүрийн шилдэг шагналыг авсан. “Лувсанвандан сан”-гийн    гоо зүйн дээд шагналыг авсан. Мөн  “Үлэмжийн чанар” гэх бүрэн хэм­жээний цэнгүүн, “Атга нөж”-ийн Чингэсийн дүрд төрийн соёрхол олгосон. Миний бодлоор бол элдэв долоон шунал, янз бүрийн мөнгө тоолохгүйгээр яваад байхад ажил сайхан бүтэж байна ш дээ. Дэлхийн жишигт нийцсэн театртай болох төсөл эхэлчихсэн явж байна. Энэ төслийн хажуугаар ирэх жилийн бүтээлийн урилга ирчихсэн. Теат­рын төслийн хувьд Японтой хамт­рах юм.

–Япончуудын хийсэн киноны  Чингэсийн дүрд яагаад тоглохоо больсон юм…

-Урьд
нь бидэнтэй хамтарч ажилласан компани нь дампуураад нэг их мөнгөтэй якуза хүн гарч ирээд л тэр киноны санааг уургалж аваад  өөрснөө япон хүнээ тоглуу­лаад хийхээр болсон. Намайг  есөн өрлөгийн нэгд тогло гэхээр нь би татгалзсан. Яахав Чингэсийн дүрийг өөрийнхөө оюун санаанд шингээгээд л үлдсэн. 

–Ямар ч байсан Чингэс хаа­ныхаа дүрийг бүтээх мөрөөдөл тань энэ удаа биелэх нь ээ?

-Чингэс
хааны дүрийг бүтээх мөрөөдөл минь  түрүүчээсээ биел­сэн. Дахиад нэмж биелэх төлөвтэй байна. Чингэс хааны хэлсэн үг сургаалаас харахад дандаа оюун санааны зөв нөмөр нөөлгийг эрж хайж байсан хүн юм. Тэгэхээр оюун санаа руу нь л дөтөлж орох гэж зорьсон. Чингэс хааныг  төрөлхийн хутагт хувилгаа­дын увдис, бядтай хүн гэж би хараад байдаг юм. Зүгээр л сэлэм эргүүлээд дайн зарлаад байсан хүн биш. Энэ дэлхийн олон гүрнүүдийг өдөж дайн хийгээгүй. Өдсөнийг нь сөдөж өгч байсан. Сөдөхөөр барахгүй сөхрүүлж бай­сан эзэн хаантай юм билээ бид чинь. Жавхарлал Неру хэлэхдээ “Аугаа Александр Македонский, Напелеон нарын дайн самуун бол Чингэс хааны байлдан дагууллын дэргэд юу ч биш юм аа” гэсэн байдаг.

–Өөр ямар уран бүтээлүүд дээр ажиллаж байна?

-Уран
бүтээлийн олз их ээ. Сүүлийн 20 жил амралт ая тух харалгүй ажилласан байна. Байга­лийн театр гэдгийг нээсэн. 2006 оноос Баянхонгор аймгийн Баян­лиг, Баянгол Цагаан агуй гээд  сүг зураг бүхий хадан дээр хоёрон­тоо очиж өөрийн тоглолтоо хийсэн. Нэг нь 1960-аад оны дуу шүлэг голло­сон, нөгөөд нь “Үлэмжийн чанар”-аа тоглосон. Равдан гавьяат, дуу­чин Уянга нар оролц­сон. Байгаль дэлхийг харъя гэсэн хүмүү­сийг аваад явдаг. Америкийн зарим эрдэмтэд, Японоос хүмүүс ирж сонирхдог юм. Дараа нь Хамрын хийдэд очиж тоглосон. Орой нар шингэж байхад тоглолтоо эхэлдэг. Хөвсгөл далай өөрөө тайз, цаадах уул нь тайзны арын фон болдог. Долоон сард Хөвсгөлд тоглос­ны­хоо дараа есдүгээр сард Дунд­говийн Их газрын чулуун дээр очиж тоглосон. Их газрын чулуу бол үнэхээр гайхалтай газар бай­сан. Тэнд тоглосны маргааш өглөө нь миний дуулж хуурдсан “Үлэм­жийн чанар”-аа тоглосон буурин дээр цагаан эрээн могой ирж хоно­сон байна лээ. Цэрэндондов гэдэг өвгөн надтай 40-өөд минут хөө­рөлдсөн. Тэнд 700 гаруй хүн цугла­сан. Манайхан чинь юм үзчихээд тарьсан хогоо цэвэрлэлгүй явчих­даг юм байна. Маргааш нь  байгаль орчны хамгаалагч тэр өвгөн ойр  хавийг нь цэвэрлэхдээ могойтой таарсан байна лээ. Тэгээд лус баярласан байна гээд найруулагч, оператор нарт ярьсан байна лээ. Одоо тэр тоглолтоо DVD болгож олонд хүргэх бодолтой. Цаад санаа нь гэвэл байгаль эх чинь амьтай. Энэ дээр амьдарч байгаа юм бол тэр амь амьдралыг нь хайрлая, өмөөрч өмөлзье. Гэр орон болсон байгаль дэлхий дээрээ аятайхан цэвэрхэн сууя л гэсэн ухаантай.

–Ойрд тавих бүтээл  бий юу?

-Байна.
Хоёрдугаар сарын 18,19-нд МҮСТО-д “Алтан ураг” “Арга билиг”, “Домог”, “Жонон”, “Хөсөгтөн” гээд этник хамтлагуудын нэгдсэн гала тоглолт хийнэ. Би өөрийнхөөрөө Монголын этник, язгуур сонгодог урлагийн гэж нэр­лээд байгаа. Энэ чинь Монголын сонгодог шүү дээ. Энэ тоглолтоор  монголчууд урлагаараа, ухаа­наараа нэгдэж болдгийг харуула­хыг зорьсон. Нөгөө талаар сар шинэ хэмээх улбаат сайхан баяраа энэ маягаар тэмдэглэж байя гэсэн шавыг нь тавиад өгчихье гэж бод­сон. Залуучууд дуртай нэгдэцгээж байгаа. Тайз, гэрэл гээд бүх ажлууд эхэлчихсэн. Би ерөнхий най­руу­лагчаар ажилласан. Энхгэрэл гэдэг хүүхэд бүжиг дэглээчээр ажиллаж байгаа. Алтайн магтаалыг жинхэнэ ном журмаар нь тавина. Цагаан сараар бид чинь жилийн заслаа хийлгэдэг ш дээ. Судлаачдын үзсэ­нээр бол их гүн утга агуулгатай байдаг юм байна. Цаашид Алтайн магтаалаар клип хийе гэж бодож байна. Жинхэнэ утгаараа Цагаан сар чинь монголчуудын сонгодог баяр. 1206 онд л Эзэн хаан Чингэс хаан ширээндээ заларсан. Усан морин жил мэндэлсэн хүн улаан барс жил Их Монгол Улсаа байгуул­сан. Хаврын сар нь бар сар юм. Тэр бар сарын эхний өдрийг шинийн нэгэн гэж нэрлэе, энэ өдрөө нэгэн­дээ гомдлож туньснаа тайл­даг, хэлэлцдэг баяр болгоё гэж хэлэлц­сэн юм байна лээ, түүхэндээ бол.  Монголчууд  өвөлжингөө бор хоо­лоо идэж, эрс тэс уур амьс­галдаа зохицон амьдарч энергиэ бор хоолноосоо авдаг байгаад хавар ханш нээгдэх үеэр буцаад тэрийгээ тайлж мацаг барьж, цагаан идээгээ  иддэг  байж. Харин 1206 оноос хойших үндэсний гол бодитой баяр нь Цагаан сар явсаар ирж. Ком­му­низ­мын үед шинэ жил­тэй хольж хут­гаж дөч тавиад жил явлаа. Тэглээ гээд гуйваагүй ганц үлдсэн баяр нь Цагаан сар юм байна. Энэ цагаан сараар нь Үндэснийхээ дуу бүж­гийг ард түмэндээ хүргэдэг байя гэдгийн эхлэл буюу шавыг нь би тавьж байна. Энэ шав бол Их Монгол Улсын бие бие рүүгээ тэмүүлсэн тэмүүлэл, зөв эв нэгд­лийн батал­гаа болох юм аа.

–Хилийн цаана байгаа монгол­чуудаа хүрч ирэхийг урьсан Ерөнхийлөгчийн  санаатай  нэг юм аа даа?

-Тийм
Ерөнхийлөгчийн хэлээд байгаа санаатай нэг. Би Ерөнхий­лөгчид дуулгаж байгаа. Урьж бай­гаа. Ивээлдээ багтааж болгоогооч гэж.  Монголчуудын оюун ухааны орой, титэм нь болсон цэнгүүн болно гэж итгэж байгаа. Нөгөө талаас Цогтсайханы “Хонхны дуу”, “Рашаантын 18” гээд олон сайхан дуу бий. Тэдгээр дуунуудыг нь хооронд нь сүлээд, дотор нь дүртэй болгоод UBS-ийн Б.Бадрал зохио­лыг нь бичээд, хөгжмийн зохиолыг нь Алтанхуяг бичээд “Хонхны дуу” гэсэн монгол мюзикл хийе гэсэн. Хуучны хөг­жимт драмаасаа мюзикл чинь ондоо. Төсөв хөрөнгө нь батлаг­даад ажил нь эхэлчихсэн явж байна.

–Сүхбаатарын хөшөөг буул­гана гээд нэлээд ярьсан. Тэр санаа тань  бүтсэнгүй ээ…

-Намайг
зүхсэн зүхэлт, буруу­шаалт энэ тэр энд хамаагүй. Би бодохдоо энд цэлгэр талбай байл­гаад л дэлхийн томчуудыг ирэхээр арын Чингэсийн цогцолбороор фон хийгээд асар олон DVD хийж дэлхийгээр цацах юмсан гэсэн л бодолтой байсан. Үндсэндээ урла­гийн бүтээлийн хувьд ч он цаг, орон зайн хувьд ч хоорондоо зөрчил­дөөд байгаа юм. Жанжин Сүхбаа­тарыг муулаад доош нь хийсэн юм бол үнэндээ алга. Жан­жин Сүх­баа­тарыг цэргийн музей юмуу, Тас­ганы овоон дээр ч юм уу, Ардын намыг байгуулсан гэж байгаа бол намынх нь үүдэн дээр ч юм уу байлгаач ээ гэснээс ингээд гуйвуул­чихна гэж санасангүй. Ер нь энэ бүтээлүүдийг уран бүтээлч хүн сэтгэж, бүтээж туурвидаг учраас үгүйсгэж болох­гүй. Лениний хө­шөөг ч тэр, Сталины хөшөөг ч тэр уран бүтээлч хүн л хийсэн. Уг нь түүх түүх чигээрээ байх учиртай. Нөгөө талаар хөшөөтэй дайн зар­лаад байгаа юм биш улсын нийс­лэлд их нандин, цэгцтэй цөөн бүтээл байвал зүгээр.

–Ардчилсан намын идэвхтэй гишүүний хувьд саяын ҮЗХ–ны  хурлын талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Би
бол ҮЗХ-ны гишүүн ч биш, Ардчилсан намын гишүүн ч биш байсан.

–АН–д хэзээ элслээ?

-М.Энхсайхан намаас гараад, тогоо шанагаа хуваалцаад эхлэ­хээр өөрийн санаа бодлоо өмөөрч энэ намд элссэн. Нөгөө кинон дээр Балтын хэлдэг шиг “Намайг Ардын нам гэдэг шүү” гэдэг шиг “Намайг Ардчилсан намын гишүүн байсан гэж хэлээрэй” гээд үхэлтэй биш. Нэгэнтээ суурийг нь тавьсан, санаа бодлыг нь гаргаж ирсний хувьд явж байгаа. Айн Рид “Зөвшилцлийн Засгийн газар гэдэг бол фашизм” гэсэн байдаг. Тэрний баталгаа нь өнөөдөр гарч ирж байна. Ядуурал 35-40 хувь хүрчихлээ. Тэгэхээр тэд зөвшилдөөд улс орныхоо эрх ашгийн төлөө юм хийсэнгүй. Зөв­шилцөж байгаад завшилцах гэж байгаад болохоо байгаад салав уу гэж хардаж байна. Би хардах эрхтэй. Яагаад хардах эрхтэй юм гэхээр үнэхээр Зөвшилцлийн Зас­гийн газар байгуулсан юм бол Оюу толгой, Таван толгой эргэлтэд орох учиртай. Үүнийг нь би дэмжиж бай­гаа. Эргэлтэд оруулахдаа эх­лээд дэд бүтцээ шийдчих. Улаан­баа­тараас Таван толгой, Оюу тол­гой хүртэлх хар замаа, хурдны замаа эхлээд тавьчих тэгэх үү, Айвенхоу майнзынхаан. Энэн дээрээ гэрээгээ хийе. Тэгээд та нар тэнд суурин байгуул, тэрний зураг төслийг нь гаргаж байгаад наанаа ух. Тэгэх учиртай. Энэ улс үндэс­тэнд аятай тухтай амьдрах болом­жийг бий болгоё гэж хүний нүнжиг­тэй ханд­сан бол энэ Засгийн газарт итгэх ёстой. Тэгтэл тэгээгүй. Тэгээ­гүй болохоор тэнд бөөн хар тоос босч байгаа. Тэд ийм бодлого явуулж чадсангүй, чадах чадвар ч үгүй юм байна. Харин тэд ондоо бодолтой буюу нийлж завших бодолтой хүмүүс байсан байна гэж дотроо би дургүйцэж байна. Зас­гаас гардаг нь зөв. Өчигдөр орой зурагтаар харж байхад одоо л сөрөг хүчинтэй мэт уур амьсгал төрж байна. Уг нь анхнаасаа Ард­чилсан нам энэ зөвшилд оролцох­гүй гээд хүчтэй сөрөг хүчин байх боломж байсан. Хүчтэй сөрөг хүчин байгаад хөшүүрэг хийгээд саяын хэлсэнчлэн “Наанаа эхлээд дэд бүтцээ шийд, наад улс үндэстнээ битгий цөлжүүлчих. Дэлхий угаа­саа цөлжиж байхад” гээд дуугарч байх ёстой. Жирийн жүжигчин, мунхаг миний бодлоос дор ухаан­тай улс  төрчид байна гэхээр ямар увайгүй юм гэж л харж байна.  “Сонгогчид нь ямар байна. Депу­татууд нь тийм байна” гэж Михайл Задарнов хэлсэн. Аль 1800-аад оны үед Достоевский “Ямар ард түмэн байна тийм төр байна гэж” бас хэлсэн. Тэгэхээр сонгож байгаа бид ч өөрөө буруутай. Долдугаар сарын нэгний үйл явдал болсны дараа ҮЗХ хуралдаад тэр хурал дээр нь би ҮЗХ-ны гишүүн биш ч гэсэн өөрийн эрхгүй яваад оччих­сон юм. ҮЗХ дотор өрөвдмөөр амьтад байдаг юм байна лээ. Гишүүдийн ярьж байгааг сонсоод би гутсан. Тэр үед би “Ээ чааваас” гэж бодоод огиудас хүрсэн. Үг хэлэх эрх би авсан. Яагаад гэвэл энэ намын тулгын чулууг ивэлцсэн учраас. “Одоо ингээд яв. Хувьсгалт намын бэлтгэл хүчин болоод яв зайл” гээд хэд хэдэн хүний нэрийг би цохож хэлсэн. Тэгсэн “Таныг хүндэтгээд үг хэлүүлж байхад доромжиллоо” гэсэн. Тэгэхээр нь Н.Алтанхуяг даргатай шатан дээр таараад анхааруулж үг хэлсэн. Одоо яасныг нь хар л даа. Н.Алтан­хуяг нь байна уу, С.Батболд нь байна уу хамаагүй энэ хэд бие биенийгээ ямар үгээр хэлэх нь хамаагүй. Жинхэнэ “алуулж” бай­гаа нь эдний аманд яригддаг ард түмэн байхгүй юу. Гишүүд, зарим нэг  билиг авьяастай гэгдэх хүмүүс миний ард түмэн гээд яриад эхлэ­хээр нь би энэ юу хийж алах гэж байгаа бол гэж харддаг. Хэдий чинээ ард түмэн гэж ярина, төдий чинээ худалч байдаг.

–Засгийн газрын гишүүн УИХ–ын  гишүүн байдгийг  өөрчилье гэж Ерөнхийлөгч санал гаргаад МАН–ынхан хүлээж авсангүй өөрсдөө шийдчихлээ л дээ…

-УИХ-ын гишүүдийг хууль батал гэсэн болохоос гүйцэтгэх ажил хийгээд яв гэж хэн сонгосон юм. Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн тусдаа л байх ёстой. Тэр бүү хэл Ерөнхий сайд нь УИХ-ын гишүүн биш байх ёстой  байхгүй юу. Харин Засгийн газарт нь аж ахуйн талын хурдтай  мэдрэмжтэй чадал­тай хүмүүс орж ажиллавал сайн байгаа юм.

–Жанцанноров гуай та хоёрын тухайд асуумаар байна. Нас намба суусан хоёр том уран бүтээлч чухам яагаад ингэж муудалцаад байгаа юм бэ?

-Ганц
Жанцанноров гуай биш ээ цаагуур нь хийснийгээ мэрж иддэг хүмүүс байна. Жишээлбэл Жанцанноровын ажилч хичээнгүй чанар, сайхан аялгуу зэргийг нь үгүйсгэсэн хэрэг бол биш. Миний  хувьд Жанцанноровт тийм ааш зохихгүй гэж бодож байсан. Тэгж хүндэлдэг байсан болохоор түү­ний хөгжмийг Чойномын тухай бүтээлдээ оруулж байсан. Өөрөө ч баярласнаа илэрхийлж байсан. Уран бүтээлийн хамтрагчид бай­сан. Насаар бол надаас арав гаруй ах. Ах хүн намбатай байх хэрэгтэй л дээ. Зарим бүтээлүүдээ юмнуу­даас туусан юм бол бий. Тэрнийг нь би мэднэ. Тиймээс би тэднийг нь үгүйсгэнэ. Мандухайг үгүйсгэж болохгүй. Аргагүй төрийн шагнал авах ёстой бүтээл. Бидний хооронд яагаад ан цав гарав гэхээр овоо босгоогүй бол шаазгай юунд суух вэ гэж. Би бол бусдыг өдөж явдаг хүн биш. Өдвөл харин сөднө. Нямдорж гуайн хэлснээр “Хурууны минь хээ хувиршгүй, алганы минь хээ арилшгүй минийх ээ, минийх”  гэж. Тэгэхээр миний хээ угалзыг эвдэх гээд хэрэггүй л дээ. Сая “Алтан Өд” гээд наадам боллоо. Уг нь тэд чинь Монголын оюун санаа­ны түүчээ болж явах учиртай хү­мүүс биз дээ. Цаг гучин минутын дараа эхэлдэг юм байна тэр ажил нь. Оосор бүчгүй цагаан өргөө гээд л нүгэлтэй худлаа ярих юм. Хаан амар хатан суудал ч гэнэ үү. Тэр­нийгээ тэд чинь яруу найраг гэж боддог юм байна. Тэр орой жаахан ширүүн загнаад уйтай гарсан. Улаанбаатарын утаа шиг урьд нийг­мийн утаандаа баригдчихсан хэдэн хүн л сууж байна лээ тэр дотор.

–Жанцанноров гуайн хувьд төрийн шагналыг авторууд л авдаг, гүйцэтгэгчид авдаггүй гэсэн юм л ярьсан байсан?

-Нарийндаа
бол жүжигчин дуу­чин хүмүүсийг гүйцэтгэгч гэдэггүй. Цаазын ял авахад гүйцэтгэнэ гэж байдаг. Шүүхийн шийдвэрээр ялыг гүйцэтгэдэг. Үнэхээр гойд содон дахин давтагдашгүй бүтээлүүдийг хийсэн хүмүүст аль салбар гэхээсээ үл хамаарч төрийн шагнал авах ёстой. Би “Үлэмжийн чанар”-аа давтагдахгүй гэж бодож байна. “Үлэмжийн чанар” гэдэг дуугаа дангаар биш бүтэн хоёр цаг гаруйн тоглолтоо бүтнээр нь авч үзвэл давтагдахгүй. Буцаагаад та нарын түүхий эдийг би борлуулдаг гэж хэлж болно ш дээ.  Явуухулан гуай “Хар ус  нуурын шагшуурга” гэдэг дууныхаа тухай “Яруу найрагч Явуухулан, дуучин Зангад гуай хөгжмийн зохиолч гурвын санаа нийлж байж сая “Хар ус нуурын шагшуурга” гэдэг бүтээл гарч бай­гаа юм” гэж хэлсэн байдаг. Уран бүтээлээсээ өмнө бүтээгчид нь бай­даг. Одоо жинхэнэ чадвараа гар­гасан юм хий л дээ. Нацагдорж шиг симфони бичихгүй юу. Хангал шиг, Билэгжаргал шиг. Тэгвэл би Жанцанноровт баяр хүргэнэ. “Чи ми­ний шүүсийг шахаж байж юм гар­галаа шүү” гэж надад баярлана. Би хэдэн сайхан хөгжмийн зохиолч анд­тай байлаа. Тэд маань ихэнх нь залуу­гаараа явчихлаа. Хангал, Нацаг­дорж, Билэгжаргал, Чин­зориг гээд хэдэн нөхөд минь. Тухайн үеийн удирдлага нь дарж боож байсанд ихэд харамсч ярьдаг байж билээ. Чинзоригийн ая, Банз­рагчийн шүлэг “Үнэн, худал хоёрыг өөрөө ч мэдэхгүй хорвоо, Өнчин зүрхний хайрыг минь өшиж битгий боогооч, Хатуу зөөлөн хоёрыг хаашдаа ч мэдэхгүй хорвоо минь, Халуун зүрхний хайрыг минь ха­шиж битгий түгжээч” гэсэн сайхан дуу, Билэг­жаргалынхаа аяыг нь хийсэн нэг дуутай хамт би цоо шинэ бүтээл болгон  бичүүлж, дуулах  гэж байгаа. Яг одоо ч би “Халуун зүрхний хайрыг минь хашиж битгий түгжээч” гэж хэлмээр байна.

–Дуучин Болдыг төрийн шаг­нал авахад нэлээд шүүмжлэл дагалаа…

-Төрийн
шагналыг олон жил ажилласан, олон жил амьдарсанд нь өгдөг шагнал биш гэдгийг сая харуулчихлаа. Залуу насан дээр нь, хийж бүтээж байгаа үед нь өглөө.  Болдод би баярлаж байна. Төрийн шагнал авахдаа намайг урьсан. Намайг клипэндээ тоглохыг урьсан. Клипнийх нь зохиол таа­лагд­сан. Бас киноноос гадна Бол­дын клипэнд зориулж үсээ ургуулж байгаа шүү, нээрээ. Хүүхдүү­дийн­хээ энэ бүтээлч хандлагад баяр хүргэн, урам өгөх ёстой. Балхжав Болдыг төрийн шагнал авахад нь “Миний дуунуудыг дуулдаг юм ш дээ. Ямар гоё юм бэ” гэж өөрөө авсан юм шиг баярлаж  байсан. Ийм л байх ёстой байхгүй юу. Хөдөлмөрийн баатраас бусад бүх медалийг энгэртээ гялалзуулдаг нэг өвгөн байдаг юм.  Тэр хүн орой 23 цагт хүүхдээрээ утасдуулж байна ш дээ. “Болд төрийн шагнал авчихлаа. Та юу гэж үзэж байна” гэж. “Надад ямар хамаатай юм. Би яахаараа мэдэх ёстой юм” гээд уурлангүй утсаа салгачихсан. Тэр хүүхэд нь тэгж утасдана гэж байх­гүй. Унтаж чадахгүй нойр нь хүрэх­гүй, даралт нь ихсээд, зүрх нь салгалаад хүүхдэдээ “Чи явж сурагла” гэж байгаа тийм л инээд­тэй дүр зураг харагдаж байгаа юм. Зүгээр л өтөл л дөө, зүгээр л хөгшир  л дөө. Эдний ингэж зөнө­хийг хараад би харин ингэж зөнөх­гүй юм шүү гэж бодож байгаа. Намайг доош нь хийж байсан бүхэн намайг дээш нь босгож ирсэн байхгүй юу.

 

 

Их хурлын эрхэм гишүүн Х.Бат­тулга
“Архи, тамхи, согтууруулах, мансууруулах бодис үйлдвэрлэдэг, мансууруулах бодистой
холбоотой гэмт хэрэгт холбогдож байсан этгээдүүдийн УИХ-д нэр дэвших эрхийг хязгаарлах
тухай” хуулийн төслөө дахиад гурав дахь удаагаа өргөн барихаар болсон тухай мэдээлэл
байна. Тэрбээр уг хуу­лийн төслийн талаарх санал бод­лыг нь сонсохоор Засгийн газарт
хүргүүлээд байгаа гэнэ. Хэдхэн хоногийн өмнө ангийн нөхдөдөө хандаж, төслийг дэмжин
хамтдаа өргөн барих хүсэлт илгээсэн. Түүнд нь З.Энхболд, Р.Амаржаргал, Г.Баяр­­сайхан,
Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Ган­­­хуяг, О.Чулуунбат, С.Эрдэнэ нарын арван гишүүн дэмжиж хариу
ирүүлснийг бид мэдэж байгаа.

Уг хуулийн төслийг “Женко” Баттулга
бүр эрт өргөн барьсан. Гэвч байнгын хорооны хуралдаа­нуу­дад дэмжлэг авалгүй хэдэн
ч удаа унав даа. Тиймийн учир Сонгуулийн хуульд оруулж амжаа­гүй. Мань хүн болохоор
энэ удаа­гийн сонгуулиар хэрэгжүүлж ам­жих­гүй ч Их хурлын дараагийн ээлжит сонгуулиас
өмнө мөрдөж болох юм гэж хууль санаачлаг­чийнхаа хувьд үзэж буйгаа гишүү­дэд дуулгаад
авсан. Гэвч түүний Сонгуулийн хуулийн төсөлд оруу­лахаар улайран зүтгэсэн архи,
тамхины үйлдвэрлэл эрхэлдэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй байх гэсэн саналаас логикийн
алдаатай зүйл анзаарагдаад байгаа юм. Учир юу вэ гэвэл, эрхэм гишүүний өргөн барьсан
дээрх хуулийн төсөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчиж байна хэмээн Э.Бат-Үүл гишүүн
Төрийн байгуулалтын байн­гын хорооны хуралдаан дээр хэлээд бут ниргэж орхисон. Тод­руулбал,
“Монгол Улсын Үндсэн хуульд сонгох, сонгогдох эрхийг хуульчлан баталгаажуулсан.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хүн бүр сонгох, сонгогдох заяамал эрхтэй. Гэтэл энэхүү заяамал
эрхэд халдах нь Үндсэн хуулийг уландаа гиш­гэсэн явдал” гэж ирээд л Э.Бат-Үүл гишүүн
авч өгсөн билээ. Тэр нь ч үнэн юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр байгаа.

Мөн тэрээр “Женко”-гийн сана­лыг бизнесийн
өрсөлдөөн гэж харж байгаагаа, парламент аливаа иргэний сонгох, сонгогдох эрхэд халдсан
шийдвэр гаргаад эхэлбэл дараа дараагийн удаа хэн нэгэн хүн нөгөөгийнхөө эрхийг хязгаар­лах
гээд туйлшрах магадлалтайг, тэр ч бүү хэл монгол хүний өмч рүү халддаг байдал үүсэх
вий гэсэн болгоомжлолыг хэлсэн. Бат-Үүл баатрын маань ингэж хэлэх нь үнэхээр зөв
дөө хэмээн дэмжиж байсан боловч бас нэг эргэлзээтэй юм яриад явчихлаар бүүр толгой
эргээд байх юм. Тэрээр Хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн
най­руулгын төсөл, Монгол Улсын Ерөнхий­лөгчөөс өргөн мэдүүлсэн Хэвлэл, мэдээллийн
эрх чөлөөний тухай хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх үеэр хэвлэл, мэдээллийн эздийг Их
хуралд оруулахгүй байвал таарах юм гэж хэлээд байсан. Тэр үгийг нь сонсоод бүр гайхаж
хоцорсон шүү. Архи, тамхины үйлдвэрлэл эрхэл­дэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй байх,
хэвлэл мэдээллийн эздийг Их хуралд суулгахгүй байх хоёрын дунд ямар ялгаа байна
аа, эрхэм Монгол Улсын бааар минь гэж. Мөн л ажил төрлөөр нь ялгаварлан гадуурхсан,
тэр нь тэгээд Үндсэн хууль зөрчсөн болоод явчихгүй юу. Өөрийн чинь яриад байсан
“туйлш­рах, эрхийг нь хязгаарлах” гээч чинь энэ мөн биз. За энэ ч яахав. Гол юм
биш. “Женко”-гийн өнөө асуудалд эргэн оръё. Өнөө асуудал гэдэг нь Их хурлын цөөн
хэдэн гишүүдээсээ туслалцаа авч байж Засгийн газарт гурван ч удаа нүүрээ улалзуулан
байж санаа хүргүүлээд байгаа архи, тамхины эздийг УИХ-д дэв­шүүлэхгүй гэсэн хуулийн
төсөл л дөө. Түүнийг нь нарийвчилж үзээд, ухаалгаар бодоод цаад углуургаар нь аваад
үзэхээр бас л логикийн хувьд утгын алдаатай зүйл хараг­даад байгаа юм. Наад захын
жи­шээ татахуйд, архи, тамхины үйлд­вэрлэл эрхэлдэг эздийг Их хуралд дэвшүүлэхгүй,
парламентын тан­химд үзэгдэхээ больчихвол ард түмэн архи, тамхи хэрэглэхээ болих
уу. Жишээлбэл, шинэхэн сайд Ц.Дашдорж Их хурлын гишүүнээ болиход Монголын ард түмэн
нийтээрээ тамхинаас гарах уу. Гаваагийн Батхүүг дахин сонгог­доо­гүй нөхцөлд хүн
бүхэн “АПУ”-гийн архийг, ерөөс архи гээч зүй­лээс ор тас татгалзах уу. Эздийг нь
их хуралд сонгоогүй юм. Одоо бид  архи ууж
тамхи татахаа болино гэцгээх үү.  Үгүй л байхгүй
юу. Ёстой лөөлөө л биз дээ.

Ер нь ч тэгээд архи, тамхины эзэд
Их хуралд суусан ч яалаа, байсан ч яалаа. Тэгэхээр таны санаачлан зүтгүүлээд байгаа
хуу­лийн төсөл тийм ч ач холбогдолтой зүйл биш байгаа биз дээ, эрхэм гишүүн минь.
“Ашиг сонирхлын үүднээс биш ажил хэрэгчээр асуу­далд хандаж бай” гэж ангийн тань
нөхдийн хэлээд байгаа бас чиг оргүй үг биш юм шүү.

Архи, тамхи хортой юу гэвэл хортой.
Асар их хортой. Зөвхөн хувь хүнийг биш, гэр бүл, албан байгууллагыг бус улс гүрнийг
тэр чигээр нь мөхөөх аюултай. Архины хор хөнөөлийн талаар бид хичнээн жил ярив даа.
Хий хоосон ярьж өөрсдийгөө хуураад ямар ч амжил­тад хүрдэггүйг, ямар ч үр дүн гар­даггүйг
өнгөрөгч он жилүүд бидэнд бэлээхэн гэрчлээд өгсөн. Архины хор уршгийг мэргэжлийн
хүрээнд судалсан хүмүүсийн судалгаа олон байдаг. Тэр бүгдээс зарим нэгийг нь ишлэл
болгоё. Өнөөдрийг хүр­тэл зарим хүмүүс бага зэрэг архи уувал эрүүл мэндэд тустай
гэж үздэг байсан. Энэ нь харин ч эсрэгээрээ байж, архи хүний биед ямар ч сайн нөлөөгүй
болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. Улаан дарс цус төлжүүлдэг,  зүрх судсанд сайн хэмээн мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг
ч, бас л худлаа ажээ. Шинэ Зеландын Аукландын их сургуу­лийн судлаач Род Жексон
дусал архи ч хүний биед хичнээн муу нөлөөтэй болохыг судалгаагаар тогтоосон байна.
Автомашины осол, гэр бүлийн хүчирхийлэл, нийгмийн доройтол, боловсролын уналт, хүн
амины хэрэг гэх асууд­луудын ард ерөөсөө архи л байдаг. Энэ бүгдийг бид мэдсээр
байж нийгмээрээ автсаар л байгаа. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч архидалтын эсрэг
тэмцэж, шинэ оны босгон дээр сүү өргөх болсон нь ард иргэдийн сэтгэл санаанд ихээхэн
нөлөөлж, нийгмийн хавт­гайр­сан архидалт хамжааргатай болох эх үндэс тавигдсан гэж
болно.

Тэгвэл яах ёстой юм бэ. Ерөө­сөө л
архи, тамхийг дотооддоо үйлдвэрлэж, борлуулж, хэрэглэ­хийг хориглосон хуультай болъё
оо.  Энэ хуулийг Их хуралд даруйхан өргөн
барих тэгээд батлан гаргах  хэрэгтэй. Арабын
орнууд архигүй болоод л байна. Хөгжил дэвшлээ­рээ дэлхийд тэргүүлж эхлэх янзтай.
Архигүй ард түмэн бол ухаалаг байдаг. Аливааг жинхэнэ хүний ёсоор шийддэг. Монголчууд
бид өнөөдөр архины халуун солио­ролд автан адгууслаг шинжээр амьдарч байна шүү дээ.
Хэрвээ архи, тамхийг бүрмөсөн хоригло­сон хууль гаргавал эрхэм гишүүн Х.Баттулга
таны дэвшүүлээд бай­гаа санаа ч бүтэх юм шиг байна. Өнөөдөр үүнээс өөр гаргалгаа
алга. Архийг дотооддоо үйлдвэр­лэхгүй, хил гаалиар оруулахыг хориглоход янз бүрийн
асуудал гарах нь мэдээж. Өнөө архичид    болон
хүмүүс  архины оронд  элдэв төрлийн 
хор уугаад үхнэ гэж  сүйд болцгоодог.
Тэр бол төр засаг цочирдоод байхаар нэг их сүйдтэй юм биш. Эрүүл мэндэд хортой,
бие организмд болохгүй гэсэн зүйлийг хэрэглээд үхвэл өөрсдийнх нь хохь болно.  Яагаад хохь гэж байна вэ гэхээр архи уухгүй байж
тэсэхгүй нөхдүүд л ийм юм ууна биз дээ. Тэд тэгвэл архитай байсан ч түүндээ шартаад
үхнэ, архи үгүй байсан ч элдэв мансуурах юм уугаад үхнэ, чанарын ялгаа байна уу.
Харин архитай байвал ингэж үхэх хүмүүс хэзээ ч дуусахгүй. Тэд архиа уусаар, мөн
түүндээ хордож үхсээр байх болно. Архийг хоригловол нэг удаа үхээд л араас нь залгаад
үхэх хүн байхгүй болно. Мөн архины дамын наймаа галзуурна гэцгээдэг.  Америкийн хориод оны хуурай хуулийг мэднэ биз
дээ хэмээн мэдэмхийрцгээдэг. Хэнийг ч ялгаа­гүй архи зарсан л байвал, хилээр оруулж
ирсэн л байвал зүгээр л тав юм уу, арван жилээр алагчлалгүй шийтгээд байя л даа.
Арван жил шоронд хатах уу, архиа шаглаад зогсож баймаар байна уу өөрсдөө шийдэг.
Шоронгийнхноо нөгөө төмөр зам гэх мэт ажилд дайчлах­гүй юу. Ард түмнээ ингэж л архи­наас
салгахгүй юм бол Монгол Улс чимээгүйхэн мөхөл рүүгээ явах нь байна шүү. Архийг оюутан
залуу­чууд бус бүр нялх хүүхдүүд уудаг болсон. Мөн бүх ядуучууд, дунд давхаргынхан
ууцгаадаг. Харин бидэнд архи үйлдвэрлэн өгдөг, гадаадаас оруулж ирдэг том га­рууд,
бидний олигархи гээд үзэж чадахгүй байгаа баячууд  бол огт амсдаггүй.  Өөрсдөө уудаггүй мөрт­лөө биднийг болохоор өдөр
шөнө­гүй уухыг уриалаад байгаа нь хайртай учраас тэр гэж бодож байна уу.  Харин жирийн иргэд бол сурагчийн цүнх үүрч эхлэв
үү, үгүй юу архинд орж байна. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ. Тиймээс архи, тамхийг хориглосон
хуулиа нэн даруй баталъя. Ийм хууль баталсан парламент Монголын түүхэнд үлдэнэ шүү.
Түүхэнд үлдэх нь гол биш л дээ. Гэхдээ л ард иргэдээ архинаас салгана гэдэг чинь
ямар сайхан бэ. Халтмаагийн Баттулга гишүүн минь ээ, архи, тамхины эздийг Их хуралд
суулгахгүй гэж явцуурахын оронд тэдгээр хорыг ор тас хориглосон хуулийг ангийнх­наараа
батлуулаад өгвөл илүү үр дүнтэй биш үү . Тэгвэл та Монголын түүхэнд мөн чиг гавьяатайгаар
үлдэнэ дээ. Үүнийг л танд хэлэх байна.

Н.ГАНТУЛГА

-ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Ц.ЭЛБЭГДОРЖ
ДОРНОГОВЬ, ГОВЬСҮМБЭРТ АЖИЛЛАЛАА-

Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Цахиа­гийн Эл­бэг­дорж өнгөрсөн
баа­сан, бямба гаригт Дорно­го­вийн Замын Үүд,
Сайн­шанд, Говьсүмбэрийн Чойрт
ажиллалаа. Тэр­бээр төрийн
тэргүү­нээр сонгогдон ажиллаж
бай­гаа хуга­цаандаа бүх айм­гуудад
очиж, ард иргэ­дийнх нь амьдрал ахуй, асуудал­тай нь танилцаж ажиллахаар төлөв­лөс­нөө­рөө яваад өндөрлөж байгаа ажээ. Энэ удаа­гийн газрууд нь төмөр зам дагасан, хилийн, бас сүү­лийн үед яригдаад байгаа аж үйлдвэрлэлийн цог­цолборыг байгуулах га­зар учраас
ярьж хэлэлцэх асуудал ихтэй газрууд байлаа. Тэрбээр томи­лолтоо Замын-Үүдээс эхэлсэн юм.

ЗАМЫН-ҮҮД

Замын-Үүдэд буусан
даруйдаа Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Эдийн засгийн чөлөөт бүсийн мэргэжлийн албадын
нэгдсэн байранд очиж бай­далтай газар дээр нь танилц­сан юм. Замын-Үүдийн чөлөөт
бүсийн талаар яриад чамгүй олон жил өнгөрчээ. Гэхдээ тэнд нэг байшингаас өөр зүйл
босоогүй талаар хүмүүс их ярьдаг. Харин энэ томилолтын үеэр Замын-Үүдийн чөлөөт
бүс цуу яриа, мөрөөдөл биш бодит ажил болох замдаа орсон гэдгийг хүмүүс хэлж байлаа.
Одоогоор 3.1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулал­таар хашаа хам­гаа­лалт, цахилгаан
дамжуулах шугам, трансформаторын дэд станц, хөрсний инженер геологийн болон хот
төлөвлөлтийн тойм судал­гаа, байгаль орчны нарийв­чилсан үнэлгээ, усны хайгуул,
усан хангам­жийн судалгаа хийгээд бай­гаа талаа­раа ярьж байв. Ямартай ч төрийн
тэргүүнээ ирэхэд хэлсэн энэ үгээр бол хоёрхон жилийн дараагаас он удтал яригдсан
Замын-Үүдийн чөлөөт бүс үйл ажиллагаагаа явуулаад эхлэх нь бололтой. Ерөнхийлөгч
Ц.Элбэг­дорж ч “Нэг үеэ бодвол урагшилсан байгаа нь сайн хэрэг. Газар дээр нь байдлыг
харж ажилд нь дэмжлэг урам өгч, байгууллагуудын үйл ажиллагааг уялдуулах зорилготой
ирсэн” гэдгээ хэлж байсан. Улс орныхоо өмнөд хаалганд ирсэн төрийн тэргүүн чөлөөт
бүсээс гадна гааль хилийн үйл ажил­лагаа, га­даа­дын иргэн харьяат, төмөр за­мын
үйл ажиллагаатай танилцсан. Тэр дундаа хил гаалиар хар тамхи, алт биедээ нууж авч
гарч байгаа байдал бас гаднаас орж ирж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг
хангахад хэрхэн анхаарч байгааг нэлээд нухацтай асууж байсныг хэлэх хэрэгтэй.

Ерөнхийлөгч Замын-Үүдийн
иргэд­тэй уулзахдаа “Хөдөө орон нутагт ажиллаж байхдаа төрийн тэргүүний хувьд хийж
байгаа ажил, төр засгаас хийж байгаа ажлуудаа ярьж танил­цуулаад явдаг ч Замын-Үүдэд
энэ газар оронтой холбоо­той асуудлыг хөндөж ярих нь зүйтэй гэж үзэж байна. Замын-Үүд
түүнээс хэдхэн метрийн зайтай байгаа Эрээний хөгжлийг байнга харьцуулж ярьсаар ирсэн.
Ийм зөрүү­тэй ялгаатай байгаад олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаагийн нэг нь өдий олон
жилийн хугацаанд Замын-Үүдийг төмөр замын нэг өртөө гэж харж тооцож ирсэнтэй холбоотой.
Одоо энэ газар өртөө биш 20 гаруй мянган хүнтэй хот болж байна. Төмөр замын бай­гуул­лага
энэ олон жилийн хугацаанд ачааны хүндийг үүрч ирсэнд бид баярлалаа гэж хэлэх ёстой.
Одоо төр засаг энэ үүргээ хүлээн авч ажиллах цаг болсон. Ердөө 2010 онд л Замын-Үүдийн
ерөнхий төлөвлөгөө гэж батлагдлаа шүү дээ. Замын-Үүдэд усны асуудал, гэрэл цахилгаан,
цэвэрлэх байгуу­ламж гээд шийдэх зүйл олон бай­на. Газар олголтын асуудалд эх­нээс
нь ил тод, тодорхой зарчмаар ажиллах шаардлагатай. Хилийн цаана салхин сэнс олноороо
ажил­лаж байна. Говийн нар, салхийг хэрэглэж, сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглаж, усаа
эргүүлэн ашиглах тухайд эхнээс нь анхаарч ажиллах хэрэгтэй байна. Эндхийн бас нэг
тулгамдсан асуудал бол цаад талаас найман урсгалаар авто­замын урсгал орж ирж байхад
энд хоёр замаар л хүлээж авч байгаа явдал. Өөрөөр хэлбэл нөгөө тал 80 литрийн бидоноор
ус зөөвөрлөхөд бид хорьтын бидонтой очиж бай­гаа­тай адил байна. Энэ бол Замын-Үүдийн
хамгийн том тул­гамд­сан асуудал мөн. Одоо эхний шатанд 40 сая орчим ам.долларын
хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэж байна. Үүнийг ямар хөрөнгө оруу­лалтаар олж болох
талаар хамтдаа ярьж, шийдэцгээе” хэмээж байсан. Замын-Үүдийнхэн ч Ерөнхийлөгч­тэй
хийсэн уулзалтын үеэр өөр өөрийн харж байгаа өнцгөөрөө асуудлаа тавьж, бас зарим
нь хувийн хүсэлт бодлоо ч хэлээд авч байлаа. 
Хилээр хуучны орос ма­ши­нуудыг гаргахгүй гэсэн шийдвэр гаргасан нь олон
хүний эрхийг зөрчиж байгаа, Монголын нүүрс, төмрийн хүдрийг урагшаа зөөгөөд дууслаа,
Японы тусламжаар баригд­сан 60 айлын сууцанд амьд­ран суудаг хүмүүс хэзээ байраа
хувьчилж авах вэ, УИХ-ын гишүүд Засгийн газрын гишүүд болдог байдлыг болиулмаар
байна, хүнд өвчин туссан ой гаруй настай хүүд тусалмаар байна, Японы сургуу­лиас
урилга авсан хүүхдийг Зас­гийн газрын тэтгэлэгт хамруулж туслаач, Засаг дарга М.Баянмөнх
шударга ажиллах­гүй байна гээд хүмүүс өөр өөрийн­хөөрөө л чухал хэмээсэн асуудлууд
дэлгэн тавьж байлаа. Тэр дундаас иргэн н.Цэ­рэн­дорж Ерөнхийлөгчийн чуул­ган дээр
хэлсэн үгнүүдийг нь нэгбүрч­лэн ишилж та ингэж хэлсэн, үүний­хээ хэрэгжилтэд хэрхэн
анхаарч байна гэж ирээд л асууж байлаа. Ялангуяа “Та төрийн албан хаагч­дад ардаа
алагчлан үзэхгүй бай­хыг анхаа­руулж байсан. Бас төрийн албыг өөрийн алба болгож
байгааг шүүмжлэн хэлж байсан. Үүнийг үнэхээр анхааруулж ажил­ламаар байна” гэсэн
юм. Замын Үүдийнхэнтэй үг солиход нэлээд хүний амнаас Засаг дарга М.Баян­мөнхтэй
холбоотой газрын асуу­дал, Мэргэжлийн хяналтын газрын даргын­хаа дөрвөн шүдийг бул­галж
цаадах нь шүүхэд өгсөн, хуурамч дипломын хэрэг, Замын-Үүд сангийн буруу зарцуулалт
энэ тэр гэсэн яриа гарч байсныг хэлэх хэрэгтэй байх. Залуу Засаг дарга ч цаашдынхаа
хэрэгт анхаарч ажил­лах биз ээ. Ер нь манай­хан шу­дарга улсууд. Даргаа Ерөн­хий­лөгчтэй
зэрэгцээд сууж байхад л улалзтал хэлээд орхидог. Тэнд үг хэлсэн олон хүн Монгол
төрийн тэр­гүүн бол ард түмнийхээ аав нь учраас хэлэх үгээ хэлмээр байна гэж тодот­госоор
санал бодлоо хуваалцаж байна лээ. Тэдний хувьд “аав”-ынх нь гарга­сан архи биш сүү
өргөж амьдрах уриалга нь хамгийн сэтгэлд ойр санаачилга байсан гэдгийг хэлж байсан.
Дарга томчуудтай хийж буй уулзалт дээр хорь гаруйхан настай залуучууд ирж, “Таны
архигүй Монгол уриал­гыг бид дэмжиж байгаа. Бид шинэ жилийн баяраа архигүй тэмдэглэ­сэн.
Ийм уриалга гаргасан танд баярлалаа” гэж хэлэхийг харахад аятай санагдаж байсныг
хэлэх хэрэгтэй байх аа. Замын-Үүдийн­хэн лав сард гурван ч удаа архи зардаггүй өдөртэй
болсон гэнэ. Сарын эхний өдөр, бас дунд талын хоёр баасан гариг гэсэн. Бас бид­нийг
очдог өдөр сарын эхний баасан байсан ч гэсэн Ерөнхийлөг­чийг ирсэн болоод тэр үү
дэлгүүрүүд нь архи зардаггүй өдөр гээд бичиг хадаж шилтэй цэнхрүүдийг бүгдийг нь
бүтээчихсэн байна лээ.

Ерөнхийлөгч ч “Архиар
нэгийгээ шахдаг нь гэмт хэрэгт тооцогдох хэмжээнд бид үздэг болох хэрэгтэй гээд
төсвийн мөнгөөр ганц шил архи ч худалдан авч болохгүй” хэмээн үзэж байгаагаа хэлсэн.

САЙНШАНД

Замын-Үүдээс Сайншандад
ирсэн даруйдаа Ерөнхийлөгч шинээр ашиглалтад орсон засмал зам, өмнөд бүсний шинэ
төмөр замын барилгын явц, мэргэжлийн сургалт үйлчилгээний төвийн үйл ажиллагаа,
“Аж үйлдвэрийн парк”-ийн талаар мэдээлэл авч, танил­цав. Дорноговь аймгийн Засаг
дарга П.Ганхуяг “Шинэ Дорноговь” хөгжлийн хөтөлбөрийг нийтээрээ хэлэлцэн гаргаж,
их бүтээн байгуу­лалтыг эхлүүлээд буйгаа ярьж байсан билээ. Гадаадад сургууль соёл
төгсч ирсэн дарга нь боловс­ролтой залуу эрч хүчтэй хүмүүсээр багаа бүрдүүлж, томоохон
зорилго тавиад ажиллаж байгаа юм болов уу хэмээн анзаа­рагдсаныг хэлэх хэрэгтэй
байх. Бас Сайншандад Аж үйлдвэрийн парк байгуулах шийдвэр гарсан нь тэднийг хийх
шийдэх их ажилтай болгожээ гэдэг нь харагдаж байсан. Аймгийнхаа төвийн салхин дор
байгуулах аж үйлдвэрийн парктайгаа зэрэгцүү­лээд эко таун буюу байгаль орчинд ээлтэй
хотхоныг байгуулахаар төлөвлөжээ. Газрын гүний дулаан, салхи, нарны эрчим хүчээр
цахил­гаан дулаанаа шийдээд явахаар төлөвлөж байгаа гэдгээ хэлж бай­сан. Ер нь хийнэ
бүтээнэ, ийм төлөвлөгөө байна гэсэн ажил хэрэгч яриа энэ үеэр олонтоо сонстсон шүү.

“Монголын төмөр зам”
төрийн өмчит хувьцаат компанийн гүйцэт­гэх захирал Б.Батзаяа ч ингэж ярьж байсан.
Монголчууд дангаа­раа хариу­цах энэ төмөр замын байгууллага анх байгуулагдах
2009 онд 13 сая, 2010 онд 975 сая, 2011 онд 2.5 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажилласан
байгаа юм. 5600 км төмөр замыг гурван үе шаттай барьж эхлэх бөгөөд ТЭЗҮ нь бэлэн
болоод хөрөнгө оруулал­тын асуудлаа хараад сууж байгаа аж. Б.Батзаяа захирлын хэлснээр
дэлхийд нэр хүндтэй 12 банк энэ төсөлд оролцоход бэлэн буйгаа илэрхийлжээ. Ерөнхий­лөгч
түүнээс хөрөнгө оруулалт хэзээ­нээс хойш хүлээгдэж байгааг лавла­сан бө­гөөд өнгөрсөн
наймдугаар сарын 31-нээс хойш мөнгөө хүлээж бай­гаа, Хөгжлийн банкинд өнгөрсөн арван­хоёрдугаар
сард 20 сая ам.дол­лар орж ирсэн ч одоогоор уг төсөлд мөнгө гаргаагүй байгаа гэсэн
хариултыг авсан. Ерөнхий­лөгчийг дагалдан яваа албаны хүмүүсийн бүрэлдэхүүнд Дорно­говиос
сонгогдсон хоёр Бат­суурь гишүүн, УИХ-ын гишүүн, ЗТБХБ-ын сайд Ц.Дашдорж, Улаанбаатар
Төмөр замын дарга Г.Очирхүү гээд олон албаны хүмүүс явсан нь харил­цан ойлголцож
шийдэл оло­ход дөхөм байсан. Аж үйлдвэрийн парк байгуулах талаар Үндэсний хөгжил,
шинэтгэлийн хорооны дарга Ч.Хашчулуун танил­цуулсан бөгөөд зэс хайлуулах, нүүрс
шин­гэрүүлэх гээд бүхий л үйлдвэ­рүүдийн техник эдийн засгийн үзүү­лэлтийг гаргахдаа
урьд нь энэ чиглэ­лээр ажиллаж байсан хувийн хэвш­лийнхний гаргасан судалгаан дээр
үндэслэх бодолтой байгаагаа хэлж байлаа. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж ч Төмөртэйн уул
хилийн цаана нүүгээд гарах нь хэмээн анхааруулсан бөгөөд усаа дахин ашиглах зэргээр
анхнаас нь ашигтай боломжтой хувилбаруу­дыг авч хэрэглэхийг сануулж бай­сан юм.
Мөн Монголдоо хамгийн томд тооцог­дох Мэргэжлийн сур­галт үйлчилгээний төвийг энд
бай­гуулж, томоохон машин техникийг ажиллуулах, засварлах боловсон хүчнээ энд бэлдэх
болсныг сайшааж байлаа.

Тэрбээр иргэдтэй уулзсан
уул­залт дээрээ ч хийж бүтээнэ гэсэн бүхий л зөв санаачилгыг төрийн тэргүүний хувьд
дэмжихэд бэлэн байгаа гэдгээ дахин дахин хэлж байсан. Өнгөрсөн зууны хамгийн том
бүтээн байгуулалт гэгдэх Эрдэнэт бол ганц зэс баяжуул­даг бол энд бүхий л төрлийн
үйлдвэр байгуулагдах гэж байна. Мөн мон­гол­­чууд өөрсдөө бараа бүтээгдэ­хүүнээ
авч хил даваад, хүний хэлсэн үнээр биш өөрсдөө эндээ суугаад хүссэн үнээрээ өгөх
цаг болсон гэж байв. Тэрбээр “Сайн­шандад аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулахаар шийдсэн
нь учиртай. Далайд гарцтай байна гэдэг нь дэлхийн зах зээлд гарцтай байхыг хэлж
байгаа хэрэг юм. Тэгвэл дэл­хийн хамгийн том зах зээл бол манай өмнөд хөрш боллоо.
Дэл­хийн хамгийн том зах зээлд ойрхон ийм байршилтай учраас Сайн­шан­дад аж үйлдвэрийн
цогцол­борыг барих болсон. Сайншан­даар хуучин вагоны зүтгүүр л өнгөрдөг байсан
бол одоо Мон­голын хөгжлийн зүтгүүр өнгөрнө гэж ойлгоорой. Говьд хүн болж төрснөөс
гээд элдэв янзаар хэлдэг үг сонстдог байсан. Тэгвэл одоо говьд хүн болж төрсөндөө
баяр­лаж, бахархах цаг ирж байна. Ер нь ажил хэргээ бүтээхийн тулд ярилцаж ойлгол­цох
нь чухал. Хэрлэн говь төсөл нэг хэсэг яригдаж байсан. Уг нь тэр бол чухал төсөл
байсан. Гэхдээ хоорон­доо ярьж ойлголцоогүйгээс Хэрлэн голыг үгүй хийх нь гэсэн
буруу ойлголт яваад бүтээгүй. Уг нь ярьж ойлголцох л хэрэгтэй байгаа юм.

Энэ бүс нутагт хүүхдийн
цэцэр­лэг, сургууль, эмнэлэг амин чухал асуудал болсныг орхиж болохгүй. Иргэд та
бүгдийн яриаг сонсоод би хөдөө орон нутагт ажилласан талаараа чиглэл гаргаж, Засгийн
газар хүргүүлнэ” хэмээж байсан. Сайншандын иргэдийн хувьд төмөр зам гэж хязгааргүй
эрх мэдэлтэй газар байдаг, уг нь нэг аж ахуйн нэгж биш юм уу гэж, орон нутгийн зам
орон нутгийн зам биш боллоо, уурхайн нүүрсний зам боллоо гэж, “Саран хөхөө” чуул­гын­хан
шинэ жилээ архигүй тэмдэг­лэж, архигүй хамт олон болсон гэж, бэлчээрийг ашиглах,
өмчлөх тал дээр тодорхой хууль тогтоомж гаргаж өгөөч гэж, цаазын ялаас татгалзуулсан
нь цагаа олсон явдал мөн үү гэж, хүнсний үйлдвэр хувьчлагдсанаас хүнсний аюулгүй
байдал хэцүүхэн боллоо гэж, айм­гийн дулааны цахилгаан станц Ерөнхий­лөгчийг Ерөнхий
сайд байхдаа гаргаж өгсөн 100 сая төгрөгөөр овоо явж ирсэн ч одоо хэзээ мөдгүй гал
алдахад бэлэн аваарын дохиотой ажиллаж бай­гааг анхаараач гэж маш олон асуулт хүсэлтийг
хүмүүс тавьж бай­сан. Бас гучин хэдтэй эмэгтэйг хөгшин гээд ажилд авахгүй байгаа
нь шударга явдал уу гэж асуух ч ээж байлаа.

ГОВЬСҮМБЭР

Ерөнхийлөгч Говьсүмбэр
аймагт ажиллах үед иргэдийн тавьж байсан санал хүсэлт дунд энэ аймагт МАН-ын гишүүн
л бол хүнд тооцогддог хэцүүхэн он жи­лүүд өнгөрсөн тухай ярьж, хүнийг үзэл бодлоор
нь алагчил­даг энэ байдал, шүүх цагдаагийнхны шу­дарга бус байдал хэзээ алга боло­хыг
асууж байсан юм. Бас “Ж.Баян­мөнх Засаг дарга буруутай нь нотлог­доод явж байх шиг
байна. Оронд нь хэнийг тавибал дээр гэж та хэлэх вэ, “Цагаан сараар ууц, боов тавих
нь зөв үү, нэг сая төгрөгөө цагаан сараас өмнө авч болох нь уу” гээд асуухгүй асуулт
хөндөхгүй сэдэв гэж үгүй байв. Засаг даргын тухайд асуудлыг шийддэг хүн нь би биш
ээ, тэр хүн тийм байсан одоо тэр нь зүгээр гэж би хэлэх боломжгүй, бас ийм идээ
ундаа тавь гэхэд хэцүү. Би хувьдаа зочин ирэхэд сайхан аарцаа бу­цал­гаад өгдөг.
Заавал ууц гээд байхгүй боломжоороо идээ ундаа­гаа тавьж, ааруул цагаан идээ­гээрээ
тавгаа засч болно шүү дээ. Манай гэр бүлийн хувьд цагаан сараар гарын бэлгээ дандаа
Мон­голын бараа бүтээгдэхүүн авдаг. Хэрэв та бүхэн сая төгрөгөө аваад л урагшаа
явах юм бол энд байгаа охиноо л ажилгүй болгож байна гэж бодох хэрэгтэй. Тэр мөнгө
Монголдоо байж гэмээнэ л тус нь ирнэ шүү дээ гээд асуудлыг жижиг гэлтгүй хариулж
байсан. Бас то­моо­хон агуулахууд, зарим агент­лагуудыг хотоос гаргаж, Чойрт ирүүлэхэд
болохгүй зүйлгүй гэж ярихад тэндхийнхэн талархалтай­гаар алга ташиж байв. Бас иргэнээ
сонсдог Иргэний танхимтай болго­сонд нь талархаад орон нутагтаа ч салбарыг нь байгуулах
хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, ашиг тусыг нь Ерөн­хийлөгчөөр тайлбарлуулан хэлүүлэх
хүсэлтэй хүн ч байсан. Монгол төрийн тэргүүнийн Говь­сүм­бэр аймгийн Чойр хотноо
иргэ­дэд хандан хэлсэн үгийг нь бүрэн эхээр нь та бүхэнд хүргэж байна. Хэлсэн үгийг
XX, XXI нүүрээс хүлээн авч уншина уу.

Э.ЭНЭРЭЛ

Монголын бүх ард түмний спор­тын
XIII их наадам сонир­хогчийн боксын УАШТ-ээр эхлээд байна. Спортын төв ордонд
зохиог­дож буй эл тэмцээнд 25 байгуул­лагын 240 гаруй тамирчин эрэгтэй ес,
эмэгтэй гурван жингийн анги­лалд өрсөлдөж байна. Улсын аваргын медалийн төлөөх
тоглол­тууд өнөөдөр эхлэх юм. Энэ тэмцээ­нээс шалгарсан тамирчид ирэх сарын
5-нд эхлэх спартакиадын шигшээ тэмцээнд өрсөлдөх юм.

1946 онд БНМАУ-ын анхдугаар
спартакиадыг “Тамирчдын улсын спартакиад” нэртэйгээр зохиож байжээ. Уг
спартакиадад хөнгөн атлетик, хөлбөмбөг, волейбол, сагсан бөмбөг, кросс гүйлт,
дугуй зэрэг төрлөөр 3000 гаруй тамирчин оролцжээ. 1954 он хүртэл энэ
спартакиадыг есөн удаа зохиосон аж. Жил ирэх бүр оролцогчдын тоо нэмэгдэж,
уулын спорт, хүндийн өргөлт, мотоцикль, шатар, цана, тэшүүр зэрэг спортын
төрлүүдээр хүрээгээ тэлсэн түүхтэй.

Ингээд 1961 онд улс хувьсга­лын
40 жилийн ойг тохиолдуулсан дээрх спартакиадын цар хүрээг тэлж тамирчдаар
зогсохгүй бүх ард иргэдийг хамруулах зорилгоор нэрийг нь Монголын бүх ард түм­ний
спартакиад болгон өөрчилжээ. Бүх ард түмний анхдугаар спарта­киадад аймаг,
хотоос шалгарсан 2000 гаруй тамирчин шигшээ тэмцээнүүдэд оролцож аварга
шалгаруулж байжээ. Уг спартакиад 1961, 1964, 1967, 1971, 1975, 1979, 1983,
1987, 1991, 1999 ондуудад Монголын бүх ард түмний спар­такиад нэрээр зохиогдсон
бол 2004, 2008 онд Монголын бүх ард түмний их наадам гэх нэрээр зохиогдоод
байгаа.

Энэ удаагийн наадам автомо­тоцикль,
байт харваа, бокс, бууд­лага, гар бөмбөг, гимнастик, дугуй, жүдо, кикбокс, олс
таталт, таек­вондо, тэшүүр, хөнгөн атлетик, хөл бөмбөг, хүндийн өргөлт, сагсан
бөмбөг, самбо бөх, газрын теннис, спорт бүжиг, цана, чөлөөт бөх, шатар,
ширээний теннис, пара жүдо, пара хөнгөн, хонхот бөмбөг, суугаа волейбол гэсэн
спортын 27 төрлөөр зохиогдоно.

Наадамд оролцогчдыг зургаан бүсэд
хуваах бөгөөд бүсийн тэм­цээн сагсан бөмбөг, волейбол, ширээ­ний теннис,
хөлбөмбөгийн төрлүү­дээр зохиогдож, шигшээ тэмцээнд баруун, төв, зүүн бүсээс
тус бүр хоёр, хангайн бүс, тусгай газруудын бүсээс тус бүр гурав, нийслэлийн
бүсээс дөрвөн баг буюу нийт 16 баг шигшээд шалгарах юм. Хэрхэн бүсчилснийг
харуулъя.

Баруун
бүс

Баян-Өлгий, Ховд, Завхан, Увс,
Говь-Алтай

Хангайн
бүс

Архангай, Баянхонгор, Булган,
Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл

Төвийн
бүс

Дархан-Уул, Дундговь, Сэлэнгэ,
Төв, Өмнөговь

Зүүн
бүс

Говьсүмбэр, Дорнод, Дорно­говь,
Хэнтий, Сүхбаатар

Тусгай
газар 

Алдар, Аврагч,  Хүч, Хилчин, Сүлд, Эрч 

Нийслэлийн
бүс

Баянгол, Баянзүрх, Багануур,
Багахангай, Налайх, Чингэлтэй, Сонгинохайрхан, Сүхбаатар, Хан-Уул

Спартакиадын хүрээнд ний­тийн
биеийн тамир, нийтлэг спортын төрлүүдээр орон даяар олон төрлийн тэмцээн, арга
хэм­жээг “Хүн-хөдөлгөөн-хөгжил” уриа­тайгаар зохион байгуулах юм байна. Наадмын
нээлтийн ёслол ирэх гуравдугаар сард болох бол хаалтын баярыг зургадугаар са­рын
3-ны өдөр Улаанбаатар хот­ноо зохиохоор төлөвлөсөн байна.

Наадам дөрвөн үе шаттай зо­хиогдоно.
Гуравдугаар шатнаасаа шалгарсан буюу бүсээсээ гарч ирж шигшээ тэмцээнд хүч үзэх
эрх авсан баг тамирчдад диплом ол­гож, их наадмын бэлгэдлийг дурсгах аж.

Шигшээ тэмцээний зай, жин тус
бүрт медальт байрт шалгарсан баг, тамирчин, багш, дасгалжуулагчдыг Монголын бүх
ард түмний спортын ХIII их наадмын медаль, мөнгөн шагналаар урамшуулах гэнэ.

Байгууллагын нэгдсэн дүнг “А”
хэсэг (дүүргийн Биеийн тамир, спортын газар, тусгай газрын Би­еийн тамир,
спортын хороо), “В” хэсэг (аймгийн Биеийн тамир, спортын газар), “С” хэсэг
(хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн спортын төрлүүдэд оролцсон аймаг, дүүр­гийн
Биеийн тамир, спортын газар “А”, “В” хэсэгт эхний зургаан байр, “С” хэсэгт эхний
таван байрт шал­гарсан байгууллага) гэж ангилж, гаргах юм байна.

Мөн бүх шатны тэмцээнийг сайн
зохион байгуулсан спортын арван холбоог спортын их наад­мын өргөмжлөл,
дурсгалын цом, медаль, нэг сая төгрөгөөр шагнаж урамшуулахаар тус тус тогтжээ.

Ийнхүү спартакиад нэрээрээ
Монголын ард түмний дуулж мэд­дэг, оролцдог байсан спортын их наадам 2012 онд,
Лондонгийн олимпийн өмнө, Монголын бүх ард түмний спортын их наадам гэж
нэрлэгдэн 13 дахь удаагаа хөшгөө нээж байна. Уг наадмын гол зо­рилго нь нийтийн
биеийн тамирыг хөгжүүлж, ард иргэдээ эрүүл энх байлгах, спортоор хамтатгаж нэгт­гэх.
Монгол Улсын Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яам, Биеийн тамир, спортын газраас
хамтран зохион байгуулж буй уг наадмын нэг, хоёрдугаар шатны тэмцээн урал­даанууд
аймаг, сум, дүүрэг, сур­гууль, клубүүдэд ид явагдаж байна. Улсын наадам хүртэл
Монголчууд спартакиадаар амьсгалж, наад­мын дараа бүтэн сарын турш олимпийн
тоглолт үзнэ гэхээр бид энэ хавар, зунжингаа спортоор амьсгалах нь байна
шүү.

 Д.САРУУЛ

Бүх ард түмний спортын их наадмын спортын төрлүүдийн хуваарь

№	Спортын төрөл	Жин, зай, төрөл	Хугацаа	Байршил
Хоёрдугаар сард
1.	Тэшүүр	Эрэгтэй-3 , Эмэгтэй-3, Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 500м, 1500м, 3000м, 5000м, багийн уралдаан найман тойрог Эмэгтэй: 500м, 1000м, 1500м, 3000м, багийн уралдаан зургаан тойрог	II/17-19	УБ хот
2.	Цана	Эрэгтэй-3, эмэгтэй-3, дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 10 км тэших, 15 км сонгомол, 20 км тэших 3х3 км, 1 сонгомол, 2 тэших, 3 сонгомол, Эмэгтэй: 5 км тэших, 10 км сонгомол, 15 км тэших 3х2 км буухиа 1 сонгомол, 2 тэших, 3 сонгомол	II/16-19	Төв аймаг Зуун мод
Гуравдугаар сард
3.	Ширээний теннис	Эмэгтэй-3, эрэгтэй-3, Дасгалжуулагч-1 Ганцаарчилсан, багийн (эр-3, эм-3), дан хос (эр 2, эм 2)	III/01-04	УБ хот
4.	Бокс	Эрэгтэй: 49 кг, 52 кг, 56 кг, 60 кг, 64 кг, 69 кг, 75 кг, 81 кг, 91 кг Эмэгтэй: 51 кг, 61 кг, 75 кг  Жин тус бүр 1 тамирчин	III/05-11	УБ хот
5.	Чөлөөт бөх	Жин тус бүр 1 тамирчин. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 55 кг, 60 кг, 66 кг, 74 кг, 84 кг, 96 кг, 120 кг Эмэгтэй: 48 кг, 51 кг, 55 кг, 59 кг, 63 кг, 67 кг, 72 кг	III/09-11	УБ хот
6.	Жүдо бөх	Жин тус бүр 1 тамирчин. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 60 кг, 66 кг, 73 кг, 81 кг, 90 кг, -100 кг, +100 кг Эмэгтэй: 48 кг, 52 кг, 57 кг, 63 кг, 70 кг, -78 кг, +78 кг	III/15-16	УБ хот
7.	Таэквондо	Жин тус бүр 1 тамирчин, Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 50 кг, 57 кг, 64 кг, 71 кг, 78 кг, -85 кг, +85 кг Эмэгтэй: -45 кг, 51 кг, 57 кг, 63 кг, 69 кг, -75, +75кг ОУ-н, Дэлхийн таеквондогийн тамирчид нээлттэй оролцоно.	III/18-20	УБ хот

 

8.	Олс таталт	Эрэгтэй-8,  орлон тоглогч-1 Эмэгтэй-8 , орлон тоглогч-1 Дасгалжуулагч-1  Эрэгтэй жин-620 кг хүртэл Эмэгтэй жин-520 кг хүртэл	III/23-24	УБ хот
9.	Хүндийн өргөлт	Олон улсын спортын холбооны дүрмийн дагуу жин тус бүрт 2 тамирчин орж болно. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 52 кг, 56 кг, 62 кг, 69 кг, 77 кг, 85 кг, +94 кг Эмэгтэй: 48 кг, 53 кг, 58 кг, 63 кг, 69 кг, +69 кг	III/23-25	Орхон, Эрдэнэт хот
Дөрөвдүгээр сард
10.	Самбо бөх	Жин тус бүр 1 тамирчин, Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 52 кг, 57 кг, 62 кг, 68 кг, 74 кг, 82 кг, 90 кг, -100 кг, +100 кг Эмэгтэй: 48 кг, 52 кг, 56 кг, 60 кг, 64 кг, 68 кг, 72 кг, -80 кг, +80 кг	IV/16-18		Дархан Уул, Дархан хот
11.	Аэробик	Ганцаарчилсан эрэгтэй, эмэгтэй, гурвалсан хос, баг (6 тамирчин) дасгалжуулагчтай-1	IV сард		УБ хот
12.	Кикбокс	Жин тус бүр 1 тамирчин  , Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 51 кг, 57 кг, 65 кг, 69 кг 74 кг, 79 кг Эмэгтэй: 50 кг, 55 кг, 60 кг	IV сард		УБ хот
13.	Сагсан бөмбөг	Эрэгтэй баг: 12 тоглогч Эмэгтэй баг: 12 тоглогч Дасгалжуулагч эр-1, эм-1  Лигийн тамирчид оролцохгүй	IV сард		УБ хот
14.	Спорт бүжиг	Төрөл: Латин, стандарт Дасгалжуулагч-1	IV сард		УБ хот
15.	Волейбол	Эрэгтэй баг: 12 тоглогч Эмэгтэй баг: 12 тоглогч Дасгалжуулагч эр-1, эм-1	IV/30-V/06		УБ хот
Тавдугаар сард
16.	Байт харваа	Эрэгтэй-3   Эмэгтэй-3 ,  Дасгалжуулагч-1  Төрөл: Хувийн харваа, багийн харваа	V сард		УБ хот
17.	Автомотоцикль	Эрэгтэй-2, дасгалжуулагч-1   Төрөл: 125сс Чөлөөт ангилал, олон төрөлт А, Ендуро ангилал	V сард		УБ хот
18.	Буудлага	Төрөл тус бүрт эрэгтэй-1, эмэгтэй-1 тамирчин,  Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 50 метрт 60 сум- БКГ-6, БКВ-6,	V сард		УБ хот ТСТөв

 

		БКВ-9 10метрт  60 cум – ХВ-6, ХГ-6 Эмэгтэй:  50 метрт 60 сум – БКВ-9, БКВ-5  25 метрт 30+30 сум тогтоол, хурдан буудлага буудах  БКГ-5,  10 метрт 40 сум – ХВ-4, ХГ-4
19.	Дугуй (уулын дугуй)	Эрэгтэй -3 , эмэгтэй-2. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: цуваа 25, бөөн 40 км Эмэгтэй: цуваа 20, бөөн 30 км	V сард	УБ хот
20.	Софт теннис	Эрэгтэй баг-3 , эмэгтэй баг-3  Төрөл: Ганцаарчилсан, багийн, холимог хос, хос тоглолт (эр 2, эм 2) Дасгалжуулагч-1	V сард	УБ хот
21.	Хөнгөн атлетик	Нэг байгууллагаас нэг зайнд 2 тамирчин оролцож болно.  Дасгалжуулагч 1 Эрэгтэй: 100 м,200 м, 400 м, 800 м, 1500 м, 5000м, 10000м, уртын харайлт,  өндрийн харайлт, 3-ын харайлт, бөөрөнцөг, зээрэнцэг, 4х100 м, 4х400 м, Эмэгтэй: 100 м,200 м, 400 м, 800 м, 1500 м, 5000 м, 10000 м, өндрийн харайлт, уртын харайлт, 3-ын харайлт, зээрэнцэг, бөөрөнцөг, 4х100 м, 4х400 м	V сард	УБ хот
22.	Хөл бөмбөг	Эрэгтэй баг-23 тоглогч Дасгалжуулагч-1	V сард	УБ хот
23.	Шатар	Эрэгтэй-1, эмэгтэй-1  Төрөл: ганцаарчилсан. Дасгалжуулагч 1	V/17-20	Дархан Уул, Дархан хот
Хөгжлийн бэрхшээлтэй тамирчдын дунд зохиогдох спортын төрлүүд
24.	Пара жудо	Эрэгтэй: 60 кг, 66 кг, 73 кг, 81 кг, 90 кг,- 100 кг,  Эмэгтэй: 48 кг, 52 кг, 57 кг, 63 кг, 70 кг,-78 кг,  Жин тус бүр 1 тамирчин. Дасгалжуулагч-1	IV  сард	УБ хот МХҮҮТ
25.	Суугаа волейбол	Холимог баг: эрэгтэй-3 , эмэгтэй-3, орлон тоглогч-2. Дасгалжуулагч-1	IV сар	УБ хот
26.	Пара хөнгөн атлетик	Гүйлт, шидэлт. Багийн дасгалжуулагч-1	V сард	УБ хот

 

27.

Хонхот бөмбөг

Эрэгтэй баг-5, эмэгтэй баг-5. Дасгалжуулагч эр-1 , эм-1

V сард

УБ хот

Иргэний  Зориг нам гэж 
хаашаа яваагаа мэдэхээ байсан нам бий боллоо. Элдэв намтай нэгдэнэ эвсэнэ,
төд удалгүй сална сарнина. Эцэс сүүлд нь Ногоон намын даргыг цөөн хэдэн хүнтэй нь
залж авчирч  аль ч үгүй болгоод өвөртөө хийлээ.
За тэр нь ч дүүрч гэж бодъё.  С.Оюун, Д.Энхбат,
С.Дэмбэрэл гэсэн гурван толгойтой болоод авлаа. Гурвын гурван толгойтой нам гэж
хаана байхав дээ. Эхийг нь эцээж тугалыг нь тураахгүй гэсэн шиг намаа дундаа удирдах
юм гэнэ. Эдний намын түүх анх Ардчилсан намаас хэдэн нөхдийг С.Оюун урвуулж авснаар
эхэлж  байсан. Сая хурлаа хийж гурван толгойтой
боллоо гэж жигтэйхэн хөөрөв.

Ингэтлээ юунд хөөрнө вэ. Гур­ван толгойтой
байлаа ч чогчиго хэвээрээ л байна. Ер нь гурвын гурван толгойтой боллоо ч хоёр том
намын өөдөөс тулалдаж ча­дах уу. Чогчиго бүргэдэд бариулж л таараа.  Яг үнэндээ гучин толгой­той болоод ч барахгүй.
Гэвч чаддаг зүйл нь Иргэний зориг нам анх Ардчилсан намыг хувааж, хагалж  байгуулагдсанаасаа хойш одоог хүртэл  Ардчилсан намын саналыг зулгаасаар ирлээ.

С.Оюун хамаатан садан найз нөхдөө
Ардчилсан намаас аваад гарсан нь гарч Ардчилсан намыг хагалсан анхны тохиолдол бай­лаа.
Энэ замналаараа Б.Жаргал­сайханы Бүгд найрамдах намтай нийлсэн ч төд удалгүй аашаа
үзүүлж хоёр тийш болсон. Дараа нь Ногоон намын дарга асан Д.Энх­­батыг оосорлож
аваад аль ч үгүй болгож орхисон. Учир нь Иргэний зориг Ногоон нам нэрийг Дээд шүүх
өгөөгүй. Дарга нь Иргэ­ний зоригт дагаар орсныг эс тооц­вол ард нь намын гишүүд
нь нам­тайгаа үлдсэн хэрэг.

Дээрх намууд ч бас дандаа Ардчилсан
намын саналаас зул­гаагчид. Тэд ардчиллын буянаар гарч ирээд ардчилалд дандаа гай
тарьж  байснаас гавьяа байгуулж  байсангүй. Ардчилсан намын саналаас зулгаагч намууд
дээр “Эрэл”-ийн Б.Эрдэнэбатын нам ч бас орно. Аз таарч намынх нь ганц нэг хүн сонгуульд
ялсныг эс тооц­вол бусад тохиолдолд компанийн эзэд болох намын дарга нар нь л ялж
гарч ирж байсан. Ардчилсан намаас салан тусгаарласан, сана­лаас зулгааж байдаг нэг
биш нэ­лээд хэдэн нам бий. Хачирхалтай нь хувь хүнийх гэж хэлж болохоор дээрх намуудын
дарга нь хорин жил ч солигдохгүй байх нь элбэг байна. Сүүлийн үед М.Энхсайхан МҮАН
гэж байгуулаад мөн л Ард­чилсан намд тээг болох гээд инээ­дээ барьж ядаад явж байна.

Ардчиллыг самрагч жижиг гэг­дэх намууд
санаатай санаанд­гүйгээр ардчилалд Ардчилсан намд мөн ч гай удлаа. Эдний энэ үйлдэл
бараг л санаатай юм шиг санагддаг юм. Учир нь өнгөрсөн хорин жилийн хугацаанд хуучин
Ху нам буюу одоогийн Ардын намын­хан эднийг улс төрийн тавцан дээр байлгаж, тэжээж,
тэтгэж өөгшүүлэн дэмжиж ирсэн. Энэ нь үе, үеийн Засгийн газарт өнөөх л намуудын
төлөөлөл яаж ийгээд шургалчих­сан байдгаас харагддаг. Нэг ёсон­доо Ардчиллаас санал
зулгаас­ныхаа шагналыг тэгж авдаг бо­лол­той. Дээрх намууд хэзээ ч Ху намын саналаас
хувааж байсан­гүй. Ху нам сонгуульд ялбал хуй­валдаж тэврэлдээд ямар нэгэн албан
ту­шаал сайд дарга болчих­но. Тий­мээс ч энэ байдалдаа дас­чихаж. Цаашид ч үргэлжилсээр
байх нь.

Ардчилсан нам ардчиллын төлөө зүтгээд зүтгээд
ганц удаа л ялалт байгуулж байлаа. Бусад хугацаанд  жижиг гэх намууд ард­чиллаар хорин жил тоглолоо.
Ард­чилсан намаар хорин жил даажиг­налаа. Үүний
үр дүнд Ард­чилсан нам хохирч Ардын
намын­хан хож­лоо. Ардчилал бүрэн
ут­гаараа хэрэгжихгүй өдий хүрлээ. Түүнээс
биш энэ хорин жилийн хугацаанд Монол Улс Азийн бар болчихвол болчихоор байлаа. Дээрх
намууд голдуу хувийн ком­панийн эздийн намууд учраас тэд улс орон ард түмнийг түй ч гэж боддоггүй.
Энэ сонгуулиар жижиг намууд бүр
олон толгойтой тоо толгой нь олширч байна. М.Энх­сайханы нам Ардчил­сан намд гай
болж, Н.Энхбаярын нам Ардын намынхны зүрхэнд
хүрч эхэллээ. Тэгэхээр одоо
“Эрэл”-ийн Б.Эрдэ­нэ­бат, С.Оюун, Б.Жар­галсайхан нарын жижиг намуудын санал хуваахаас
сэргийлж дарга нарт нь тойрог өгөөд ирэх сон­гуульд хам­тарч, эвсэж
оролцвол Монголд ардчилал нэг ялах магад­лал өндөр. Гурван толгойтой бол­лоо ч Ард­чилалд
хайртай бол үүнийг хийх л
хэрэгтэй. Түүнээс бус гучин
тол­гойтой боллоо ч нэгэнт ялахгүйгээс
хойш эвсэх замыг сонгосон нь дээр. Энэ л хамгийн энгийн логик, хам­гийн эрүүл ухаан болж таарна. Ингэж чадвал
Ард­чил­сан намын дарга хэн байх нь хамаа алга эвслээ байгуулж, эргэх гурван холбоогоо
алдахгүй зөв сонголт хийж зөв хүмүүсээ
нэр дэвшүүлж чадвал ялалт
ирнэ. Тэг­вэл ард түмэн ч
та нарыг дэмжинэ. Ардын намынхан яаж байна. Сайд, дэд сайдуудыг томиллоо. Ичмээр
л томилгоонууд харагдлаа. Дэд сай­дууд нь л гэхэд баахан бизнес эрхлэгчид байлаа.
Олны ярьдгаар   мөнгөний
сайдууд гэдэг нь болол­той юм.  Гэхдээ нэг
сайн тал байна. Үе үеийн төлөөллийг
тэд оруулж чадаж байна. Эргэх холбоогоо тасалдаггүйгээ
харуулж байна. Түүнээс биш
сайд, дэд сайдуудын сонголтыг зөв
гэсэнгүй. Одоо Ард­чилсан
намынхан нэгдэж, эвтэй байж, дээр нь жижиг намуудтай эвсэж энэ сонгуульд орох цаг
нь болжээ. Тэгэхгүй бол Египетийн
Мубаракийн дэглэм л монгол ху­вилбараараа үргэлжилж
засаг барьсаар байх болно.

Ардын засаг хуралд­лаа гээд бөөн сүр дуу­лиан болцгоож байна. Ардын засаг анх удаа хуралдаж байгаа нь тэр юм байх. Сайд болсон нөхдүүдийн харц дээгүүр ч гэж жигтэйхэн. Аргагүй ч үгүй юм уу. Хувьсгалт гэдэг үгээсээ ичиж  хог дээр хаяхдаа “Ардын нам, ар­дын засаг мандтугай” хэ­мээн хашгиралдаж бай­сан тэдний хүсэл биелж байгаа юм хойно. Жан­жин Сүхбаатарын үүсгэн байгуулсан нам нь МАН. Түүнийг нь Хувьсгалт на­мын уугуул нэр гэж өөд уруугүй ярьж, түүх тайл­барласаар байж авцгаа­сан санагдана. Гэвч жан­жин Сүхбаатарын үед ардын засаг хуралдаж байгаагүй болов уу.  Хувьс­галт намыг төрийн толгойд байхад  ч ардын засаг хуралдаагүй болж таарлаа. Ер нь энэ намыг 90 жил төрийн толгойд зайдлахад ардын зас­гийн хурал болоогүй юм байна. Үүнийг С.Батбол­дын толгойлсон ардын засаг ойлгуулж өгөх шив дээ. 

Энэ нь ч дүүрсэн
хэ­рэг. Үнэхээр ардын засаг
юм болов уу гээд харсан чинь арзайсан олон оли­гархи л байх юм. Зарим нь тэрбумаар
үнэлэгдэх хөрөнгөтэй
гэж байгаа.  Түүнээсээ төрд
татаас өгье гэж гуйгаад ч
авдаг­гүй тухай баярхдаг эрх­мүүд тэнд захаасаа бий.  Гэвч тэд үлдсэн
цөөхөн сард юу хийж гийгүүлэх бол.

Чаддаг юм бол С.Бат­болдын хэдэн жил яриад эхлүүлээгүй боловсруулах үйлдвэрүүдээс ганцыг нь ч болов ашиглалтад оруулчих. Бүр байг гэхэд төмөр замаа ганц км ч болтугай урагш­луулчих. Харамсалтай нь тэдний царайнаас ингэж ажил­лах чадвар харагдахгүй байна. Сонгууль хүртэлх хэд­хэн сард сайдын дүрээр имиж хийж, ардын засгийн нэрээр амжилт олох бодол тээж яваа биз ээ.

Тэр нь анхны гэж нэрлээд байгаа ардын засгийн хур­лын өнгөнөөс илт байна. Тэдний ярьсан зүйлээс олиг­той юм алга. Шатахуун хийх том сав бэлтгэх тухай чу­халч­лан ярьцгаажээ. Нөөц бүр­дүүлж байгаа ухаан нь тэр.  Өсөөд дийлдэхээ байсан шата­хууны үнийг дарж авах арга юм байх. 20 гагнуурчин хоёрхон сарын дотор хийчих савыг яаж бэлтгэх тухай төр засгийн ажил болгон ярьж суудаг арилсан дотортой нөхдүүд юм. Ажил мэдэхгүй тэдэнд сав бэлтгэх гагнуурч­ны ажил томд тооцохгүй гээд ч яах билээ.  За тэгээд цааш нь хүн авч нохой шиншлээд байх юм ярьсангүй. Махны хангамжийг нэмэгдүүлэх нь энэ Засгийн газрын толгойны өвчин болсон бололтой. Ма­лаас их юмгүй Монголд  мах­ны үнийг тэнгэрт хадаачи­хаад хангамж ярьж байдаг лойчихсон засаг бол доо. Уг нь энэ улс оронд ард түмний төлөө хийх зүйл их байна. Даанч мах, шатахууны үнэ бууруулах, цалин тэтгэвэр нэмэх тухай шүүрч аваад ярьж байгаа нь ард түмэнд таалагдах гэснийх биз. Ин­гээд бодохоор ардын засаг “анхны” хурлаасаа эхлээд сонгуулийн кампанит ажил­даа шуурхайлан оржээ гэж дүгнэхээр байна. Тэгэхээр ардын засгаас ард түмэнд горьдох юм байна уу. Улиг болтол ярьдаг, хэзээ ч биел­дэггүй хэдэн мөрөөдлөөрөө ард түмнийг хуурсаар ирэх сонгуультай золгох нь ойл­гомжтой байна.

За энэ ч яахав. Ардын засгийн “анхны” хурал түү­хээр тоглочихлоо.  90 жил төр барьсан энэ дэглэм ард тү­мэн, улс орныг доройтуулсан хариуцлагаас ийм амархан мултарч болохгүй. Монгол­чууд ажилгүй, ядуу болсон нь МАН-ын Засгийн газартай л холбоотой. Монгол Улсын 100 жилийн ололт, амжилт бүхнийг өөрсдөдөө наачи­хаад энэ улсын муу муухай болгоныг бусад руу чихдэг нь тэдний зан. Гэвч Монголын ард түмний ажилгүйдэл, ядуу­рал, гуйланчлалыг бусад руу түлхэх эрх ардын засагт байх ёсгүй. Бүх хариуцлагыг энэ нам толгойгоороо хариуцах ёстой. Өнгөрсөн сонгуулиар эрх баригчдад олгогдсон бү­рэн эрхийн хугацаа дуусахад ердөө дөрөвхөн сар үлдчи­хээд байна. Тэгтэл ардын засгийн дөнгөж анхны хурлаа хийж байдаг, таарч дээ. Ийм засгийг юу хийнэ гэж, хэн итгэх билээ. Ард түмэн юу ч горь­доод нэмэргүй, ирэх сонгууль­тай залгах нь ээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ