Month: February 2012

“Буянт голын хөвөө, ба­руун Алтайн
уулс дундаас ийм нэг монгол зохиолч тод­рох учиртай байж. Монгол хэлнийхээ яруу
сайхан хий­гээд гүн утгыг мөн чиг мэдэрч бичих юм аа” гэж барагтайд дуу алддаггүй
Дамдинсүрэн­гийн Урианхай абугай Баас­тын Золбаяр зохиолчийн тухай нэгэнтээ хэлж
билээ. Их Урианхайтай уран зохиол хийгээд Монголын сэтгүүл­зүйн луугарууд, ерөөс
уншигч олон санал нийлдэг гэхэд хэтийдсэн болохгүй байх. Үндсэндээ бүгд хүлээн зөв­шөөрч
байгаа хэрэг. Хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд Б.Зол­баяр зохиолчийн авьяас бил­гээрээ,
эх  хэлнийхээ яруу төгс аялгуу, гүн утга бүхий
өгүү­лэмжээр зодож бичсэн бүтээл туурвилууд нь яалт ч үгүй хүргэдэг билээ.

Түүний анхны ном “Бүтэн” нэртэйгээр
хоёр мянга дөрвөн онд хэвлэгдсэн. Бичгийн их хүмүүн Лодонгийн Түдэв гуай их айхтар
үгтэй өмнөтгөл бичиж “Монголын утга зохио­лын хаалгаар жинтэйхэн бү­тээл өвөртөлсөн
авьяас би­лэгт хөвгүүн орж ирлээ” хэ­мээн зарлаж байсан. Үнэндээ “Бүтэн” номын өгүүллэгүүд
ур хийцийн хувьд ч, утга санаа­ны хувьд ч өөр байсан л даа. Чойжилжавын Билигсайхан
эрдэмтнээс аваад олон хүн талархан хүлээн авч, монгол хэлнийх нь дархан цэцийг Балжирын
Догмид тэргүүт эрхмүүд дуу алдан цоллосон юм даг. “Монголын утга зо­хиолд цөөхөн
хэдэн сонгомол өгүүллэг байна. Ер нь Эрдэнэ баавайн хэдэн өгүүллэг л байна даа”
гэж хэлээд олны гайхашралыг төрүүлж, зарим нэгийнх нь дургүйг хүргэж байсан Гун-Аажавын
Аюур­зана зохиолч “Монголын сон­го­мол өгүүллэг” номондоо сүүл үеийн зохиолчдоос
“Бүтэн” өгүүллэгийг оруулсан нь нэгийг хэлнэ. Б.Золбаяр зохиолчийн анхны ном хэр­хэн
чансаатай гарсныг илтгэх буй за.

“Бүтэн” гарсан даруйд “Бүлээн” гэх
нийтлэл сэт­гүүлзүйд мөн л шуугиан дэг­дээлээ. Дорнодын Эрээнцав орж Данзангийн
Нямсүрэн найрагчийн номын өргөөнд зочлоод ирсэн сэтгүүлч Б.Зол­баяр “Өдрийн сонин”-доо
“Бүлээн” нийтлэлээ цув­ралаар гаргалаа. Сонины редакциар л нэг яриа хөөрөө болж,
уг нийтлэлийг ёстой нөгөө бүлээн сүү уух мэт уншсан бүхэн баяр хөөрт автах нь тэр
ээ. Б.Золбаяр мандаж өгсөн нь тодорхой. Тухайн үед миний бие “Өдрийн сонин”-ы өндөр
бос­гоор алхах нь бүү хэл, утга зохиол, сэтгүүлзүйн ямар ч ойлголтгүй жулдрайхан
амь­тан оюутны ширээний ард хөнгөн хөвсгөрхөн явсан цаг сан.

Харин ямар азаар “Бүлээн”-ийг олж
уншсан юм байгаа. Тэрхүү нийтлэл хэв­лэгдсэний дараахан “Дарь­гангын шадар гурав”-ын
нэгэн Гомбожавын Мэнд-Ооёо най­рагч “Яруу найргийн сүншиг­тэй Эрээнцав” хэмээн бичиж
“Золбаярын нийтлэл онгодыг минь бөөгийн дуудлага шиг урин дуудлаа. Нямсүрэнтэй минь
дахин учрууллаа” гээд нүдэндээ нулимстай бийр юугаа шүүрсэн байдаг шүү.

“Бүлээн”-ий дараа юм, юм л болсныг
тэрхүү нийтлэлээр нэрлэсэн хоёр дахь номыг гардах үед дутуу хагас сонс­соон. Ямар
ч байсан монгол хэл, бичгийн нэртэй эрдэмт­дийн нэг Базарсадын Элбэг­заяа “Бүлээний
шүүмж” хэ­мээн тун чиг нарийн гаргал­гаатай бичсэнийг санах юм.

Эл бүгдийг өгүүлсний учир луу жилийн
шинэдээр Б.Зол­баяр зохиолч “Бүгээн”, “Хү­мүүн” хэмээх эссэ, өгүүллэг, хөрөг, нийтлэлийн
хоёр номоо уншигч олныхоо гарт хүргэж нэгэн сайхан баяр тохиовой. Сор болсон бүтээлүүд
ном болон ботилогдож уншигч­дад хүрэх шиг хүндтэй баяр үгүй дээ. “Ардын эрх”-ээс
угшилтай манай сонинд цаг цагийн бичгийн мэргэд, утга зохио­лын үе, үеийнхэн бүтээн
туурвиж, өсөн дэвжиж жигүүр юугаа ургуулсаар ирсэн дээ. Одоо мөн ялгаагүй.

“Бүгээн” номонд “Хавар ай”, “Намар
ай”, “Бундан зүрх­ний дүмбэн”, “Мэлмийн солонго” тэргүүт зохиолчийн сүүлд бичсэн
эссэ, мөн “Уйтан Дорнын талст”, “Давалгаа болорших дайд”, “Үлэмж Өрнийн титэм”,
“Америкийн дааган холбоо”, “Хөхрөгч цэн­хэр уулсынхаа бэлд”, “Жаха­ранда цэцгийн
гэгээ”, “Гэгээн хэсүүлчин”, “Наранзаяа”, “Шар­гын тууль”, “Өмнө цэцэр­лэгт” тэргүүт
аян замын тэм­дэглэл, нийтлэлүүд нь багт­жээ. “Хүмүүн” хэмээх гүн утга бүхий ботид
нэрт сэтгүүлч, нийтлэлч Шагдарсүрэнгийн Цэрэнпил агсны тухай, төрийн шагналт, ардын
уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол, Д.Нацагдоржийн шагналт найрагч Дан.Нямаа, Ц.Хулан,
нэрт орчуулагч Жамсрангийн Гэндэндарам, Жигжидсүрэн­гийн Нэргүй гээд олон сайхан
хүний тухай бичсэн хөрөг нь багтжээ. Өмнө нь сонины хуудаснаас хэдэнтээ уншиж байсан
ч ном болоод боти­лог­доод гараад ирэхээр бүр ч гоёхон болдог ажээ. Номынх нь хийц,
шийдэл нь их л сонгодог санагдлаа. Сонгомол бүтээлүүдийг сон­годог л хэвлэх учиртай.

Б.Золбаяр зохиолч эх хэл­нийхээ яруу
сайхан чанарыг бүтээл туурвилдаа хэрхэн шигтгэж, өнгө гэрэл, ая данг нь тааруулдгийг
уншигч олон надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ дээ. Олон таван үггүй ганц нэг зохиолоос иш
татъя л даа. Түүний “Намар ай” эссэ тэр чигээрээ л яруу тансаг аялгуу. “…Ар хэцийн
цас мөстөж талс­таад сондоршино. Алтан шарыг тунаруулсаар уясуу өнгөөр уулс дүнсийнэ.
Айл гэрүүд толгод дэнжид танан­тана. Ах дүү, зочин гийчин хэдийнэ одож, аглагийн
чимээ алдрах аниргүй уйт­гарлаг ноёлно. Агь таанын анги сэнхэт салхин аяс аяс, хүүс
хүүсхэн…”. Уг эссэг уран зурагт буулгаваас мөн ч олон будаг шунх орох нь мэдээж.

Бүр нэг нарийн зураг харагдаад байгаа.
Эндээс л зохиолчийн хэлний яруу тан­саг аялгуу, ая дан мэдрэг­дэнэм буюу. Тэрээр
орчуулагч Ж.Нэргүйн тухай …Монгол хэлний хүүдий. Сайхан мон­гол үг, монгол чөмөгтэй
утгыг түүний бичлэгээс хардаг. Утга төгс илэрхийлэх чадвар нэн өндөр. Зүйрлэж хэлбэл,
товруу юуг нь гялалзуулаад, бөгж гархийг сондорлуулсан мөнгөн хазаар аятай урлана.
Амьд халуун, сэтгэлд дотно ойр бичнэ. Дүйцүүлж хэлбэл, унаганы уруул тэмтэрч, ишиг
майлахыг сонсох мэт болно. Бас хүүхэд бүүвэйлэх мэт энхрий аялгуутай…” гэж бич­сэн.
Энэхүү тодорхойлолт өөрт нь ч бүрэн дүүрэн хамаа­рах билээ.

Олны тэр бүр анзаараад баймгүй жижигхээн
зүйлийг ч мань хүн хэдийнэ анзаарч, олны сэтгэлд нийцтэл бичнэ. Илүү ч үгүй, дутуу
ч үгүй бичнэ. Тухайлбал, Равдангийн Даваа­далай начинг Путиныг “дарагч” гээд гэнэ
сэрэггүй хэлсэн дээ. Бэсрэгхээн хэрнээ хэний ч сонирхлыг татахуйц тэрхүү бичвэр
мөн л “Өдрийн сонин”-д нийтлэгдэж байсан.

Б.Золбаяр нийтлэлчийн аян замын тэмдэглэлүүд
нэр­нээсээ авахуулаад л анхаа­рал татдаг. “Уйтан Дорнын талст”, “Давалгаа болорших
дайд”, “Үлэмж Өрнийн титэм” гээд л. Дээрх үгс тухайн зохиолчийнх гэж бүр баттай
итгэхэд хүргэдэг. Ухаандаа, хэн нэгэн уйтан дорно гэж бичих юм уу эс бөгөөс зүгээр
дайд гэдэг үгийг сонгоход л Золбаяр зохиолчийн нийтлэл ч юм шиг харагдахаар байдаг.
Ингэж л тэр монгол үгнийхээ яруу тансаг ая данг өөрийн болгож чадсан юм аа. Манай­хан
тэр бүр очоод байдаггүй улс орнуудаар мань хүн явсан. Дараа нь аяны богцоо задалж
өнөө л цуврал сайхан тэмдэглэлүүдээ олонд хүргэ­сэн. Тухайлбал, Этиопийн тухай
“Жахаранда цэцгийн гэгээ”, Панамын тухай “Амери­­кийн дааган холбоо” гэж бичсэнийг
манайхан мэднэ. Энэ мэт түүний шинэ­хэн хоёр ботийн талаар бич­нэ гэвэл барахгүй
ээ. “Бумбат хайрхан уулаа өвлийн тун­галаг үдэш харж зогсоход хөхрөгчид одсон эцэг
өвгө­дийн дүр санаанд тодрох ажгуу. Эцэг өвгөд минь уулан­даа шингэж, уул минь эцэг
өвгөдийг шингээснийх болов уу даа…” гэж “Хөхрөгч цэнхэр уулсынхаа бэлд” тэмдэглэл
нь эхэлдэг. Ёстой нэг гол гогдох шиг л эхэлдэг.

Ус нутаг, ижий аав, хүмүү­ний амьдрал,
орчлон хорвоо ертөнцийн мөн чанарын ту­хай дуулсан, оюун санаандаа ургуулж, эх хэлнийхээ
охь үгсээр шигтгэж аархан бичсэн түүний нийтлэлүүд хүмүүний амьдралд улмаа дурлаж,
гэрэл гэгээ рүү тэмүүлэхэд хүргэдэг билээ. Хэн нэгэн авьяас билэгтний тухай энгийн
сайхнаар хөрөглөн дуулсан нь ч цаанаа л нэг уншууртай. Тухайн хүнээ нэвт шувт илэрхийлж,
дотоод ахуйг дэлгэх нь гайхмаар. Ингээд эрхэм уншигч олон­доо Монголын зохиолчдын
эвлэлийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч, нийтлэлч Баастын Золбаярын шинэхэн бүтээ­лийн
чуулганыг шимтэн уншиж сэтгэлийн таашаал эдлэн, ухаан бодлоо яруусан цэнгэг­шүүлэхийг
хүсье.

Н.ГАНТУЛГА

АРДЫН НАМ БА САНАЛ ТООЛЛОГЫН АВТОМАТ МАШИН

Сар шинийн дараахь ажлын эхний өдөр Тусгаар тогтнолын  ордонд өдөр­жин золголт үр­гэлжлэв. Юун ажил,
юун  улс төр. Тусгаар тогтнолын ордонд
өрөө­нөөс өрөө дамжин  үнсэлцэж,
тэврэлдэж буй  энэ намынхан зарим нь
лам  авчирч ном ун­шуулж сүйд болов.
Нэрээ  голсноос
хойш  сон­гуульд ялагдах нь бараг
тодорхой болсон МАН-ынхан гундуухан итгэл муутай болсон байлаа. Гэтэл сүүлийн
үед тэд    өдөр, шөнөгүй  сонгуульд бэлтгэж өөртөө итгэх итгэл нь эргэн
ирлээ гэцгээх болж.
Юунд ингэтлээ найдаж,  
хөөр­цөглөж эхлэв гэтэл санал тоол­логын автомат машинд хамаг учир байж.
Анх улстөрчдөд танил­цуул­сан Солонгосын скайнер шиг тоологч машин нь гологдож  өөд уруугүй хэрүүлийн алим өнхрүүлж  байгаад л АНУ-аас машин авчрах болсон
билээ.  Солонгос скайнер зүгээр л өгөөш
байж.
Сталины тухай  онигоо
шиг ч юм шиг,  үнэн  ч юм шиг яриа байдаг даа. Сталин  ардын дайсныг шууд буудах,  Кремлийг 
хөх өнгөөр будах гэсэн хоёр асуудлыг хуралд оруулж хэлэлцүүлжээ. Ингээд
ху­рал дээр Кремлийг улаанаар буд­на, хөхөөр будна гэж эцэсгүй мар­гаан үүсч.
Ингэж,  ингэж улаан өнгөөр будах дээр
тогтож. Тэгэхэд нь Сталин “За ингээд та бүхний саналаар Кремлийг улаанаар
будахаар боллоо. Харин миний саналаар 
Ардын дайсныг буу­дахаар боллоо шүү” гэсэн гэдэг. Ердөө л ардын дайсныг
буудах гол саналаа  шийдүүлэхийн тулд
Крем­лийн өнгө ямар байх тухай шал хэрэггүй маргаан өрнүүлсэн нь тэр. Манайхны
ярьдгаар бол бага чулуугаар их чулууг доргионо гэдэг шиг юм болохгүй юу. Ардын
на­мын­хны заль ч яг л ингэж Сталины аргаар явсан байгаа юм. Аме­рикийн санал
тооллогын  машиныг  оруулж ирэхийн тулд л Солон­госын скайнер шиг
машиныг  эх­лээд санал болгож. Эцэст нь
аме­рик машиныг хөдөлбөргүй зөв­шөөрүүлж чадсан хэрэг. Үнэн хэрэгтээ  аль хэдийнэ АНУ-ын энэ машиныхаа  программ дээр ажиллах хүнийг бэлтгэж,  автоматаар луйвар хийж болохоор болгосон
гэдэг нь өөрийнх нь намын гишүүдийн амнаас ам дам­жин яригдаж сэтгүүлч бидний
чи­хэнд хүрчихсэн хэрэг л дээ.   Жишээ нь
энэ машиныг  АН-д саналаа өгөхөд МАН-д
санал нь тоолог­дохоор программчилна гэсэн үг. Энэнд ядаж цөхөөд байх зүйлгүй.
Компьютерийг ч хүн л зохиодог хойно “тийм”-ийг “үгүй”, “үгүй”-г “тийм” болгоод
өөрчилчихөж дөн­гөхийг бид мэднэ. Арван хэдтэй хүүхэд улсын томоохон нууцад
нэвтэрч, хорин хэдтэй залуус  ду­рын
сайт  руу нэвтрээд дэлхийгээр нэг
шуугиулж байхад энэ бол  гай­хах
зүйл   биш.
Санал тоолдог  автомат
ма­шины “но”-той гэдэг нь  хүү Буш,
Гор  хоёрын сонгуулийн үеэр нот­логдсон
байдаг. Тэр үед автомат машины үр дүнд Буш ялсан байтал Гор эсэргүүцэн маргаан
үүсгэсэн.  Флорида муж дээр саналыг дахин
гараар тоолж үзэхэд Гор нь тасар­хай ялчихсан байсан. Гэвч АНУ  ардчиллын нэр сэвтэнэ гээд олон нийтээс тас
нууж, Буш автомат санал тоологчийн ачаар 
ялсан байдаг. Бушийг ялуулсан өнөөх гайхал машин өнөөдөр манайд ирчихээд
байгаа нь энэ шүү дээ.  МАН-ынхны хөл,
толгойгүй хөөр­цөглөөд байсны  учир ердөө
л энэ аж. Тиймээс автомат машинд найд­сан найдлага  нь МАН-ынхныг ийм эрч хүчтэй болгожээ. 
Гэхдээ МАН-ын дарга С.Бат­бол­дод сонгуулиас өмнө давах том
даваа байна. Тойргуудын ман­датын  тоо
нэгэнт өөрчлөгдөж, зарим тойрог дөрөв байсан нь хоёр болчихсон учир нам доторх
дайн самууныг эв эеэр зохицуулахын тулд МАН-ын дарга чамгүй арга  хэмжээ авч байгаа ч бүрэн ший­дэгдтэлээ хол.
Ялангуяа хөдөө орон нутагт дотоодын дайн жин­хэнэ утгаараа эхлээд байна. Ямар
сайндаа зарим тойргийнхон хоо­рондоо учраа олохгүй болохоор намын даргадаа
ханджээ. Гэтэл намын дарга нь “Та нар хоо­рондоо яриад үз” гэж хэлээд дунд нь
бу­лууны яс хаяж орхиж. Өнөө­дүүл нь 
хэмлэлдээд  учраа олохгүй байгаа
гэсэн.

АН БА СОНГУУЛЬ

МАН-тай харьцуулахад дээрх бэрхшээл АН-д бага ч ор байхгүй
гэж хэлж болохгүй юм. Олон фракц­тай гэгддэг тус намын фракцын удирдлагууд  нь намын дарга дээ­рээ орж  фракцаасаа хэдэн хүн, хаана дэвшихийг тохирч
байгаа мэдээлэл байна.  АН-ын хувьд угаас
маргаж, мэтгэж, үзэлцэж байж шийдвэр гаргадаг болохоор намын даргатай тохирсон
тохироо бүрэн хэрэгжинэ гэж итгэхэд бэрх. 
Туулай жилийн сүүл мушгиж 
Ардчилсан намд хоёр ч фракц мэндэлсэн. “Шонхрууд” фракц мэндлээд удаагүй
байхад араас нь далаад оныхноос бүрдсэн 40 ор­чим залуу ҮЗХ-ны  гишүүн 
“Мөнх тэнгэр” фракц байгуулснаа албан ёсоор зарласан.  Угаас энэ нь АН-ын хувьд бол гайхаад байх
зүйл биш.  Хэдийгээр хөндлөнгөөс элдэв
шүүмжлэл дагуулж байгаа ч АН-ын удирдлага харин үүнийг “Нам доторх эрүүл,
байдаг л үзэгдэл” гэж тайлбарлаж байгаа.
Саяхан болсон МоАХ-ны их хурал сонгуулийн хувьсгал хийхийг
уриалав. Харин хаа очиж намын дарга руугаа  
айхтар дайрсангүй. Уг нь намын дарга Н.Алтанхуягийг өөрчлөх яриа намын
дотоодод  яригдсаар байгаа ч тийм амархан
унахгүй гэдэг нь өнгөрсөн ҮЗХ-ны хурлаар харагдсан. Түүнийг солих хүсэл зарим
хүнд  байгаа ч сон­гуулийн өмнө энэ нь
бүтэхгүй байх магадлал өндөр.  Учир нь
Н.Алтан­хуягтай фракцууд бүгд тохироо хийсэн бол тэрээр намын даргын суудалдаа
нэлээд лав шигдсэн гэсэн үг. 
Ардчилсан намынхан нэгэнт сөрөг хүчний байр суурин дээрээ
эргэн ирсэн учир үйл ажиллагаа нь тод харагдаж эхэлж байна. Харин Орон нутгийн
сонгуулийг УИХ-ын сонгуультай хамт явуулах байр сууриа хадгалж авч үлдэхгүй бол
одоогийн УИХ-ын гишүүд нь намын 
анхан,  дунд шатнаасаа маш том
цохилтонд  өртөж магадгүй.
 

ЭЭЛЖИТ БУС ЧУУЛГАН БА Ж.ЭНХБАЯРЫН ХУВЬ ЗАЯА ХААШАА
ЭРГЭХ ВЭ?

Ээлжит бус чуулганаар хэд хэдэн асуудал хэлэлцэнэ.  Орон нутгийн сонгуулийг УИХ-ын сон­гуультай
дөрөө харшуулж хийнэ, хийхгүй гэдэг дээр хоёр намын маргаан нэг тийш болох
болов уу.  Хоёр нам өөрсдийн байр суурин
дээр хөдөлшгүй зогсоно гэж байгаа бол бас дундын хувилбар гарч болох юм гэсэн
таамаг байгаа юм.  Ээлжит бус чуулганаар
мөн  Ж.Энх­баяр, Т.Ганди сайд нарын
асуудлыг хэлэлцэнэ.
Т.Ганди сайд Унгарт элчингээр суух болсонтой холбоотой нам
дотор нь түүний оронд очих бүс­гүйчүүдийн дунд уралдаан өрнөж байгаа. Хэн сайн
уралдах нь тү­рүүлэх биз. Гол яригдаж буй хүмүүс бол Д.Арвин, Д.Оюунхорол.  Дээрх бүсгүйчүүдийг сайд болохын тулд
Т.Гандийг  элдвээр нь оролдож байгаад
Элчин сайдаар явуулж,  өөрсдөө оронд нь
суухаар зэхэж байсан гэж хардах хүн ч олон бий. 
Үүнээс гадна мэргэн буучдын рот бэлтгэж байгаа гэх Ж.Энхбаяр сай­дыг
Засгийн газрын гишүүнээс нь эргүүлэн татах саналыг Ардчилсан намын бүлгийн
зүгээс тавиад бай­гаа билээ. МАН-ын 
гишүүд нь ч Ж.Энхбаяр гишүүний сайн дурын энэ тоглолтонд таагүй хандаж
байгаа гэнэ. МАН-ын нэгэн гишүүн “Зургаахан сарын хугацаатай сайд болчихоод юм
үзээгүй царайлж баахан өвөгцүүл аваачихын тулд халаа сэлгээ хийсэн нь
буруу.  Дээр нь нэг их юм хийдэг хүн болж
мэргэн буучдын рот байгуулна гэх шиг дур мэдэн ярьж  нам баллалаа” гэж байсан юм.   Угаас Ж.Энхбаяр намын бүлэг дээр Ц.Батбаярт
ялагд­сан хэрнээ  Удирдах зөв­лөлөөс
хүчээр гараад ирсэн боло­хоор арга ч үгүй биз. Хэрэв Ж.Энх­баяр ээлжит бус
чуулганаар уна­чихвал оронд нь Ц.Батбаярыг зүтгүүлэх яриа ч аль хэдийнэ
цацагдаад эхэлжээ.  Ж.Энхбаярын хувьд
сонгуулиа бодож алтайн­хандаа таалагдах зүйл хийсэн ч арай гэж Засгийн газраа
бүрэн болгосон намдаа халтай  зүйл хийсэн
нь намынхныхаа ч дургүйг хүргээд байгаа аж. Нэг ёсондоо Ж.Энхбаяр өөрийнхөө
сонгуулийг бодож С.Батболдын Засгийн газрыг хөлдөө чирч байна.
 

МАХН БА ЭВСЭЛ

Н.Энхбаяр хэмээх хуучин мөрт­лөө “шинэ” болсон хүн энэ сон­гуульд
АН, МАН-ыг  самарчих гээд өөд уруугүй улс
төр хийж  яваа.
Үнэн хэрэг дээрээ МАХН, МҮАН хэмээх Н.Энхбаяр, М.Энхсайханы
нөхөрлөлийн үр дүн сонгуулиар энэ хоёрт л ялалт авчрахаас на­мын бусад нөхөд нь
горьдох зүйл­гүй. Тэр хоёр бусдыгаа хөлдөө чирнэ. Магадгүй дээрх хоёр нам
удирдлагуудтайгаа аль ч үгүй  болж,
Монголын улс төрийн газрын зурагнаас арчигдаж ч болно шүү дээ. Учир нь  хөдөө хотгүй бөөн бөөнөөрөө МАН-аас МАХН руу
гишүүд нь цуваад байгаа гэж тэд­ний хэлээд байсан нь   худал болж эхэлсэн байна лээ. Зүгээр л орон
нутгийн МАН-ын дарга урваад байгаа гишүүдтэйгээ жаахан тохи­роо хийгээд л
төрхөмд нь буцааж байгаа гэсэн. Тэгэхээр Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан  хоёр сонгуульд яла­хаа  баталгаажуулъя гэвэл  АН-тай эвсэж орвол  ялалт нь зуун хувь баталгаажих юм. Иргэний
зориг ногоон намын удирдлагуудад ч энэ хамаатай.   
 

СОНГУУЛИЙН ХУУЛЬ БА ЦЭЦ

Сонгуулийн хуулийн зарим заалттай холбоотой өргөдөл ирс­нээс
хойш энэ асуудлаар Цэц дээр маргаан өрнөжээ.
Цэц хэрвээ өргөдлийг хүлээн зөвшөөрч Сонгуулийн хуулийн зарим
заалт Үндсэн хууль зөрчжээ гэж үзвэл одоо байгаа гишүүд   шинэ хуулиар УИХ-д дахин сон­гогдох магадлал
200 хувь байсан  бол магадлал нь 100 хувь
болж буурна  гэсэн үг.   Өөрөөр хэлбэл сонгогчдын саналыг хангалттай
авч чадаагүй хэрнээ гулсаж орох гэсэн ухагдахуун байхгүй болох аж.
Онолоор бол  хүмүүс
намын мөрийн хөтөлбөрт саналаа өгдөг. Энэ утгаараа  суудал 
гулсуулах уу, үгүй юу  гэдгийг нам
мэдэх бүрэн эрхтэй.    

Нөгөө талаар нам
мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэх боловсон хүчнээ сонгох эрхтэй учраас үүнийг  Үндсэн хууль зөрчсөн гээд байх шаардлагагүй.
Үндсэн хуулин дээр шууд сонгоно гэсэн ганц заалт байгаа болохоос намаар юм уу,
эсвэл хүнээр сонгохыг батал­гаа­жуулсан хориглосон ямар ч заалт байхгүй.
 Нөгөө талаас  монгол сэтгэхүй нь олонхийн санал өгөөгүй
байхад гулсаж орж ирсэн хүнийг “Хаалгаар хөөгөөд гаргахаар  тооноор ороод ирээд” гэж тайлбарладаг.   Ингэхээр 
Цэцэд хоёр сонголт тулгарна. Орчин цагийн улс төрийн намын онолыг
баримтлах уу, нийгмийн сэтгэхүйг дагах уу.  
Ийм салаа замын уулзвар дээр Цэц ирээд байгаа. Өөр нэг  нь Сонгуулийн хуулийг бүтнээр нь хэрэгсэхгүй
болгож хуучнаар нь сонгуульд орох уу гэсэн хувилбар. Гэхдээ энэ нь нэг их
явахгүй санаа байх. 

Монгол үндэстний томоохон баяруудын нэг болох сар шинийн баяр бүрэн хүчээрээ эхэлж байна. Одоо айлууд хэр хэмжээндээ ядуу нь ядуу гэхгүй, баян нь баян гэхгүй баярын бэлтгэлээ базаагаад дуу­саж байгаа биз ээ. Нар хэнийг ч алагчлалгүй ээдэгтэй адил баяр хэнийг ч алагчлалгүй болж өнгөр­дөг. Харин нарны туяаг хүн болгон өөр өөрийнхөөрөө хүлээн авдаг билээ. Үүн лүгээ адил энэ цагаан сарын баярыг ч мөн хүн болгон өөр өөрийнхөөрөө хүлээн авч байна.

Сонин хэвлэл болон бусад мэдээллийн хэрэгслээр цагаан сарыг шүүмжилсэн нь ихэнх бай­гааг бид мэднэ. Гэвч цагаан сарыг магтан сайшаасан хүмүүс нь тэгж хэрэг болгож сонин телевиз рүү гүйхгүй л дээ. Үүнээс үүдэн хүн бүр үндэснийхээ баярт дургүй болчих­сон мэт харагдаж байна.
Яг жинхэнэдээ үндэснийхээ бая­рыг үгүйсгэвэл үндэстнээ үгүйс­­гэсэнтэй адилхан хэрэг юм. Харин яагаад баярын үеэр шүүмжлэгчид гарч ирдэг нь тусдаа асуудал. Тэд зүгээр л нэг их мундаг хүмүүс болж нэр төрөө гаргаж хүмүүст танигдах гэсэн л өчүүхэн заль мэхээс өөр юу ч байхгүй, “Ууц тавьж муусайн малчдыг баяжуулаад яах юм. Ууц­гүй цагаан сар хийцгээе” гээд уриалаад байсан нөхрийнд ши­нийн нэгэнд очвол тэрбээр хамгийн том ууцаар битүүлэг тавьчихсан сууж байгаад мөрийцөхөд ч би бэлэн байна.
Харин энэ баярыг шүүмжил­мээр юм их байдаг нь үнэн. Зарим ёс заншил энээ тэрээ юм нь нүүд­лийн соёл иргэншлээс уламж­лагдаж ирсэн учир суурин амьд­ралд тохирдоггүй тал бий. Ялан­гуяа хот газрын залуучууд цагаан сар, наадмын үед хийх байх газраа олдоггүй. Өвөө эмээ нь хол байдаг ч юм уу өвөө эмээгүй, залуу аав ээжтэй хүүхэд залуучуудад бол наадам, цагаан сар хоёр шиг уйт­гартай баяр байдаггүй.
Гэвч энэ ч гэсэн цаг зуурын л юм шүү дээ. Тэд нас тогтоод байрга­шаад ирэхээрээ хар аян­даа л цагаан сар, наадмаар баяр­лах гээд л зүхэх нь зүхээд, магтах нь магтаад л гүйлдээд эхэлнэ. Яагаад гэвэл энэ хоёр үндэсний баяр бол хүний хорвоод монгол үндэстэн болж төрсний төлбөр юм гэж би боддог. Та монгол л юм бол цагаан сараа, наадмаа яагаад хийхгүй байдаг билээ. Таныг тэгвэл хэн монгол гэж дэлхийн долоон тэрбум хүнээс таних юм бэ.
Америкчууд сүнсний баяраа хийхээрээ, хятадууд цагаан сараа­раа, оросууд улаан өндөгний баяраараа гээд үндэстэн бүр өвөр­мөц ялгаатай. Тэдний тохитой том эрчүүл, баячуул, харчуул бүгд л үндэстнийхээ хувцас зүүсгэлийг зүүн сонин содон болчихоод гудам­жиндаа гараад хүүхдээ дагуулан баярлаж байгаа харагддаг. Бра­зилчууд самба бүжгийн баяраа бараг хоёр долоо хоног хийж хаашаа л харна шалдан эмс, эрчүүд бөгсөө хаялан бүжиглэдэг. Хэн ч тэднийг муухай байна, наад бүжгээ болимоор юм гэх зэргээр шүүмжилдэггүй. Харин ч “Аа бра­зил хүн юм байна” гэж таних жишээтэй.
Тэгэхлээр бид үндэстнийхээ энэ хоёр том баяр цэнгүүнийг хийсэн шиг хийж, гайхуулсан шиг гайхуул­даг болмоор байгаа юм. Монгол­чуудыг дэлхийд таниулдаг наадам бол шулуухан хэлэхэд нүүдэлч­дийн зэрлэг зугаа цэнгэл. Улаан шороо, халуун хуушуур, давсан бөхийн эр бярдаа аархсан аархал, оносон сумны цөс цалгиулсан уухай, түрүүл­сэн морьдын халуун хөлс. Энэ бүгд зэрлэг цэнгэл биш гэж үү. Гэхдээ наадмыг ингэж хийх­гүй бол өөр яаж хийх гэж. Наадам ийм байхдаа л наадам шүү дээ. Энэ бүгдийн аль нэгийг нь өөрчил­чихвөл наадам наадам биш бол­чихно. Байдаг л нэг уралдаан тэмцээн болно. Хүмүүс бидний өмнөөс ичиж гүйхдээ тулсан, бид­ний өмнөөс айж сандарсан, “Тэнэг монголчуудаас өөр ингэх хүн байх­гүй” гэж хэлүүлэхдээ тулсан байж л бидний наадам маань наадам болно шүү дээ. Морьдын хөлс хомоол, агь гангийн үнэртэй холил­дож үнэрт­сэн тоосон дунд тосонд шарсан хонины махан хуушуураа идэж суугаа таныг л дэлхий “Аа энэ нүүдэлчин монгол байна” гэж тань­даг. Харин чи нэгэнт монгол болж төрсөн л юм бол юундаа ичдэг юм. Ичсэн ч байсан ч таныг дэлхий монгол л гэнэ.
Хуучин цагт Да хүрээнийхэн дөрвөн ханатай гэрээ зараад цагаан сар болчихдог “хүнд гарууд” байсан юм гэнэ лээ. Одоо яагаад дөрвөн зуун мянган төгрөг зээлж аваад цагаалж болохгүй байх билээ. Тавьдаг ууцыг нь тавьж өрдөг боовыг нь өрж, өгдөг бэлгийг нь өгч авалцаад айлаа хэсээд настандаа золгоод явах нь юу нь буруу гэж.
Тэгээд ч энэ аймаар чөмөг зарцаж, цус хага хөлдөм хүйтэн жаврыг амьд мэнд давчихаад эр­гээд харахад хар аяндаа л баяр­ламаар санагдаж байгаа биз дээ. Энэ хар хүйтнийг эсгий гэрийн хага ташим жавартай шөнө үстэй дээ­лээр даруулан байж онд орсон хөгшиддөө баяр хүргэхгүй байж болох уу даа. Тэднийхээ тохойг нь тулж, сэтгэлийг нь сэргээж урамтай үгсээ хэлэлцэж урь унаж ус гэсэх хавар цагийн хүндтэй сайхан баяр хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний баярын мэнд дэвшүүлье.
Монгол түмний дэлхийд ганц нийслэл Улаанбаатар хотын цан­тай чулуун гудамж гэсэж эхэлж байна. Тэр мөсөн хонгил мэт гу­дамжнуудаар үл ялиг уяссан сал­хин зөөлөн мөлхөн ирж цан арилж эхэллээ. Явган замын цас хөл доор чахрахаа больж, утааны порц арай ч шингэрээ юу гэлтэй. Улаан хошуут жунгаа байшингийн дээвэр дээр “жийн, жийн” гэж дуугарч хэд хэ­дээрээ сүрэглэн нисэлдэнэ. Бүс­гүйчүүдийн хувцас үл ялиг нимгэ­рэн, гудамжаар сар шинийн зарлал нүд эрээлжлэм.
Хөдөө цайдамд бол шинэ тө­лийн дуу цангинаж хаврын урь унаж эхэллээ. Хөдөөгийн гол баяр болох сар шинэ болж хөгшид үр хүүхдээ хот орноос хүлээж байна. Ингээд хэрэлдэж хэлцсээр нэгэн жилийг ардаа орхин бас нэгэн жил айлчлан ирлээ. Энэхүү “Баясгалан” хэмээх усан луу жилд Монголын нийгэмд олон үйл явдал болж өнгөрнө. Ард түмэн УИХ болон орон нутгийн сонгуульд оролцоно.
Одоо байгаа амьдралдаа сэт­гэл чинь хангалуун бус байгаа бол өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэдгээ бүгд мэдэж байгаа. Хүн төрөлхтний ирээдүй ардчилал мөн л юм бол ард түмэн Ардчилсан намыг сон­гож таарах биз. Энэ нам ч ард түмний урмыг хугалалгүй нэгдсэн нэг фронтоор сонгуульд оролцож ялалт байгуулах цаг нь ирж байна. Ерэн жилийн дэглэмээс салах цаг болсон гэдэгт монголчууд итгэлтэй байгаа.
Ингээд биднийг захиалан унш­даг, бидэнд итгэл найдвар хүлээл­гэн захиалдаг олон түмэн уншигч­да­даа сар шинийн мэндийг хүргэе. Та бүхний урмыг хугалалгүй ажил­лахаа бид амлаж байна. Бидний гаргасан дугаар бүрт бидний чинь сэтгэл шингэж, ганц ч болтугай сонин сайхан юм уншуулчих юм сан гэсэн зүтгэл шингээстэй байдаг шүү.
Энэ бичвэрээ ардын сайхан үгээр дуусгая гэж бодож байна аа. “Нийгмээрээ онд мэнд орж, даага далантай, бяруу булчинтай, хүү шилтэй, хүүхэн зүстэй сайхан шинэлээрэй”.

Ж.САНДАГДОРЖ

Манай сонин
өчигд­рийн ду­гаар­таа иргэд “Нарантуул” захаар үйлч­лүүлэхээ больсон талаар сурвалжилж
хүргэсэн. Наймаачид “Ард түмний амьдрал хэцүүдэж, мөн­гөний ханш унаж, шата­хууны
үнэ өссөнтэй хол­боо­тойгоор иргэд тус за­хаар орохоо больсон” хэмээж байсан.

Харин өчигдөр манай сонины сурвалжлах
хэсэг нийслэлийн томоохон ху­далдааны төв, их дэл­гүүрүүдээр явж ард иргэд хэр их
үйлчлүүлж байгааг нь сонирхлоо.

III, IV хорооллын эцэст байх “Оргил” худалдааны төв олны хөлд дарагджээ. Нэг давхарт нь байх
хүнс­ний супермаркет худал­дан
авагчдаар дүүрэн байх агаад
дэл­гүүрийн гадна бараа түгээхээр ачааны жижиг оврын чин­гэлэгтэй
машинууд хэдхэн минутын зайтай ар араа­саа ирнэ. Тус төвийн хоёр­­­дугаар давхрын чих­рийн дэлгүүрт хүмүүс
ихээр үйлчлүүлж байна. Чихрийн худалдагч залуу
“Манайх Орос, Украины чихрүүд
зардаг. Өнгөрсөн жилийнхээс худалдан аваг­чид нэмэгдсэн. Гүйл­гээ сайн байгаа шүү” хэ­мээлээ. Тус давхрын гоо сайхан,
ахуйн барааны тасаг нь бүхэл
бүтэн нэг супермаркетийн хэм­жээнд
үйл ажиллагаа явуулж байна.
Цагаан сараар ирсэн зочид, ахан дүүс,
хамаатан садан, хүүх­дүүдэдээ өгч боло­хоор бэлгүүд
энд байна.

Шингэн саван, сахлын хөөс, гарын тос,
сүүн шингэн, нойтон сальфетик, гоо сайхны хэрэгслийн жижиг цүнх, сам, толины иж
бүр­дэл, нүүр цэвэрлэгч гээд багц болгон савласан барууны голдуу бүтээгдэхүүнүүдийн
жижиглэн бо­лон бөөний үнийг тун ойлгомжтой бичсэн нь худалдан авагчдын цагийг хэмнэсэн
явдал болж. Энэ дэлгүүрээр зөвхөн хотын иргэд гэлтгүй хөдөөнийхөн ч үйлчлүүлж байна.
Өвлийн жаварт хацраа хайруулсан, хөрслөг бор царай­тай, дээлээр гоёсон хоёр хос
байна. Хүүхдээ дэлгүүрийн тэргэнцэр дээр суулгачихаж. Гийчдийнхээ гарыг цайлгах
бэлгийг эндээс сонгох гэж иржээ. Ах дүү нар нь эндээс бая­рынхаа юмыг сонгосон болохоор
дуурайгаад авч байгаа нь энэ гэнэ. 

Саяхан нээлтээ хийсэн “Max­mall” их
дэлгүүрт цагаан сарын өргөтгөсөн худалдаа болж байна. Хүмүүс уг дэлгүүрт зохиогдож
буй үндэсний болон Европын брэн­дийн бараанаас цагаан сарын бэлгээ сонгох гэж ихээр
ирж байгаа аж. Учир нь эдгээр брэндийн ба­рааг та эндээс 1000-20000 төгрө­гийн хооронд
худалдаж авах боломжтой юм. 1000 төгрөгөөр та Европын брэндийн үсний нэг боолт авна
гэсэн үг. Тус дэлгүүрээр үйлч­лүүлж буй иргэд гадуур хувц­саа тайлаад урсдаг шатаар
дээш гар­гангаа тухтай нь аргагүй бараа таваар харж “Энэ цамц манай хэнд сайхан
зохино доо. Тэр футбол­коос хэдийг авбал хүүхдүүдэд өгч болох юм шүү” гэцгээнэ.

“Maxmall”-ийн баруун урд байх “Гранд
плаза”-гийнхан сар шинийг тохиолдуулаад бараандаа хямд­рал зарлахын сацуу супермар­кетдаа
Архангай аймгийн цагаан идээний амталгаатай үзэсгэлэн худалдаа, орос чихэр, даршилсан
өргөст хэмхний худалдаа зохиож байна. Хөгшид үр хүүхдэдээ өгөх гоо сайхан, арьс
арчилгааны бүтээг­дэхүүнийг эндээс сонгож байгаатай нь таарлаа.

Улсын их дэлгүүр, Улаанбаатар их дэлгүүрээр
ч орлоо. Хямдрал зарласан бараануудыг иргэд ихээр сонирхож, баяраар хүмүүст өгөх
бэлэг болчихоор аятайхан хэрнээ хямдхан үнэтэйг нь авч буйг худал­дагч нар нь хэлнэ
лээ. Улаанбаатар их дэлгүүрт баярыг тохиолдуулан ихэнх давхруудад нь хямдрал зарлажээ.
Жишээ нь эрэгтэй хүний нэг куртик худалдаж авбал дахиад нэгийг 50 хувийн хямдралтай
үнээр худалдаж авч болно гэнэ.

Ард иргэдийн хамгийн ихээр үйлчлүүлдэг
худалдааны төвийн нэг нь “Бөмбөгөр”. Өчигдөр тус төв худалдан авагчаар дүүрэн байв.
Барааных нь ч тэр, хүнснийх нь ч тэр. Нэгдүгээр сарын сүүлээс л ингэж хүмүүс өдөр
бүр ихээр ирэх болсныг тус төв дээр гурав дахь жилдээ наймаа хийж буй Г.Эрдэнэ­цэцэг
ярьсан юм. Тэрээр “Одоо захаас очиж юм авдаг хүн байдаг юм уу. Энэ жил аймаар хүйтэрсэн
болохоор ч тэр үү өнөө өвөл манай энэ төв хүний хөлөөр тасраагүй” гэлээ.

Таксинд явдаг, Хайлаастын иргэн П.Нямтай
энэ үеэр ярилцлаа. Өмнө нь тэрээр “Нарантуул” захаар байнга үйлчлүүлдэг байсан гэнэ.
Харин одоо “Бөмбөгөр”-өөр ордог болжээ. Яагаад захаар үйлчлүү­лэхгүй болсныг нь
асуувал “Уг нь ард түмэн чинь үнийн хямдыг бодож л захыг зорьдог юм. Би нэг удаа
даавуун өмд авах санаатай дэлгүүр орлоо. Даавуун өмд 8000 төгрөг гэж байна. Тэгэхээр
нь арай хямд байж магад гээд зах орсон чинь өнөө өмд чинь 6000 төгрөг гэж байна.
Ганц хоёрхон мянган төгрөг хэмнэхийн төлөө тэгж мөсөн зоорь шиг хүйтэн газраар хальтирч
уна­хын наагуур бөгтийж явж байснаас наана нь дулаан дэлгүүрт ороод 8000 мянган
төгрөгөөр авбал дээр биз дээ. Тэгээд л түүнээс хойш зах орохоо больсон. Зун ч ялгаагүй.
Тэр хар халуунд чихцэлдэж, хажуу­гаар нь хармаагаа суйлуулчих гээд хэцүү шүү” гэлээ.
“Бөмбөгөр” захын аяга таваг, бэлгэнд өгч болохоор бараа өрсөн лангуунууд, хүнсний
хэсэг нь үйлчлүүлэгчээр дүүрэн байна. “Захын үнэтэй адилхан юм. Зарим хүнсний бүтээгдэхүүн
арав, хорин төгрөгөөр хямд байна” гэж ярих хүмүүс байсан шүү. 

Хүнсний томоохон төв болох “Меркури”,
“Далай ээж” захаар ороход хүмүүс баярынхаа ширээг чимэх жимс жимсгэнээс эхлүүлээд
салат хийх ногоогоо зэхэж байна. Харин хиам, гахайн мах, өөх зэргээ битүүнээс ганц
хоёр өдрийн өмнө, эндээс худалдаж авах санаатай байгаа аж.

Далай ээж зах “Миний” дэлгүү­рийн
сүлжээ нэртэй болж. Худал­дан авагчид нь нэр нь өөрчлөгдсөн ч өмнөхийн адил олноор
үйлч­лүүлсээр байгаа гэнэ.

Цирк дээр зохиогдож буй Ца­гаан сарын
үзэсгэлэн худалдааг олон хүн зорьж байна. Циркийн гаднах машины зогсоол дүүрэн,
тэр хавьдаа багахан түгжрэл үүсгэх хэмжээний юм болж байна лээ.

“Нарантуул” захын баруунтаа байх
“Сандэй плаза”-гаас хүмүүс сар шинийн гоёл, бэлгээ сонгохоор их ирж байгаа аж. Хэдий
зах ха­жууд нь байгаа ч хүний хөл ихтэй байгаа юм байна. Манайхан Хята­дын ханз
үсэгтэй, “Made in China” гэсэн шошго, хаягтай хувцас хуна­рыг цагаан сарын бэлгэнд
авахгүй, барууных юм уу, Солонгос, Японы чанартай барааг сонгох хандла­гатай болсон
гэнэ. Өмнө нь оймс, тирко, хөзөр мэтийн зүйлсийг бэлгэнд өгөхөөр авдаг байсан бол
одоо арай өөр түрийвч, үнэртэй ус, нүүрний цэвэрлэгээний бүтээг­дэхүүн зэргийг сонгох
болсон гэдгийг зарим худалдаачид ярьсан юм.

Юутай ч өчигдөр дээр дурдсан худалдааны
төв, их дэлгүүрүүдээр явахад хүнээр дүүрэн, хүн ирж юм асуугаасай хэмээн зүүрмэглэн
гиюүрэн суугаа ганц ч худалдагчтай таарсангүй. Тэгэхээр ард түмэн сар шинийнхээ
идээ будаа, бэлэг сэлт, гоёлоо цуглуулахаар тохитой, дулаахан, цахилгаан болон урсдаг
шаттай дэлгүүр, хоршоо, төвөөр явж байгаа юм байна. Түүнээс биш захын наймаачдын
ярьсан шиг ядуураад, туйлдсан юм алга.

Зүгээр л тохитой, дулаахан, дотроо
боловсон нойлтой, цэвэр­хэн хоол ундаар үйлчлэх цайны газартай, гаднаа машины төлбөр­гүй
зогсоолтой, хулгай зэлгийгүй газраар явж баярын юмаа сонгох хүсэлтэй болсон гэсэн
үг.

Хүмүүс “Нарантуул” зах руу бөөн түгжрэл
дундуур явж явж арай гэж очоод үүдэнд нь очоод 50 төгрөг өгнө. Тэгээд дотогшоо ороод
хамаг хармаа цүнх, түрийвчээ атгаж тэвэрч аваад юм авах биш аймш­гийн киноны гол
дүр болсон мэт явж өгнө. Өвөл бол хальтирч уначих вий гээд бөгцөгнөж гарна. Тэгээд
бо­лоогүй хулгайч, архич­даас айна. Авч явсан мөнгө, түрийв­чээ хулгайд алдвал хэнд
ч хамаа­гүй байдаг. Наймаачид, захын цагдаа, удирд­лагууд нь үүнийг байх л зүйл
гэсэн шиг өөгшүүлж л байдаг.

Уг нь “Нарантуул” зах олон улсын худалдааны
төв гэсэн “цол­той”. Гэхдээ дэлхий дээр хэзээ ч ийм олон улсын төв байдаггүй л байхгүй
юу. Орчин үеийн үйлчилгээ өндөр хөгжсөн ямар ч газар үйлчлүүлэгч нь ирж байхад
“Ашгүй чи ашиг оруулах гэж ирэв үү. Май 50 төгрө­гийн тасалбар авч ор. Авахгүй бол
нүүрийг чинь маажна” гэж хэлдэг үйлчилгээний ажилтантай зах, худалдааны төв гэж
хаа ч байхгүй шүү. Тэгэс ингэсгээд зах орчихоод гарахдаа машинтай яваагийнхаа төлөө
200-500 төгрөг заавал төлөх болдог.

Эцсийн эцэст бид захын най­маач­дыг
тэжээхийн тулд тохигүй, хүйтэн, хэцүү газраар бүтэн өдөр­жин явж стресст орж өөрийнхөө
амьдралыг золихынхоо оронд гэр, хорооллынхоо ойролцоо байх супермаркет, худалдааны
төв, их дэлгүүрүүдээр үйлчлүүлээд явж байсан нь биед амар, сэтгэл тэ­нүүн. Ер нь
тэгээд хүссэн хүсээгүй ингэж үйлчлүүлээд сурчихлаа. Тийм бо­лохоор “Нарантуул” зах
үйлчлүү­лэгчдээ дахин татаж олон улсын, орчин үеийн үйлчилгээний жишиг төв болохын
тулд битүү дээвэртэй дулаан орчинтой байх гээд шинээр хийж бүтээх олон ажилтай болох
нь. “Гранд плаза”-гаар явж байхад чанга яригчаар намуухан дуутай бүсгүй “Бид та
бүхэнд тав тухтай үйлчлэхийн төлөө хичээж ажиллах болно. Манайхаар тав тухтай үйлч­­лүү­лээрэй”
хэмээн эелдэг­хэнээр хэлж байсныг санахаар “Нарантуул” зах орчин үеийнх болтол мөн
ч өдий байна гэсэн шүү юм бодогдов.                 

  Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-ИРГЭД ХУДАЛДАН АВАХ ЧАДВАРГҮЙ БАЙГАА БОЛОХООР ЗАХЫН БАРАА БОРЛОГДОХГҮЙ БАЙГАА АЖ-

Цагаан сарын баяр хаяанд ирсэн ийм
үед олны хөлд дараас­тай газруудын нэг нь “Наран­туул” зах. Томоохон тэм­дэг­лэлт
баяруу­дын өмнө тус захын наймаачид урд хөршөөс ойр, ойр­хон бараа татаж, санасандаа
хүр­тэл ашигтай ажилла­даг. Энэ мө­чийг наймаа­чид тэсэн ядан хүлээ­нэ. Гэтэл өнөө
жилийн цагаан сарын өмнө ард иргэд төдийлөн юм худалдаж авахгүй байгаа гэнэ. Мон­голчууд
Хятадын бараа­наас татгалзах болсноос тус захыг зорих нь багас­сан гэж ярих хүмүүс
бай­хад их хүйтний үед салхи, жавар хурсан ил задгай захаар явж даарч хөөрс­нөөс
энд тэнд дулаан байр байшин, худалдаа­ны төвд зохиогдож буй яармаг, үзэсгэлэн худал­дааг
зорих сонирхолтой болсон гэж тайлбарлах нь ч байна. Чухам юунаас үүдээд иргэд “Наран­туул”
захаар орохгүй бай­гааг тодруулахаар тус захыг зорилоо. 

Уулзсан наймаачид бүр
най­маа муу, гүйл­гээгүй байгаа тухай ярьж “Юун ашиг манатай.
Ур­даас авсан үнээ олж авч
чадах нь уу” хэмээн бу­химдацгааж байна.

Ард иргэд худалдан авалт хийхгүй байгааг
мөнгөний ханшийн уналт, шатахууны үнийн өсөлттэй холбон тайлбарлаж байна. Наймаачид
цагаан сарын баярт зориулж шинэ жилийн дараанаас эхэлж урагшаа бараанд явдаг аж.
Гүйлгээ нэмэгд­сээр битүүний урьд өдөр бүр оргил­доо хүрч наймаачид хоорондоо ярих
байтугай, хоол цайгаа ч уух завгүй наймаа хийдэг байж, урьд жилүүдэд. Энэ жил наймаачид
дунд нэгдүгээр сарын эхээр л бараа татсанаас хойш дахиж ураг­шаа яваагүй нь ч байна.
Бидний эхэлж уулзсан хүн бол М.Ямагт­дэлгэр. Тэрээр тус зах дээр 12 дахь жилдээ
наймаа хийж байгаа гэнэ. Хүүхдийн цамц, өмд, хослол, до­туур ноосон өмд, оймс зэрэг
хувцас зардаг юм байна.

Түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Хамгийн сүүлд хэзээ ураг­шаа бараандаа
явсан бэ?

-Нэгдүгээр сарын 8-нд явсан. Түүнээс
хойш дахиж явсангүй.

-Бараа тань зарагдахгүй бай­гаа
болохоор дахиж урагшаа яваагүй гэсэн үг үү?

-Тийм. Гүйлгээ ёстой муу байна аа.
Манайхан юмны үнэ өслөө л гээд байна. Бензиний үнэ өсөхөд уг нь барааны үнэ нэг
их дагаж өсөөд байдаггүй юм. Гэтэл махны ченжүүд л тэгж дэвэргэж байгаа юм. Махны
үнэ өсөхөөр хүнсний бусад бүтээгдэхүүний үнэ өсчихөж байна. Харин барааны үнэ өсөөгүй.
Өв­лийн улиралд захынхан барааны­хаа үнийг харин ч буулгадаг. Бид урдаас авчирсан
нэг оймсон дээр 20-30 төгрөг л нэмж зардаг. Ноосон дотуур өмдөн дээр 400-500 төгрөг
нэмдэг. Захынхан авчирсан ба­раагаа хэд нугалж зардаг гэдэг чинь худлаа.

-Хүмүүс захаар төдийлөн үйлчлүүлэхгүй
байгаа нь ху­далдан авах чадваргүй байгаа­тай холбоотой байх нь ээ?

-Ард түмэн мөнгөгүй байна. Мах, шатахууных
нь үнэ өсчихсөн боло­хоор хэцүү байна. Төрийн толгойд байгаа энэ хэдэн гишүүд толгойгоо
зөв ажиллуулсан бол цөөхөн ард түмнээ ингэж амьдруулахгүй л байсан байхгүй юу. Цагаан
сарын дараа гурав, дөрөвдүгээр саруудад захын наймаачид бид чинь зарим­даа хоолны
мөнгөгүй, хоосон ха­рих нь бий. Гэтэл энэ жил юун цагаан сар вэ. Одоо бид чинь хаврын
тарчиг саруудынх шиг хоосон буух нь энүүхэнд байна. Бараа зарагдахгүй, хүн амьтан
ч авахгүй юм. Уг нь урьд жилүүдэд арай ийм байгаагүй. Цагаан сарын өмнөх өдрүүдэд
наймаачид хоо­рондоо ганц ч үг ярих завгүй най­маагаа хийгээд орлоготой байдаг байлаа.
Өглөө эрт ирж наймаагаа эхлүүлээд орой харуй бүрий бол­сон хойно харьдаг байсан.
Гэтэл одоо бид өглөө аажуу уужуу ирээд орлого орохгүй болохоор нарны голтойд л гэр
рүүгээ явчихдаг болсон.

Монголчуудын худалдан авах чадвар
дэндүү муу байна. Түүнээс биш монголчууд Хятадын бараа­наас татгалзаад байгаа юм
энд огт байхгүй. Хамгийн гол нь хүмүүст худалдан авалт хийх мөнгө нь алга гэсэн
юм.

Оймс, терко, цамц, футболк, ноосон
өмд зэрэг бараа зарж буй нэгэн эмэгтэй “Өдийд чинь зах дүүрэн хүнтэй, хөл тавих
зайгүй шахам байдаг. Энэ жил ер тэгсэн­гүй. Хүн амьтан ч цөөн байна. Хүмүүс юмны
үнэ асуучихаад л яваад өгөх юм. Бараа ерөөсөө худалдаж авахгүй. Авбал ганц хоёроос
хэтрэхгүй юм. Бөөндөж авахаа байсан. Ард түмний амьд­рал хэцүү байна. Оймс ч авах
чадвар алга байна шүү” гэж бухим­дангуй ярьж “Төр засаг ард түм­нийхээ амьдралыг
өөд нь татъя гэж бодохгүй байна. Жилээс жилд дордож байна” гэлээ.

Захын наймаачид “Хүмүүсийн худалдан
авах чадвар муу байна. Бараа ер гүйхгүй байна. Арай гайгүй орлоготой нь монгол гутал,
дээл, малгай, бүсний най­маа­чид болоод байна” гэцгээнэ.

Малгай, бүсний наймаачидтай уулзахад
өмнөх жилийн өдийд бараа нь “шуурч” зарагдаж байсан бол одоо өдөрт гурав дөрвөөс
илүү зарагдахаа байсан гэнэ.

Монгол гутлын наймаа эрхэл­дэг Н.Мягмарсүрэн
гэх бүсгүйгээс наймаа хэр байгааг асуулаа. Тэ­рээр “Цагаан сарын өмнө нэгдүгээр
сараас эхлээд хүмүүс гутал ху­далдаж авдаг байлаа. Битүүний өдөр бид гэртээ ганц
хоёр гуталтай харьдаг байсан. Энэ жил ямар ч гутал зарагдсангүй. Нэгдүгээр сард
зарагдах ёстой байсан гутлууд тунасаар лангуундаа багтахаа байлаа. Гутал хийх материалын
үнэ ч өслөө. Цагаан сар болоход тав, зургаахан хоног үлдсэн байхад лангуун дээр
ийм их гутал байгаа нь хэцүү байна. Цагаан сар өнгөр­вөл хэн ч гутал худалдаж авахгүй.
Ийм олон гутлаар юу хийх юм бэ. Хүмүүс уг нь гуталтай болох санаа­тай асууж байгаа
ч авахгүй юм. Гутал сонирхсон хүмүүсээ дагуу­лаад ойр хавьд байдаг цайны газарт
орж өмсгөж үзүүлэх гэхээр тэндхийнхэн хөөгөөд гаргана. Амьд­рахад улам л хэцүү болоод
байна шүү. Зах дээр зогсч байгаа бидэн дунд эрүүл биетэй ганц ч хүн алга. Эрүүл
эрхтэнгүй боллоо. Ийм хүйтэнд өдөржингөө зогсоно гэдэг хэний ч хүсэх юм биш” гэж
үнэн байдлаа хэллээ.

Захаар явахад монгол гутал, дээл,
бүс, малгай зардаг лангуу, эгнээнүүдэд хүмүүс чихэлдэж бай­сан бол бусад барааны
хэсэг сэ­лүүхэн байлаа. Дээл худалдаж буй эгнээнд орлоо. Эмэгтэй хүний дээл ямар
торгоор хийснээс хамаарч 100-160 мянга, 150-250 мянга, эрэгтэй кашмер дээл
90-150 мянга, хүүхдийн дээл 35-60 мянган төгрө­гийн үнэтэй байна.

Дэнжийн мянгын хар зах гэж байхаас
дээлний наймаа хийж буй Т.Тунгалагтай уулзлаа. Тэрээр энэ бизнесээр дагнаад 20 жил
болж байгаа аж. Дээлний наймаа эрхэл­дэг хүмүүсийн ашиг олдог ганц үе нь цагаан
сарын баяр. Гэтэл дээл­ний наймаачид “Нарантуул” захын саравчны нэг эгнээнд л бөөнөөрөө
чихэлддэг нь хүндрэлтэй гэнэ. Нэгдүгээр сарын сүүлээс эхлээд дээлний наймаачид нэмэгдсээр
одоо энэ ганц эгнээнд наймаачид, худалдан авагчдын хөл тавих зайгүй чихэлдэж байна.
Энэ нь халаасны хулгайчдад олз болж дээл авах гэж ирсэн хүмүүс өдөрт хэдэн арваараа
халаасаа хоослуу­лаад уйлаад буцаж байгаа аж. Захын цагдаа нар эргүүлээр явдаг ч
тэр нь төдийлөн нэмэргүй.

Т.Тунгалаг “Уг нь олны буянаар цагаан
сарын өмнө олон дээл зардаг юм. Гэтэл энэ жил дээл асууж байгаа хүн нь олон ч авах
хүн нь цөөн байна. Өнгөрсөн жил дээлнүүдээ гаргаж ирээд л шууд зарчихдаг байв. Цагаан
сарын өмнө дээлний бизнес ашигтай байдаг гэж дуулаад оёж чаддаг, чаддаггүй элдэв
янзын хүмүүс сайн муу дээл авчирч зарж байгаа нь дээлний нэр хүндийг унагаж буйд
харамсдаг юм. Өнгөрсөн жил би хурган дотортой торгон дээлийг хэд хэдээр нь зарсан.
Энэ жил ганцыг ч зарсангүй. 800 мянган төгрөгөөс өгнө гээд нэг байна. Ийм нэг дээ­лэнд
40 орчим арьс ордог. Нэг арьс нь 10-15 мянган төгрөгийн үнэтэй. Тэгээд чанартай
торгоор гадар­лаад ураа гаргаж оёдог. Уг нь хамгийн сайхан дээл шүү дээ. Монголчууд
цагаан сараар хурган дотортой дээлээр гангардаг бай­сан үе өнгөрөв бололтой” гэж
харамсан өгүүлсэн юм.

Хүмүүс шинэ дээл авч хүч хүрэх­гүй
болохоор захын торгоны лан­гууг зүглэж байгаа гэнэ. Торгоны худалдаачин Г.Батмөнх
гэх залуу­тай уулзлаа. Г.Батмөнх “Торго метр нь 3-15 мянган төгрөгийн хооронд байна.
Одоо ч хүмүүс торго авахгүй л дээ. Цагаан сар тулчихаар авдаггүй юм. Нэгдүгээр сарын
дунд үеэс л дээлний торгоо зэхдэг. Энэ жил хүмүүс торго тийм ч их авсангүй. Дээл
авах мөнгөгүй болохоор торгыг нь аваад дээл хийгээд өмсөх хүсэлтэй байх шиг. Ер
нь тэгээд үнэтэй дээл авч бай­хаар хийлгээд өмсчих нь дээр шүү” гэж зөвлөлөө.

Монгол гутал, дээл, малгай, бүс зарж
буй наймаачид нэг иймэрхүү юм ярьж байна. Харин гэр ахуй, өмд цамц, цүнх элдэв бараа
зарж буй наймаачид олон саяар шатаж дууслаа гэж халаглаж “Төр засаг гэж байдаг бол
ард иргэдийнхээ амьдралыг өөд нь татаач” хэмээн чин сэтгэлээсээ хэлж, гуйцгааж байна.

“Нарантуул” захаас хүмүүс юм худалдан
авахгүй байгаа биш, худалдаж авах мөнгөгүйдээ захаар орохгүй байгаа юм байна. Одоо
ард түмэн дотор хамгийн баян байгаа нь тэтгэврийн хөгшид болоод байгаа гэнэ. Ээж,
ааваа, эмээ, өвөөгөө сугадсан үр хүүхдүүд нь банкуудаар орж тэтгэврийн зээл авч
ууц, буузны махаа авах гэж дугаарлаж байна. Ард иргэд “Наран­туул” захаас бараа
авах дургүйдээ биш ууц, боов, махандаа хамаг мөнгөө өгчихөөд л тийш зүглэхгүй байна
шүү дээ. Монгол­чууд бид сар шинээ шинэ дээл, хувцас, идээ ундаатай элбэг дэлбэ­гийн
ерөөлөөр угтдаг. Гэтэл шинэ дээл, тэр байтугай дээл хийх торго ч авах мөнгөгүйгээр
Цагаан сараа ядуу угтах нь.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ерэн гурван он. Тэр жи­лийн сар шинийн барил­даа­ны нэг онцлог Хадаа аварга
байлаа. Хүчит биетэй ч бал­чир хүүхэд адил гэнэн цайл­ган аваргаа зодоглосонд бө­хөө
дээдэлдэг ард түмэн чин сэтгэлээсээ баярлаж байв. Шүтэн бишрэгчид нь бүр мэл­мэрүүлж
ч байсан нь тодор­хой. Мань хүн тухайн үед алдаж онож л явсан билээ. Тиймийн учир
олон түмэн Хадаагаа гэм хийсэн хүүхэд адил, буурал толгойгоо ил­сээр гарч ирэхэд
Спортын төв ордныг доргитол алга нижиг­нүүлсэн юм даг. Үндсэндээ тэрхүү барилдаанд
Б.Бат-Эрдэнэ аварга зургаа дахь удаагаа түрүүлснээс илүү Хадаа аварга зодоглосон
нь сонин сайхан байсаан. Эгэл­гүй хүчит аварга тухайн жи­лийн наадмаар нутгийнхаа
дэвжээн дээр, бөхийнхөө тоо­сон дунд л хальсан. Тэгэхээр ерэн гурван он бол Хад
авар­гын зодоглосон сүүлийн ца­гаан сар байв. Нэгийн да­ваанд залуу бөх С.Гүнд­сам­бууд
тахимаа өгснийг санаж байна. С.Гүндсамбуу нь Бул­ган аймгийн Могод сумын харьяат
Луузангийн Нямжав зааны ач хүү байж билээ.

Б.Бат-Эрдэнэ аварга зур­гаа дахиа
манлайлахад Х.Баян­мөнх аварга дөчин есөн насандаа үзүүр булааж байсан. Д.Лхагвасүрэн,
Д.Цэнд-Аюуш, Д.Эрдэнэбат гээд заануудыг цувуулж ор­хиод их шөвөгт О.Балжинням аваргыг
амлан хаяж үзүүр­лэсэн. Тавин насны босго алхах гэж буй аварга идэр залуухан Бат-Эрдэнэтэй
бас чиг удаан барилдсан байх шүү. Хөдөөгийн хүүхэд, битүү­ний орой “араажав”-аа
чаг­наж байгаад бөхөө дуусгаж чадалгүй унтчихаад шинийн нэгний өглөө ааваасаа асууж
байлаа. Бодоод байх нь ээ, бөх их орой дуусдаг байжээ. “Араажав” шуугиад явчихаар
гэрт байгаа хүмүүс хэн нь давчихав аа гээд л зэрэг зэрэг асуудаг сан. Аглаг буйдхан
хөдөөдөө “араажав”-аа чаг­наад битүүний орой бөхөө “үзэж” байсан минь бас л кайфтай
байж шүү. Ийм мэд­рэмж бүх л хүнд төрдөг байх даа.

Тэр жил хоёрын даваанд их олон заан
годройтсон байдаг шүү. Тухайлбал, ман­лай заан Д.Долгорсүрэн за­луу бөх Ц.Адъяахүүд,
Д.Мяг­мар залуу бөх Д.Сумъяа­базарт, З.Дүвчин залуу бөх Ц.Баянмөнхөд, Ж.Ганболд
залуу бөх И.Доржсамбууд тахимаа өгч байв. Догоо заан (Д.Долгорсүрэн) Адъяахүү гэж
Архангайн залууд элэг бүсээ тайлаад зогсож байхад арван естэй хүү нь Мягмар зааныг
өвдөглүүлээд шуугиулж байж. Тэр хүү бол Монгол Улсын аварга Д.Сумъяабазар л даа.
Дүвчинг өвдөглүүлсэн Увсын Хяргасын Цогт-Очирын Баян­мөнх ерэн таван оны наа­дамд
Чогсомын Батзоригтой тунаж начин болсныг манай­хан мэднэ. Буур Жамьян аваргын зээ
хүү Өсөхбаяр гэж гозойсон өндөр бор залуу тухайн жил анх зодоглож нэг даваад том
Сүхбат гарьдад унасан бол Б.Гантогтох гарьд мөн л анх зодоглож Санж­жавын Сүхбаатар
заанд хоё­рын даваанд унасан байна. Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг гарьд залуу бөх зодоглож
Т.Нармандах харцагаар гу­рав, Ширмэнгийн Батхуяг на­чингаар тунаж дөрөв давсан байдаг.
Их шөвөгт Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнэ арслан заан цолтойдоо шалгарсан юм. Тэрээр шөвгийн
наймд том Сүхбаттай тунасан. Тэр хоёрын хооронд жаахан мар­гаантай барилдаан болсон
санагдана. Мөнх-Эрдэнэ ба­рьц­гүй хавирдгаараа хавирч Сүхбатыгаа өвдөглөчихлөө гээд
дэвээд явчихсан. Гэвч Сүхбатын өвдөг газар хүрсэн эсэх нь тодорхой биш. Үзэг­чид
“унасан, унаагүй, дахин барилд” гээд л. Мөнх-Эрдэнэ гүрийж, Сүхбат болохоор инээгээд
л. Инээсээр байгаад л тахимаа өгчихөөд явчихсан даа. Ерэн гурван оны бас нэгэн онцлох
зүйл нь Ту­вагийн хүчит бөх Аяс Мангуш зодоглосон явдал байв. Тэ­рээр сүүлд бас
нэг ирж ба­рилдсаныг манайхан мэдэж байгаа. Аяс Мангуш аймгийн заан цолтой зодоглоод
хоё­рын даваанд өнөөгийн тод манлай уяач, улсын начин Цэвээнжавын Дуламсүрэнг, гуравт
Дамирангийн Бумбаяр зааныг аймгийн заан цолтой байхад нь тунаж даваад Б.Жавх­лантөгс
харцагад унаж байлаа.

Ерэн дөрвөн он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга долоо дахиа түрүүлж, О.Балжинням авар­га
үзүүрлэсэн. Их шөвөгт Пунцагийн Сүхбат, Чадраа­балын Бямбадорж нарын луу жилтнүүд
үлдсэн юм. Бямбаа зааны иртэйхэн барилдаа­нуудыг хүмүүс одоо хэр нь дурсдаг. Өөрөөсөө
хамаагүй өндөр Бумбаярыг тэр холоос давхар ачиж тонгороод гэдэг ч юм уу, эсвэл тухайн
цагаан сараар өмнө нь олон уна­сан Мөнх-Эрдэнийгээ тавын даваанд хэрхэн уран мэхээр
өвдөглүүлснийг мартдаггүй. Д.Мөнх-Эрдэнэ тэрхүү барил­дааны тавын даваанд гурван
бөхөөс ам сонссон байдаг. Ц.Баярсайхан, А.Сүхбат, Ч.Бям­бадорж нараас. Тэгээд л
Ховдын зааныг амлаж Төв аймгийн хоёрыг үлдээчихэж. А.Сүхбат аварга начин цол­той
зодоглон гуравт залуу бөх Д.Сумъяабазарыг, дө­рөвт Ренчинхүүгийн Гансүх зааныг начин
цолтой байхад нь тунаж орхин дараа нь Баярсайхан заантай тунаад өвдөг шороодсон.

А.Сүхбат аварга гурвын давааны төгсгөлд
бас л гур­ван бөхөөс ам сонсчээ. Тэд нь Д.Бумбаяр, Б.Гантогтох, Д.Су­мъяабазар гурав.
Сумъяагаа аваад Бумбаяр Гантогтох хоёроо тунагаж Бумбаяр нь давсан удаатай. Харин
ту­хайн жилийнхээ наадмаар мань хоёр зургаагийн да­ваанд байна уу, бас л тунаж Гантогтох
нь давж, долоод том Сүхбат гарьдыг өнөө олны сайн мэдэх уран барил­даанаараа орхиж
заан цол­ны босго алхсан билээ. Ерэн гурван оны сар шинийн барилдааны зүүний магнайг
Д.Дамдин аварга магнайлан зодоглосон байдаг. Гурвын даваанд цолоо дуудуул­чи­хаад
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, бөхийн тайлбарлагч Агвааны Ган­баа­тарт элэг
бүсээ тайлсан юм. Дамдин аварга А.Ганбаа­тарыг улсын цолонд хүргэж байсан. Тэрхүү
ач буяныг бодож аварга Ганбаатарыг амлалаа, гар хөнгөн гурав давах нь дээ гэж байтал
Ган­баатар начин аваргыг өвдөг­лүүлчихсэн юм.

Ерэн таван он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга найм дахиа түрүүлж, О.Балжинням авар­га
үзүүрлэсэн жил. Ерэн дөрвөн оны цагаан сараар ч, улсын наадмаар ч тэр хоёр л үзүүр
түрүү булаалдаж байв. Тэр жил мөн л үлджээ. Их шөвөгт Д.Мөнх-Эрдэнэ арс­лан, залуу
заан Ц.Цэрэн­пунцаг (одоогийн гарьд) нар үлдсэн байдаг. Пунцагаа гарьд Төв аймгийн
Алтан­булаг сумын харьяат, улсын заан Ренчинхүүгийн Гансү­хээр тунаж тав, том Сүхбат
гарьдаар зургаа давж их шө­вөгт Балжаа аваргатай туна­сан. Тэрээр ерэн дөрвөн оны
наадмын наймын даваанд Р.Гансүх заантай, есийн даваанд Балжаа аваргатай тунаж хүч
үзсэн билээ. Цэрэн­пунцаг гарьдын аархаж ба­рилд­сан он жилүүд эхэлж байгаа нь тэр.
Ерэн дөрвөн оны наадмын өмнөхөн Пун­цагаа гарьд Монголын үн­дэсний бөхийн холбооны
дэд тэргүүн, соёлын гавьяат зүт­гэлтэн доктор Довдонгийн Данзан гуайтай автобусанд
таарчээ. Тэгэхэд начин цол­той байж. Данзан доктор Цэрэнпунцагт хандан “Дүү хүү
өнөө жил дор хаяж долоо давна шүү” гэхэд, би юу гээд толгойгоо илж байсан гэдэг.
Үнэхээр ч тэр жил Пунцагаа хүү, төрийн наадамд хоёр жил дараалан үзүүрлээд байсан
Дуламжавын Мөнх-Эрдэнийг долоогийн даваанд, Р.Гансүх зааныг наймын даваанд ор­хиж
их шөвгийн гуравт Бал­жаа аваргатай тунаж байсан түүхтэй.

Ерэн таван оны сар ши­нийн барилдааны
өмнө нэг их өндөр бооцоотой бөхийн таавар явж байсныг санаж байна. Тэр нь 1994 онд
ши­нээр улсын начин цол хүртсэн бөхчүүд хэд давах вэ гэсэн таавар байв. Долгор­сүрэн­гийн
Сумъяабазар, Пүрэв­сүрэн­гийн Ганбаяр, Түв­дэн­жамбын Бат-Эрдэнэ, Цэндээ­гийн Анхбаяр,
Ишдоржийн Ганбаатар, Хэнмэдэхийн Түвшинсанаа, С.Дангаасүрэн  нарын арван начин тэр жил шинээр төрсөн. Тэднээс
Дор­нодын Мягмарын Чимэддорж л Жанчивравдангийн Нам­жилдорж харцагаар гурав давсан
байдаг.

Д.Амгаа, Д.Цэнд-Аюуш, С.Хүрэлбаатар,
Ж.Ганболд, Д.Хишигдорж нарын заанууд хоёрын даваанд унасан. Хөвсгөлийн Элбэг хэмээх
элбэгхэн залуу Хишигдорж зааныг өвдөглүүлсэн нь одоогийн харцага Гунгаагийн Элбэг
л дээ. “Оны шилдэг найман бөх”-ийг бүтэн жи­лийнх нь амжилтаар шалга­руулж шагнал
өгдөг уламж­лалтай. Бүр төрийн тэргүүн шагналыг нь өгдөг байсан байх шүү. Д.Хишигдорж
заанд Пунцалмаагийн Очир­бат гуай шагнал өгөхдөө гишгэгдэл алдаад дор да­ваанд хэрхэн
унасныг өөрөө биетээр үзүүлж олныг хөг­жөөж байв. Цолгүй ганцхан бөх тав давж шуугиан
тарь­сан Ишдоржийн Доржсамбуу байсан. Тэрээр Чогсомын Батзоригоороо тунаж гурав,
М.Мөнгөн арслангаар дөрөв, Д.Эрдэнэбат заанаар тав давж Бат-Эрдэнэ аваргад шороодож
байв. 

Ерэн зургаан он. Төрийн наадамд таван удаа түрүү үзүүрт шалгарсан “хоёр
Эр­дэнэ” буюу Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Мөнх-Эрдэнэ нар цагаан сарын барилдаанд анх удаа түрүү
булаалдсан нь тэр жил юм. Мэдээж ноёлж сурс­наараа Бат-Эрдэнэ нь давж ес дэх удаагаа
түрүүлсэн түүхтэй. Их шөвөгт Балжаа аварга Б.Гантогтох гарьд нар үлдсэн байдаг.
Баянаа авар­га хүүгээ тавын даваанд амлан элэг бүсээ тайлсан. Хорьдугаар зууны манлай
бөх, дэлхийн зуун жилийн бөх од хүчит аварга маань цагаан сарын барилдаанд тийнхүү
хүүдээ тахимаа өгснөөр зодог тайлсныг манайхан санаж байгаа. Ааваараа тав давсан
Гантогтох заан (гарьд) зур­гаагийн даваанд Д.Сумъ­яабазар заан(аварга)-тай тунаж
хүч үзээд давсан би­лээ. Өнөө залуу зургаан заа­ны хоёр нь тийн хүч үзэж бөх сонирхогчдыг
ёстой нэг өн­дөлзүүлсэн дээ. Ерэн зургаан оны цагаан сараар сайн ба­рилдсан бөхчүүдийн
нэг Сүх­баатар аймгийн Сүхбаатар сумын харьяат Жанцангийн Чулуун начин юм.

“Ерөнхийлөгчийн бөх” гэгд­дэг тэрээр
Р.Давааням заанаар дөрөв, Б.Ганбаатар арслангаар тав давж дунд шөвөгт шалгарсан.
Басхүү тэмдэглэлгүй өнгөрч болом­гүй нэгэн барилдаан бий. 1995 оны наадмаар шууд
долоо даван заан цол хүрт­сэн Гэлэгжамцын Өсөхбаяр хоёрын даваанд өвдөглөсөн. Түүнийг
Төв аймгийн Заамар сумын харьяат, Монгол Ул­сын начин Дуламсүрэнгийн Намдаг залуу
бөх байхдаа шороодуулчихсан. Бас л бөөн шуугиан болж байлаа.

Ерэн долоон он. Зургаан залуу зааны үе эхэлж буйг дуулгаж Цэдэндамбын
Цэ­рэн­пунцаг Бат-Эрдэнэ авар­гатай түрүү үзүүрт үлдсэн. Пунцагаад Бат-Эрдэнэ авар­гыг
хаях боломж бүрэн бай­сан гэдэг. Гэвч дотнын ахын хувьд Баагий аварга Пунца­гаа
дүүдээ учир байдлаа хэлж цагаан сарын баярт завсаргүй арав түрүүлсэн удаатай. Ер
нь Баагий аварга Цэрэнпунцагийг ид үед нь олон буулгасан даа.

Ерэн долоон оны наад­мын их шөвөгт,
2001 оны есийн даваанд тус бүр амлаж унагаж байсан. 2001 онд наян жилийн ойгоор
түрүүл­чих бодолтой байна гээд бас л буулгуулсан гэх яриа бий. За тэр яахав, дотнын
ах дүү­гийн хоорондын явдал биз. Гэхдээ Пунцагаа гарьдын өмнөөс харамсдаг хүмүүс
олон байдаг. Улсад дор хаяж нэг, хоёр түрүүтэй бөх байсан хэмээн одоо хэр нь ярьдаг,
басхүү зодоглохыг нь хүлээ­дэг. Пунцагаа тэр жил зургаан залуу зааных нь нэг болох
Гэлэгжамцын Өсөхбаяраар тунаж зургаа, Д.Мөнх-Эрдэнэ арслангаар тунаж долоо давж
Бат-Эрдэнэ аваргатай үлдсэн.

Олны хайртай Оргилболд начин тухайн
цагаан сарын барилдаанд бас л шуугиан тарьсан. Залуу бөх зодоглоод тав давчихсан.
Мань хүн тэр жилээ Зэвэгийн Дүвчингээр улсын цолонд хүрсэн байдаг. Мөн Хэнтийн Батжаргалын
Одхүү гялалзсан цагаан за­луу Ө.Тулгаа, Д.Цэнд-Аюуш нарын заануудыг гурав, дөр­вийн
даваанд орхиж олны хараанд өртсөн бол До.Ган­хуяг арслан мөн л хорь орчим настай
залуу зодоглож Г.Бат-Амгалан начингаар гурав давж байсан байна. Өлзийн Тулгаа заан
дүү Сумъяа нач­ны хамт тэр жилийн цагаан сараар Увсын хязгаараасаа ирж зодоглосон
юм аа.

Ерэн найман он. Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат улсын заан Б.Ганбат
аймгийн арслан цолтойдоо үзүүрлэж цагаан сарын бө­хийн түүхэнд нэгэн шинэ хуудас
нэмсэн билээ. Улсын цолгүй бөх түрүү үзүүрт шал­гарсан тохиолдол 1998 он хүртэлх
хугацаанд байгаагүй юм. Хэрвээ Бат-Эрдэнэ аваргыг өвдөглүүлсэн бол дараалсан олон
түрүүг нь зогсоох байлаа. Аварга тэр жил арван нэг дэхээ түрүүл­сэн билээ. Б.Ганбатын
хувьд өмнөх жилийнх нь сар ши­нийн барилдаанд хоёр давж, гуравт Ч.Батзориг начин
(заан)-тай тунаад өвдөглөж байсан. Түүнийг ерэн долоон оны наадмаар улсын цолонд
баталгаатай хүрнэ, начнаар тогтохгүй гэгдэж байв. Гэтэл яалаа, гурвын даваанд Ц.Цэ­рэнпунцаг
заан (гарьд) ам­лаж аваад хаячихсан. Олны нүд орой дээрээ гарна гэдэг л болсон.
Ямар сайндаа Бая­наа аварга “Сайхан л наадам боллоо, Сүхбат маань заан цол хүртлээ.
Ганбатыгаа бас л заантай даа гэж байтал гурвын даваанд Цэрэнпунцаг аваад хаячихлаа.
Залуу бай­хад аатай омогтой, аль болох хатуу ам авъя л гэж боддог. Гэхдээ Цэрэнпунцаг
арай л хатуу ам авлаа даа” гэж тол­гой сэгсэрч байсныг санаж байна.

Аймгийн арслан Б.Ган­­бат үзүүрлэхдээ
Чогсомын Бат­зо­риг, Цэдэ­вийн Мягмарсүрэн, Гэлэгжам­цын Өсөхбаяр на­рын нэгэн үеийн
шилдэг хүчтэнүүдийг дараалуулан орхиж, их шөвөгт Д.Мөнх-Эрдэнэ арсланг давсан юм.
Тэр жил Ганбаттай адил бас л сайн барилдсан бөхийн нэг цэргийн начин Ц.Цэрэнчимид
(одоогийн начин) байлаа. Улсын наадмын начны да­ваанд хэд хэд бүдэрсэн тэ­рээр И.Доржсамбуу,
О.Одгэ­рэл нарын ид гарч ирж буй залуу хүчтэнүүдийг хаяж дунд шөвөгт шалгаран Балжаа
аваргад тахимаа өгч байв.

Н.ГАНТУЛГА

Зураг дээр зүүн гараас О.Балжинням, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Баярсайхан нар. 1989 оны УАШТ-ий үеэр

Наян найман он. Б.Бат-Эрдэнэ аваргын анх удаа түрүүлдэг жил. Өнөө арван
гурав түрүүлсний эхнийх нь юм. Үндсэндээ монгол бө­хийн түүхэнд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр
сумын харьяат, хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийн үе эхэлж байгаа
нь тэр ээ. Ту­хайн барилдааны үзүүрт Өвөр­­хангай аймгийн Баян-Өндөр сумын уугуул
“Алдар” ний­гэмлэгийн бөх Бандийн Ган­баатар шалгарсан бай­даг. Дөрвөн аваргыг цувуулан
орхиж төрийн наадам (1985 он)-д түрүүлж байсан түүнд бөх сонирхогч олон ихээхэн
найдлага хүлээлгэж байсан ч нэг их дээшээ яваагүй. Харин тэр жилийн цагаан сараар
анх удаа түрүү үзүүрт үлдсэн байдаг шүү. Б.Бат-Эрдэнэ аварга түрүүлэхдээ заан цол­той
байсан.

Гурвын даваанд Өвөрхан­гайн өндөр
Д.Эрдэнэбат заа­ныг, дөрөвт Баян-Өлгийн Ба­хыт начинг, тавд Д.Мягмар зааныг, зургаад
О.Балжин­ням аваргыг начин цолтойд нь тунаж орхисон байдаг. Д.Мяг­мар заан тавын
да­ваанд та­ван бөхөөс ам сон­сохдоо Бат-Эрдэнийг амла­сан. Бөх­чүүд болоод олон
түмний яриагаар бол тунаа­наас гар­гаж, ялангуяа Дам­дин­гийн Баяраатай тунахаас
нь урь­таж даваа ахиулсан гэх юм билээ. Тэр нь ч үнэн байх. Учир нь өнгөрсөн жилийнх
нь цагаан сарын барилдаанд Б.Бат-Эрдэнэ дөрвийн да­ваанд Д.Баярааг амлаж ба­рилдаад
унаж байсан. Ту­хайн үед Бат-Эрдэнэ аваргын хатуухан учраануудын нэг Баяраа гарьд
байсан байгаа юм. Мягмар заан хэрвээ ам­лаагүй бол Баагий аварга Баяраа гарьдтай
яалт ч үгүй л тунах байж. Баяраа гарьд, Ишгэн зааныг тунаж хаян шөвгөрсөн байдаг.
Баяраа тэр жилийнхээ наадамд од­той сайхан барилдаж заан цол хүртсэн байдаг шүү.    

Наян найман оны барил­даанд хоёр бөх
бусдаасаа жаахан онцгой байлаа. Нэг нь гавьяат тамирчин Жамцын Даваажав. Тэрээр
Өвөрхан­гайн С.Дамдинбазар начин, Ч.Гочоосүрэн заан, П.Дагва­сүрэн арслан нарыг
өвдөг­лүүлж тавын даваанд Б.Ган­баатар арсланд унасан би­лээ. Даваажав ч аргагүй
ясны бөх дөө. Ид үедээ улсын наа­дамд цөөхөн зодоглосон. Гадагшаа дотогшоо тэмцээн
уралдаан гэж яваагүй бол ядаж л заантай шүү гэх яриа гарч байв. Нөгөө нэг нь Увсын
Тэсийн Дэчингийн Жавзан­жамьян начин. Арван найм, есөн настай залуу идэрчүү­дийн
улсын аваргад оролцож мөнгөн медаль хүртээд ца­гаан сарын барилдаанд Н.Бүрэнзэвсэг,
Д.Баатаржав, Д.Амгаа нарын хүчтэй заан, начингуудыг дараалуулан орхиж бага шөвөгт
шалгарч байлаа. Мань хүн улсын цолт­­нуудын аманд гарахаа­саа л Амгаа зааныг ноёлдог
байж. Сонирхуулахад, ерэн хоёр онд Амгаагаар тав давж начин болсон юм.

Наян есөн он. Б.Бат-Эр­дэнэ аварга хоёр дахиа тү­рүүлж, Х.Баянмөнх аварга
үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт М.Мөнгөн арслан, С.Сүхбаа­тар заан нар үлдсэн. Баянаа
аварга Сүхээ зааныг амлаад, Мөнгөн Бат-Эрдэнэ хоёр тунасан юм. Мөнгөн арслан ирэн
дээрээ байгаа залуу хүчтэнд одоогийн хэллэгээр бааварласан гэдэг шүү. Бат-Эрдэнийг
хүчээр түлхэж ха­нанд аваачиж наагаад л, үзэгчдийн суудал руу хэд хэд аваачаад л.
Мөнгөн арслан маань арай л харьчихаагүй, омогтой байж дээ.

С.Сүхбаатар заан начин цолтойгоо их
шөвөгт үлдсэн. Тэрээр ерэн оны наймдугаар сард Хэрлэнгийн хөдөө аралд болсон Нууц
товчооны ойгоор заан болсон билээ. Наян есөн онд хоёрт нэг нут­гийн Ж.Ганболд зааныг,
гуравт мөн л нэг нутгийн Г.Намсрайжавтай тунаж, дөрөв, тавд П.Дагвасүрэн, Б.Ганбаатар
нарын арслан­гуудыг орхисон байна. Тэр жил шуугиулсан бөхчүүдийн нэг нь Сэлэнгэ
аймгийн арс­лан Жүрмээгийн Ганзориг. Бие галбир, гараа дэвээ, уран хурц дайчин барилдаан,
хэл­бэр хийцээрээ А.Сүхбат авар­гатай төстэй гэгддэг, бас чиг үймээний л эзэн байлаа
даа. З.Дүвчин, Д.Мягмар на­рын хүчтэй заануудыг хоёр, гурвын даваанд өвдөглүүлж
Ц.Баярсайхан зааныг начин байхад нь тунаж унаж бай­сан. Ц.Баярсайхан заан гур­вын
даваанд Балжаа авар­гаар давсан. Үндсэндээ Бал­жаа аварга заан цолтой­доо түүнийг
амлаад унасан юм. Учир нь тухайн сар ши­нийн барилдааны өмнө үн­дэс­ний бөхийн улсын
аварга шалга­руулах тэмцээн болж Бат-Эрдэнэ түрүүлэн, Балжаа хоёрт орж заан, Баярсайхан
гуравт орж начин цол хүртсэн. Балжаа ердөө хоёрхон унаа­тай байв. Бат-Эрдэнэ, Баяр­сайхан
хоёрт л унасан. Тий­мийн учир даагаа нэхэж Баяр­­­сайханаа амласан бай­даг. Тэр
жилээс хойш улсын аваргад амжилт үзүүлсэн бөхчүүдэд цол өгөөгүй билээ.

Ерэн он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга гурав дахиа түрүүлж, Д.Цэрэнтогтох
аварга үзүүр­лэсэн. Их шөвөгт Б.Ганбаа­тар арслан Ө.Тулгаа заан нар үлдсэн юм. Өлзийн
Тулгаа зааны “Увсын Хархираагийн сангийн аж ахуйн бөх” хэмээн дуудуулан ид барилдаж
бай­сан он жилүүд нь гарцаа байхгүй ерээд он юм. Тээв­рийн тэрэгтэйгээ Увсаас би­түүний
өдөр давхин ирж Спор­тын төв ордны өмнө зогсоод аяны тоосоо ч гөвж амжилгүй зодоглож
байсан жилүүд нь. Тулгаа заанд ард түмэн ямар их хайртай бай­сан гэж санана. Ерэн
оны цагаан морин жилийн сар шинийн барилдаанд идэрхэн заанаа шөвгөрөхөд Монгол даяараа
л баярласан даа. Тэрээр Цэдэндамбын Баяр­сайхан зааныг гурвын да­ваанд амлаж унагасан
бай­даг. “Тулгаа ч хатуухан ам авч байна даа. Өнөө жил ч өнгө­тэй байгаа юм байна”
гэх яриа ихээ эрт чих дэлсэж байсан дуулддаг. Дөрөвт Мядагийн Мөнгөнийг, тавд Хорлоогийн
Баянмөнх аваргыг өвдөг шо­роодуулсан. Өнгөрсөн жи­лийнх нь барилдаанд түрүү үзүүр
булаалдсан Баянаа аварга “Тулгаагаа арай ч намайг туучихгүй байх гэж бодоод авсан
чинь бурууд­лаа” хэмээн амаа барьсан удаатай.

Тэрхүү барилдаанд Говь-Алтайн Энхжаргал,
Завханы Нармандах, Дармаабазар, Хэнтийн Баяраа, Дорнодын Чимэддорж гээд аймаг, цэр­гийн
дэрсхэн арслангууд туйлж өгсөн байгаа юм. Ухаан­­даа, хоёрын даваанд Энхжаргал нь
С.Хүрэлбаатар зааныг, Чимэддорж нь Ишгэн зааныг, Нармандах нь Бая­раа заан (одоогийн
гарьд)-ыг, Баяраа нь Агвааны Норов начинг, Дармаабазар нь Гүсэ­мийн Жалаа начинг
өвдөг­лүүлсэн байх жишээний. Бас болоогүй Тэрбишийн Нар­ман­дах Д.Амгаа, С.Сүхбаа­тар
нарын заануудыг гурав, дөрвийн даваанд шороо­дуулж Б.Бат-Эрдэнэ аваргад унажээ.
Мань хүн тэр жи­лийнхээ наадмаар зургаа давж өсөх идэр чимэгтэй начин, одоогийнхоор
харцага цолны болзол хангасан бол Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат Цанжидын
Энхжаргал ерэн нэгэн онд Р.Давааням заанаар тав давж начин, Завхан аймгийн Эрдэ­нэхайрхан
сумын харьяат Монхорын Дармаабазар ерэн гурван онд Жамбалын Ганболдоор зургаа давж
бө­хийн шинэчилсэн дүрмээр харцага цолны, Дорнодын Мягмарын Чимэддорж ерэн дөрвөн
онд Дамдингийн Бая­раа­гаар тав давж начин цол­ны болзол тус тус хан­гасан бай­даг
аа. Тэр хэдээс улсын цолгүй үлдсэн нь Хэн­тийн “дэгээ” Г.Баяраа юм. Дэгээгээ нэг
л ороовол хэнийг ч гэсэн хэвтүүлж байж санаа нь амардаг аавын хүү байлаа.

Ерэн нэгэн он. Тэр жилээс сар шинийн барилдаанд 256 бөх зодоглож эхэлсэн
түүх­тэй. Монгол Улс ардчиллын замналаар замнасан он жи­лүүдийн эхлэл. Нэгдэлчдийн
баярт зориулсан гэдэг ч юм уу, эс бөгөөс Монголын ра­дио, телевизийн улсын хо­рооны
нэрэмжит гэх албаны соц үг, ойлголтууд гээгдэж “Билгийн тооллын арвандол­дугаар
жарны цагаагчин хонин жилийн сар шинийн баярт зориулсан хүчит бө­хийн барилдаан”
хэмээн бөхийн тайлбарлагч Шагда­рын Чанрав, Агвааны Ган­баа­тар нар цээлхэн хоолой­гоор
ард түмний сэтгэлд нэг л дотнохон хүргэж эхэлсэн дээ. 256 бө­хөөс Б.Бат-Эрдэнэ аварга
найм даван ман­лайлж, Бандийн Ганбаатар арслан үзүүрлэсэн. Их шө­вөгт дар­хан аварга
Д.Цэрэн­тогтох, улсын заан С.Сүхбаа­тар үлдсэн байдаг. Улсын цолгүй хоёр бөх тав
давж дунд шө­вөгт шалгарсан нь Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнэ, Гунгаа­самбуугийн Бат-Амга­лан
нар байлаа.

Д.Мөнх-Эрдэнэ арслан тэр жилийн цагаан
сараар цэргийн арслан цолтой зо­дог­лож гуравт Нэргүйн Түмэн­наст начинг, дөрөвт
Болдын Жавхлантөгс харца­гыг, тавд онжав Ч.Бямба­доржтойгоо тунаж орхисон юм. Мөнх-Эрдэнэ
Бямбадорж хоёрын хооронд тухайн цагаас гал­тай барилдаанууд эхэлсэн түүхтэй. Улсын
наа­дамд ч тэр, цагаан сарын барилдаанд ч тэр мань хоёр олон удаа тунасан. Ихэвчлэн
Бямба­дорж заан унаад шаран­даа уйлдаг байлаа. Ерэн гурван оны наадам байна уу даа,
өнөө усан бороотой жил мань хоёр бас л тунаад. Мөнх-Эрдэнэ Бям­ба­доржийгоо устай
хонхор руу палхийтэл нь шидээгүй юу. Заан цолонд зүтгэж бай­сан Бямбадорж уйлчихсан
монгол гутлаа тай­лаад хө­лийнхөө жийргийг мушгиж байсан даа.

Их шөвөгт үлдсэн улсын цолгүй нөгөө
нэг бөх нь Зав­хан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, Монгол Улсын начин Гунгаасамбуугийн
Бат-Амга­лан. Тэрээр гурвын даваанд Сэлэнгийн Ж.Ганзоригтой тунаж, дөрөвт аварга
О.Бал­жиннямыг, тавд Дамдингийн Баярааг өвдөглүүлсэн байна. Бас л хатуу учраанууд.
Ж.Ганзориг тухайн үед хэрхэн шуугиулдаг байв, за тэгээд Балжаа аваргын төрийн наа­дамд
түрүүлдэг жил, Баяраа гарьд ч ид байсан үе. Ийм л ланжгаруудыг Бат-Амгалан начин
залуу бөх байхдаа цувуулж хаясан байгаа юм. Тухайн үеийн “Спортын мэ­дээ” зэрэг
сонинуудад Г.Бат-Амгалан, Д.Жавзанжамьян нарын тухай их гардаг байв. Цаашаа хол
явна гээд л. Харамсалтай нь, тэр хоёр начнаар л тогтсон доо.

Ерэн хоёр он. Б.Бат-Эр­дэ­нэ аварга тав дахиа тү­рүүлж, О.Балжинням
аварга үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт Баянаа аварга, Баяраа гарьд нар үлдсэн байна. Тухайн
барилдаанд том, жижиг хоёр бөх цойлчихсон байдаг. Том нь Жигмэдийн Оргилболд начин.
Жижиг нь Агваан­сам­дангийн Сүхбат аварга. Ж.Оргилболд начин залуу бөх зодоглож
Пунцагийн Сүх­бат гарьдыг заан цолтой ид байхад нь хоёрын да­ваанд, Булганы Равдангийн
Лхагва­сүрэн начинг гуравт, Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнээр тунаж дөрөв, Говь-Алтайн Содно­мын
Эрхэмбаяр начин­гаар тав давж их шөвгийн наймд Дамдингийн Бая­раа­тай ту­наад унасан
байна. Өндөр нам хоёр залуу үзэгч­дийг жинхэнэ байлдан да­гуулж тэр жилийн яриа
хөө­рөө­ний эзэн болжээ. Оргил­болд том Сүх­бат хоёрын ба­рилдаан их удаан үргэл­жил­сэн
гэдэг. Дараагийн даваа нь эхэлчи­хээд байхад давал­цаагүй байжээ. Гол нь Оргио байж
байгаа нь өөрөө содон. Уна­сан ч, давсан ч инээж байдаг гарьд маань хоёр метр хол
гаран өндөр товарищид яах аргагүй унаж тахимаа өгчи­хөөд инээж нэг, ярвайж нэг үзсэн
сураг бий. Төрийн наа­дамд дөнгөж үзүүр­лэчихсэн арслан, авар­га цол л нүдэнд нь
харагдаж байсан Пунца­гийн Сүхбат заан (одоогийн гарьд)-ыг Оргилболд үнэндээ тамласан
байгаа юм. Ёстой уйлах ч биш, инээх ч биш болгосон гэдэг.

Даян аварга Агваансам­дангийн Сүхбат
мөн л залуу бөх зодоглож нэгийн даваанд Төв аймгийн Баянцогт сумын харьяат, аймгийн
арслан Бям­­бын Шаравдоржийг, хоёрт улсын заан Ж.Ганбол­дыг, гурав, дөрөв, тавд
Тэр­бишийн Нармандах, Лүндэ­гийн Бадарч, Гэлэгийн Намс­райжав нарын хүчтэй харца­гуудыг
дараалуулан орхижээ. Биеэр жижиг хэрнээ уран дайчин барилдаантай, шөр­мөстэй залуу
эхний даваа­наас олны анхаарлыг татсан байна. Улсын цолонд хам­гийн ойрхон бөх гэгддэг
Ша­рав­дорж арслангийн баруун хөлийг нь авч ард нь гараад хаяжээ. Ганболд заан,
Нар­мандах, Бадарч нарын өндөр биетэй хүчтэнүүдийг ч хөлд нь ганцхан сууж бужигнуулаад
л тэнгэр харуулчихаад байж. Тавын даваанд Намсрайжав харцагыг тийм жижиг биетэй
хэрнээ нохой мордоод хая­чихсан гэдэг. Үзэгч, сонсогч олон шавайгаа ханатал баяр­ласан
нь мэдээж. А.Сүхбат аварга Намсрайжавыг нохой мордож унагахдаа хөлөө эвгүй гишгэн
доголчихсон байна. Ингээд түүнийг зургаа­гийн даваанд Баянаа аварга амласан түүхтэй.
Тэрхүү ба­рилдаанд монгол бөхийн нэгэн үеийн хүчтэнүүд анх зодоглож байжээ. Тухайлбал,
Дамирангийн Бумбаяр заан Увсаас дөнгөж ирээд байсан залуу зодоглоод Б.Батхуяг начнаар
хоёр, Очирын Одгэ­рэл заан Дүвчин заанаар хоёр давсан байх жишээний. Цэдэндамбын
Цэрэнпунцаг гарьд Р.Даваадалай начинд, Ишдоржийн Доржсамбуу гарьд аймгийн арслан
П.Сумъяагаар нэг давж Р.Да­вааням заанд тус бүр хоёрын даваанд тахимаа өгчээ.

Н.ГАНТУЛГА

Үгүй нээрээ, манай Засгийн газар унтаад
байгаа юм уу, ху­ралдаад байгаа юм уу. Яаж байгаа нь ч мэдэгдэхгүй, дэндүү унхиагүй
доожоогүй, урвайж дорвойсон нөхөд л байх юм. Уг нь гүйцэтгэх засаглалынхан чинь
гав шув хий­сэн хэлж байгаа, хөдөлж байгаа нь шуурхай, хийж байгаа, бүтээж бай­гаа
нь харагдахуйц тийм баймаар юм аа. Гэтэл АН-ынхан Хамтарсан Засгаас гарснаас хойш
энэ Зас­гийн газар улам л хийморь лундаа нь үргэчихсэн шиг харагдах боллоо.

Бөөн хэл ам, дуулиан шуугиан болон
байж шинээр тодруулсан сайд нар нь эхнээсээ хэл аманд орооцолдож, ажил биш сонгуульд
бэлдэх гэж очсон нь батлагдаж эхлэв.

Энэ Засгийн газрыг командалж буй Ерөнхий
сайд С.Батболд эцэг­гүй олон хүүхдийнхээ учрыг олж ядаж яваа өрх толгойлсон ганц
бие эх шиг үзэгдэх юм. Уг нь Ардчилсан намынхан саналаараа Засгийн газраас гарсны
дараа МАН Зас­гийн газраа УИХ дотроосоо бус харин цэвэр мэргэжлийн, салба­раа мэддэг
хүмүүсээр нөхөж чад­сан бол сонгуулийн өмнө нэр хүнд нь ихээхэн өсөх байлаа. Бас
цэвэр мөнгөний гэж харагдаж байгаа дэд сайдуудын орон тоогоо цомхотго­чихож чадсансан
бол бүр ч гараад өгөх байв. Гэвчиг өгснийхөө хариуг нэхэгсэд, нам дагасных ам тосдох
ёстой гэж бодогсод нь намын удирдлагуудаа ацан шалаанд оруулаад асуудлыг бүр ч дор­дуулчихсан
билээ. Ядахад хэл ам болон байж сайдын албан ту­шаалд ирсэн хүмүүс нь нүдний гал
цог ч үгүй, үг нь бүдэг, урвайж ярвай­сан улсууд байх юм. За тэр царай зүс нь ч
яахав гэхэд, албан ту­шаалаа аваад хийж байгаа үйлдэл эхний тушаал журмуудаас нь
авах юм алга аа. Ерөөсөө хэн нь манай нам бэ, хэн нь нөгөө нам бэ гэж л асуудалд
хандаж байгаа нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч байгаа мэдээллээс тод харагдана.
Энэ Засгийн газрын хамгийн том ажил нь амласан зорьсноо биелүүлэх болохоос аавын
хүүхдүүдийг үзэл бодлоор нь ялгаж, нэг намт нийг­мийн цэвэрлэгээ хийх ажил биш л
баймаар.

Уг нь зуун жилийн түүхтэй гэж ирээд
л томордог энэ намд салба­рын сайдын ажлыг зангарагтайхан шиг цогтой шиг хийгээд
явчих хүмүүс бас бий дээ. Одоогийн кабинетаас харвал Ц.Нямдорж сайд л хэлчихвэл
хэлж, хийснийхээ төлөө хариуцлагаа ч хүлээнэ гээд сууж байж магадгүй. Өөр тэгэх
сайдын анзааны хүмүүс үзээд өгье гэсэн ч харагдахгүй байна. АН-ын сайд нартай харьцуулахад
асууд­лаа мэдэж, ажлаа танилцуулчих­даг байсан С.Баярцогт шиг, хүний нүд рүү хүн
шиг харж байгаад байдлыг ойлгуулчихдаг байсан С.Ламбаа шиг сайд нар байна уу, байхгүй
л байгаа байхгүй юу.

Насаараа төрийн ажилд зүтгэ­сэн Ч.Улаан,
Р.Раш, Х.Бадамсүрэн нар шиг нь сайд болсон бол яая гэхэв. Залуучуудаас ч гэсэндээ
галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй зоригтой зүрхтэй, эрчтэй хүчтэй итгэл
даах залуучууд энэ намд зөндөө л байна ш дээ. Гэтэл яагаад театрын уйлж байгаа маск
шиг хүмүүсийг нэг дор цуглуул­чихаад сонгуулийн өмнөх түүхэн цаг үеийн Засгийн газраа
байгуул­чихлаа гэж бодож байгаа юм бол, энэ намынхан.

Боловсон хүчин маань хэдэн мянгаараа
жагсч байна гэж тэд ярьдаг. Уг нь ч гадаад, дотоодын сайхан сургуулиудыг чанартай
сурч төгссөн залуучууд байх нь байна аа. Гэхдээ мянга мундаг байлаа гээд дээрээ
татаасгүй бол нам дотроо явдаггүй зарчим дэндүү хатуу үйлчилдэг бололтой юм. Төрд
ажиллаж үзээгүй, яаманд хэлтсийн даргын алба ч хашиж үзээгүй хүмүүс суга, суга үсрээд
сайд.

Адуу азаргагүй бол сүрэг болж чаддаггүй,
галуу тэргүүнгүй бол цуваа болж чадахгүй гэдэг. Гүйцэт­гэх засаглалаа дангаараа
бүр­дүүлсэн гэж байгаа ах намынхан энэ Засгийн газартайгаа сонгуульд орно гэхээр
өмнөөс нь санаа зов­нимоор. Уг нь Засгийн газар бай­гуулагдсан цагаасаа хойш өдрийн
товгүй ээлжит бус хурал хийж байгаа сурагтай. Гэхдээ тэр нь янз бүрийн шинэ томилгоо
энэ тэр байхаас өөрөөр хэтрэхгүй боло­хоор урвагарчуудын Засгийн газар унтаад байна
уу, хуралдаад байна уу гэсэн бодол төрнө.

Эсвэл ажлаа мэдэхгүй боло­хоороо урвайчихаад,
тэр нь би­дэнд асуудалтай харагддаг байж болох юм. “Алба мэдэхгүй ноён улсын чөтгөр,
ааш муутай хүн олны чөтгөр” гэж үнэхээр л үнэн үг ажээ. Хэдийгээр сайд улс төрийн
албан тушаал ч гэсэн тохироогоор бус ажлаа мэддэг хүмүүсийг тодруулж гаргаж ирэх
нь зүйтэй талаар учир мэдэх хүмүүс олонтаа өгүүлж байсан даа.

Гэвч хүмүүсийн амыг таглах жижиг улс
төрөө хараад ирж буй сонгуульд амжилт дагуулах том улс төрөө тооцоолж чадаагүй нь
МАН-ын том алдаа болж байх шиг. Үнэн үг урдаа цогтой, худал үг хойноо цогтой гэдэгчлэн
хатуу үгээ урьд нь хэллээ.

Урвагар царайлж, унтаж бай­гаа нь мэдэгдэхгүй, хуралдаж байгаа нь ч мэдэгдэхгүй засаг төрийг түших нь ард олон бидэнд халтай юм аа. Ирж буй баяр,
наашилж буй хавраар махны үнэ
улам бүр нэмэгдэж олдохгүй боло­хоос эхлээд ардуудад асуудал
их байна. Тиймээс эрх мэдлээ авсан шиг хариуцлагаа хүлээн байж асуудлаа шийдээрэй, сайд нар аа. Бидэнд
тэр нь хэрэгтэй, сонгуульд ялах нь та нарт хэрэгтэй байх.

-НАМАЙГ ЗҮГЭЭР Л ХӨСӨР ХАЯЖ БАЙНА-

Ардын багш,
гавьяат дасгалжуулагч, сонирхогчийн боксын үндэсний
шигшээ багийн зөвлөх
Д.Банди багштай уулзаж ярилцлаа.
 
-Та хэдэн оны үед боксын үндэсний шигшээгийн ахлах дасгалжуулагч боллоо. Бээжингийн олимпоос
ганц, хоёр жилийн өмнө л санагдах юм?

-2006 оны нэгдүгээр 1-нээс
үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч болсон л доо. Би цоо шинэ,
юу ч үзээгүй залуусыг шигшээд авсан. Алдар цол олоо­гүй, амжилт гаргаагүй байхад нь би хүүхдүүдийнхээ авьяасыг хараад шигшээд оруулсан. Энэ үеэс хүүх­дүүдийн маань амжилт огцом өгсөх­­дөө өмнөх үеийнхээ амжил­туудыг эвдэж, ахиулж байлаа. Оюутны дэлхийн аваргад Э.Бадар-Ууган
аваргалж, цаана нь таван тамирчин хүрэл медаль
хүртэж билээ, тэгэхэд. Ингээд л боксчдын амжилт ахиж, улам урагшил­саар
байв.

2007 онд дэлхийн аваргаас мөнгөн медаль авсан. Арван жил аваагүй байсан
дэлхийн аваргын медалийг ингэж авсан учиртай. Би тэр тэмцээнд явж чадаагүй. Хэрэв тамирчидтайгаа цуг явсан бол мөнгө биш алтан медаль авах байсан.

Амжилт байхгүй байсан
үеийг эвдээд улам дээшлээд, оргилж эхэлсэн.

-2008 оны олимпод манай дөрвөн тамирчин өрсөлдөх эрх авсан нь сүүлийн дөрвөн олимп дотроос хамгийн олон боксчин оролцсон наадам гэдэг?

Дөрвөн боксчин маань бүгдээрээ алтан медаль авчих боломж байсан. Боксын
тэмцээн хэцүү. Бүхэл бүтэн олимпийг эхлээд дуу­сахад бокс зэрэг л эхлээд дуусдаг. Жүдо бол нэг л өдөр барилддаг байхгүй юу. Гэтэл 16 хоногийн турш тамирчдынхаа форм,
сэтгэл санаа тэр бүгдийг нь хадгалж явахад маш их ухаан хэрэгтэй. Би Бээжингийн олимпийн
үеэр энэ бүгдийг нь хадгалж явж чадсан. Тийм учраас боксоор рекорд тогтоож алт,
мөнгөн медаль авч нэг тамирчин тав, нэг тамирчин есдүгээр байр эзлээд багаараа 195 орноос айргийн тавд багтсан. Энэ үед Монголын үзэгчид, бокс сонир­хогчдын сэтгэл ямар их хөдөлж, монгол омогшил төрснийг хэзээ
ч марташгүй. Энд ирсний дараа утсаа нээнгүүт баяр хүргэсэн, амжилт хүссэн, баярлаж таларх­сан, бахархсан мессежүүд ар араасаа “сар сар” гээд арав хориороо ирдэг байлаа.

Олимпийн дараа эх орондоо ирэхэд ямар гоё байсан
гэж сана­на. Нисэхээс машиндаа суугаад хотын төв рүү ирсэн чинь төрийн далбаагаа барьсан хүмүүс замын хоёр талаар жагсаж хүлээж авсан.
Яг төрийн тэргүүн явж байгаа юм шиг.

Хүмүүс “Банди багш! Банди багш явж байна” гээд л. Манай дүү надтай нэг машинд сууж ирсэн байхгүй юу. Тэгсэн
түүнийг хэн ч тоохгүй байна гэнэ ээ. Цонхоор толгойгоо гаргаад төрийн далбаа­гаа бариад хашгирсан ч тоохгүй байна гэнэ. Харин бүгд л “Банди
багш” гэж сүйд болсон гэж тухайн үедээ жаахан
гомдонгуй яриад бөөн инээдэм болж билээ (инээв). Энэ бүх амжилтыг
Банди гэдэг энэ хүн хийсэн юм аа гэдгийг Монголын ард түмэн мэдэрсэн байна. Би тэрэнд аймаар их баярлаж байгаа.

-Олимп хэдийнэ дууссан ч хүмүүс танд баяр хүргэсээр л
байсан?

-Гадуур явж байхад замын нөгөө талд явж байсан хүн тосч ирээд “Танд их баярлалаа. Баяр хүргэе” гэнэ.  Хүмүүс “Их баяр­лалаа” гэдгээ түрүүлж хэлдэг бай­сан. Их сонин байгаа биз. Ийм гоё. Тэгэхэд би баатар,
гавьяат төрүүллээ. Би өөрөө ардын багш боллоо. Булган аймгийнхан олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр бид хоёрыг сайхан угтаж авсан. Бид хоёрын хөргийг дэлгэц дээр маш том гаргаад таван давхар байшингийн ханан дээр
өлгөчих­сөн байж билээ.

-Та олимпод тамирчдаа бэлтгэсэн төлөвлөгөөгөөрөө Миланы ДАШТ-д оролцсон байх аа?

-Олимпийн дараанаас л 2009 оны дэлхийн аварга
шалгаруулах тэмцээний бэлтгэлээ эхлүүлсэн. Бээжингийн
олимпийн наадамд бэлтгэсэн төлөвлөгөөгөө улам чанаржуулаад Италийн Миланы дэлхийн аваргад найман тамирч­наа
оруулсан. Бээжинд 80 хувийн ялалт үзүүлсэн бол Миланд 74 хувийн ялалтын амжилт гаргасан. Энэ бол үнэн гайхамшиг. Дэлхийн 148 орноос тавдугаар байрт шалгарсан. Алт, мөнгө, хүрэл медаль авсан. Тэр байтугай Мон­голын боксын хүнд жин, 81 кг-ын жингийн тамирчин дэлхийн авар­гад хоёр давсан. Үүнийг мэр­гэжилтнүүд, сонирхогчид “Мон­голын хүнд жингийн боскчин дэл­хийн аварга шалгаруулах тэмцээнд хоёр давна
гэдэг аварга болсонтой адил. Монголын бокс үнэхээр аугаа
юм аа” гэж дүгнэж байсан. Олим­поос илүү амжилт гаргасан.
Энэ тэмцээний дараа хөдөл­мөрийн баатар, 17 настай гавьяат тамирчин төрж гайхамшгийг бүтээсэн. Гэтэл багшид нь юу ч байхгүй. Төрөөс ямар ч шагнал аваагүй. Яахав
дээ, тэрэнд нь юм бодож л явдаг юм (хоолой нь зангирав).

Олимпоос нэг алт аваад, 2009 онд дэлхийн аваргаас
ганц алтан медаль хүртээд өөр ямар ч медаль­гүй жүдо бөхийн шигшээгийн ахлах дасгалжуулагчийг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар болгочихсон. Тэгсэн чинь би олимпоос алт, мөнгө хоёр аваад, дэлхийн аваргаас алт, мөнгө, хүрэл аваад, багаараа айргийн тавд орсон ийм амжилт гаргаж байхад төр засаг тоогоогүй. Яахав, дэлхийн авар­гаас алт, мөнгө, хүрэл медаль авахад Ерөнхийлөгч зүгээр л баяр хүргэсэн мэндчилгээ л явуулж байсан. Ерөнхий сайд ч мэнд­чилгээ явуулсан. П.Сэрдамбад хөдөлмөрийн баатар, Н.Төгсцогтод гавьяат тамирчин цол өгсөн. Багш байхгүй. Тэгэхэд “Баатруудыг бэлтгэсэн багш хэн ч биш юм байна” гэж хүмүүс ярьж байсан.

-Танай холбооноос дээш нь тодорхойлолт энэ тэр явуулсан биз дээ. Яагаад
хөдөлмөрийн баатар болгох­гүй байгаа
юм бол?

-Тодорхойлолт өгсөөн, өгсөн. Тэр байтугай шигшээ багт авсан тамирчдын минь анхны дасгал­жуулагч
Ганзориг гэж байдаг юм. Тамирчдыг минь бэлтгэсэн, анх гаргаж ирсэн хүн мөн л дөө. Тэр хүнд гавьяат цол өгсөн.

-Олимп, дэлхийн аварга төрүүлсэн Д.Банди багшийг бие нь муудангуут залуу дасгал­жуулагчид нийлээд
албан тушаа­лаас нь буулга­чихсан. Хэрэв Д.Банди багш байсан бол боксчдын амжил­тын
буухиаг нэг хэсэгтээ үргэлжлээд л байх болно
гэж ярих хүмүүс байдаг юм?

-Тамир тэнхээ минь муудсан, насныхаа тэтгэвэртээ
гарчихсан. Би өөрөө зайгаа тавьж өгсөн. Залуу
дасгалжуулагчдадаа өөрийн бо­дол, сэтгэл аливаа зүйлээ үлдээе гэж бодох юм. Даанч эдгээр хүмүүст хүлээж авах оюун ухаан алга. Огт тоохгүй байна.
Намайг зүгээр л хөсөр хаяж байна. Зүгээр л надаас асуугаад лавлаад ирж болно. Би зөвлөөд л өгнө шүү дээ. Би тэнд нь ажиллана гэвэл миний чадвар хүрэхгүй. Зүгээр л намайг хажуудаа аваад, юм асуугаад сураглаад явбал болно биз
дээ.

-Таныг хүмүүс шигшээгийн зөвлөх багш болчихсон л гэж бодож байгаа. Үндэсний шиг­шээ багтаа ямар нэг харьяа­лалтай биз дээ?

-Зүгээр л тийм
нэртэй. Зөвлөгөө авч байгаа хүн ер алга.

-Шигшээгийн бэлтгэлийн үеэр хааяа
ганц нэг очдог байлгүй?

-Би тэнд очих шаардлага байхгүй ээ. Завгүй байна. Яагаад гэвэл өөрийнхөө дурсамж-туужийг бичиж байна. “Монгол Улсад боксын спортыг хөгжүүлэх” гарын авлагыг бичиж дуусаад багш нар­таа тараалаа. Энэ гарын авлагыг
дасгалжуулагчид хичээлдээ ашиг­ласнаар эл спорт жигд хөгжинө гэсэн үг. Хуучин алаг цоог байсан. Энэ гарын авлага гарснаар хот, хөдөө гэлтгүй бүгд жигд нэг сур­галтаар явах юм. Олон жил бодож төлөвлөж явсан, туршлагаа үндэс­лэж энэ номоо гаргасан л даа.

-Монголын олимпийн боксын холбооны ерөнхийлөгч, тус холбооныхны зүгээс зөв­лөхийн ажлаа ирж хий гэхгүй юм уу?

-Холбооны маань нөхдүүд шинээр зохион байгуулалт хийж байна. Шигшээ багийн дасгал­жуулагч
байсан Алтанхуяг, Ганбат, Оюунболд бид хэдийг нэгтгээд одоогийн шигшээ багийн дасгал­жуулагчдын
төлөвлөгөө, бүхий л ажлыг нь хянаж зөвлөж байх хэсэг гэж байгуулсан. Саяхан манай энэ хэсэг хуралдаж шигшээ
багийн дасгалжуулагчдын ажлын төлөв­лөгөөг авч хэлэлцсэн юм. Ямар ч шаардлага хангахгүй байна гэсэн дүгнэлт өгчихөөд байна. Олимп хүртэл төлөвлөгөөгөө сайжруул гэсэн даалгавар өгсөн.

-Тухайн өдрийн од мэднэ гэдэг
ч таны ажиглаж буйгаар боксчид Лондонгийн олим­поос хэдэн медаль хүртэх бол. Лондон бол Бээжин биш?

-Чи их нарийн юм асууж байна. Монголын боксчид
Лондонгоос гурван медаль авна гэсэн таамаг гарсан байна. Бээжингийн олим­пийн өмнө Э.Бадар-Ууганыг медаль авна гэсэн таамаг байсан. Таамаг хэрэгжихэд
дасгалжуулалт, дасгалжуулагчийн ухаан нөлөөл­нө. Тамирчин маань тэгэх чадалтай болчихсон байгаа. Хам­гийн гол нь одоо
дасгалжуулагчаас маш их чадвар шаардана.

-Олимп, дэлхийн аварга, гавьяат шавь нар тань холбоо барьдаг биз дээ.
Гэрээр тань орж гардаг байх?

-Утсаар ярьдаг. Байнга биш л дээ. Завгүй байгаа юм чинь. Үе үе ярьдаг.
Манай Э.Бадар-Ууган их ухаантай, сэргэлэн хүүхэд. Өөлөх юм байхгүй. Олимпийн наадмын үеэр миний
ухааныг тэр чигээр нь хүлээж авсан. Олимп дуусаад энд ирснийх нь дараа нэгэн сурвалж­лагч Э.Бадар-Ууганаас
“Монголд олимпийн үеэр юу болсныг дуулсан уу” гэж асуусан чинь “Бид нар юу ч мэдээгүй. Багш бид нарыг вакуум орчинд байх ёстой гээд тэмцээн, бэлтгэл, амралт
гэсэн хуваарьтай байлгасан. Хүнтэй ч уулзуулдаггүй байсан” гэж хариул­сан байдаг. Ингэж байж л амжилт гаргадаг байхгүй юу. Олон хоног үргэлжилж буй тэмцээн шүү дээ. Тэр олон хоногийн турш тамирчнаа барина гэдэг хэцүү. Гэхдээ би чадсан. Миний ухаантай хүүхдүүд энэ бүхнийг биелүүлж чадсан. Э.Бадар-Ууган, П.Сэрдамба хоёр чадсан. Харин З.Энхзориг,
У.Мөнх-Эрдэнэ хоёр биелүүлж чадаагүй. Тэгэхээр
ингээд уначихдаг байхгүй юу.

-Тэр хоёр яагаад биелүү­лээ­гүй гэж. Таны үгэнд ороогүй юм уу?

-У.Мөнх-Эрдэнэ
медаль авах байтугай бүр аварга ч болох боломж бай­сан. Гэтэл багшийнхаа үгнээс зөрсөн. Медалийн төлөө тоглох өдрийн урьд шөнө нь Улаан­баа­тараас утсаар муу мэдээ л дуулсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд
шөнө нойр нь хүрэхгүй, эмчээс нойрны эм асуугаад явж байсан байна лээ. Жингээ үзүүлчихээд хоёр эм дав­харлаж уугаад унтсан гэсэн. Багшийн үгнээс зөрөөд. Дандаа ингэдэг дурак байгаа юм. Дандаа ингэж өөрөө алддаг. Олон удаа ингэсэн, Мөнх-Эрдэнэ.
Тэр зан нь ингээд өөрийг нь баллаад байдаг юм.

-Сая улсын аварга шалга­руулах тэмцээний үеэр таныг олж харсангүй?

-Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний үеэр улсын бүх нийгэм­лэг, спорт хороодын дасгалжуулаг­чид ирдэг. Энэ үеэр нь би семинар хийсэн. Өөрийнхөө бичсэн сургал­тын хөтөлбөрөө гардуулж өгч тайл­барласан. Бүтэн хоёр цагийн семинар хийсэн.

-Таны хоолой өнгөрсөн жилийн­хээс жаахан муудаа юу. Эсвэл ойрд гам алдав уу?

-Нэг их муудаагүй. Ер нь
иймэрхүү байгаа. Харин ч одоо улам сайжраад байгаа юм биш үү (инээв).

-Гамтай л байхгүй бол болох­гүй шүү. Эсвэл та номоо би­чээд хэтэрхий удаан суугаад байгаа юм биш биз?

-Компьютерийн ард удаан суугаад эхнэртээ загнуулчихдаг
юм.

-Шигшээгийн зөвлөх гэхээр холбооноос цалин авах уу. Тэт­гэврийн хэдээс гадна хэд гурван
төгрөг өгдөг үү?

-Байхгүй ээ, байхгүй. Эхэн үедээ ганц хоёр сар өгсөн. Одоо байхгүй. “Миний ертөнц” номын­хоо үргэлжлэлийг нь бичиж байна. Энэ их гоё ном гарна
аа. Эхний номонд 2000 он хүртэлх амьдрал маань гарсан бол хоёр дахь номонд 2000 оноос хойших,
шиг­шээ­гийн ахлах дасалжуулагч боло­хын тулд яаж мөрөөдөж явсан үеийн түүхээс минь эхэлнэ гэсэн үг л дээ.
Яагаад гэхээр миний шавь нар амжилт гаргахаар шигшээ баг руу хүмүүс аваад явчихдаг. Би өөрийнхөө шавь нараар амжилт гаргах юмсан гэж бодоод клуб байгуулсан. Би клубтээ
ирсэн хүүхдүүдийг авна. Харин шигшээ­гийн дасгалжуулагч болохоор Монгол Улсынхаа
шилдгүүдийг, шилмэл авьяастнуудыг нь түүж авч өндөр амжилтад хүргэнэ. Ийм учраас би шигшээ багийн дасгал­жуулагч болох юмсан гэж асар
их мөрөөдсөн. Клубийн дасгалжуу­лагч байхдаа зүгээр л сонирх­лоороо
ирсэн хүүхдүүдийг авдаг байсан. Авьяастай нь ч байсан, авьяасгүй нь ч байсан. Багийн төлөө л явдаг. Харин шигшээ багт эх орныхоо төлөө, Монгол Улсын­хаа төлөө явдаг байсан.

Шигшээ багийн дасгалжуулагч болсон, дасгалжуулагч
болоод амжилт гаргасан түүхүүд энэ номонд минь багтсан.

-Багш нарын баяраар яаж баярлав?

-Номоо бичээд л сууж байлаа. Шавь нар маань ирдэг
юм. Би Сэлэнгэд дасгалжуулагч хийдэг байсан. Сэлэнгийн шавь нар маань ирж багш нарын
баярыг маань тэмдэглэсэн.

Д.ГАНСАРУУЛ

Зураг дээр зүүн гараас Даян аварга С.Цэрэн, Дархан аварга Д.Дамдин

Наян нэгэн он. Жигжидийн Мөнхбат аварга зургаа дахь удаа­гаа түрүүлж,
Дашдоржийн Цэрэн­тогтох аварга үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Говь-Алтайн
Дугарын Нэмэхбаяр начин нар шалгарч байжээ. Тэр жилийн шуугианы эзэн мэдээж Говь-Ал­тайн
Нэмэхбаяр. Тэрээр аймгийн арслан цолтой байхдаа сар ши­нийн барилдааны их шөвгийн
дөрөвт гурван аваргатай тийнхүү тунаж байсан удаатай. Ж.Хайдав арслангаар гурав,
Д.Долгорсүрэн заанаар дөрөв, Д.Галдандагва начингаар тав давсан байдаг. Бас л луугаруудыг
л өвдөглүүлсэн байгаа юм. Түүнийг тэр жилийн наадмаар бас л хуйхлаад өгөх байх гэж
үзэгч олон харж байсан ч улсын цолонд хүрч чадаагүй. Наян зургаан онд начин болсон
байдаг шүү.

Тухайн жилийн сар шинийн барилдааны
үеэр залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэм­цээн зохиогдсон байдаг. Түүнд зодоглосон
залуус цагаан сарын барилдаанд хүч үзсэний нэг нь Д.Нэмэхбаяр юм. Түүнээс гадна
Өмнөговийн Дашдуламын Багахүү, Булганы Жамцын Бор нар л бас үймээн тарьсан байдаг.
Д.Багахүү хоёрын даваанд Д.Лхагвасүрэн зааныг өвдөглүүлж, гуравт Ховдын Адуучийн
Баатархүү начинтай тунаад унасан байна. Гурвын давааны төгсгөлд Дамдингийн Галдандагва
начинг Булганы Бо­рыг, Ендонгийн Ишгэн Жанцангийн Чулууныг амлаж Баатархүү, Бага­хүү
нар тунаж байжээ. Тэдний хооронд гал маналзсан барилдаа­нууд гарсан нь тодорхой.
Адуучийн Баатархүү дөрөвт Мядагийн Мөн­гөн арсланг заан цолтой байхад нь өвдөглүүлж
Баянаа аваргад тахи­маа өгсөн байна. Сонирхуулахад, Д.Дамдин аварга тавын даваанд
долоон бөхөөс ам сонсохдоо баруун жигүүрийг магнайлан ба­рил­даж байсан Ж.Мөнхбат
авар­гыг амлаж Спортын төв ордонд цугласан олон болоод хөдөө орон нутагт “араажав”-аа
чагнаад сууж байсан түмнийг алмайруулсан гэдэг. Данигай аваргын тэрхүү шийдвэрийг
хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Зарим нэг нь “Мөөеөгийн түрүүлэх замыг нь эртнээс зассан”
гэдэг бол, зарим нь залуучуудаас халгаад яалт ч үгүй Мөөеөгөө авсан гэж барин тавин
хэлдэг юм.

Наян хоёр он. Хорлоогийн Баянмөх аварга найм дахь удаагаа түрүүлж, Мядагийн
Мөнгөн арслан үзүүрлэсэн. Их шөвөгт Д.Мягмар, З.Дүвчин нарын заанууд үлджээ.

Д.Мягмар заан дөрөвт Дан­зандаржаагийн
Сэрээтэрийг, тавд Чогдовын Амартүвшин зааныг хүч бярын илүүгээр өвдөглүүлсэн бол
Зэвэгийн Дүвчин, Д.Дашжамц, О.Бахыт, А.Баатархүү нарын үе тэнгийн шилдэг хүчтэнүүдтэйгээ
даваа бүрт тунаж, тунасан бүхнээ орхижээ. Дүвчин тухайн үед начин цолтой байсан
билээ. Түүнийг хөлөөрөө олон сүлжээ мэх хийдэг уран барилдаанч бөх гэдгийг ма­най­хан
мэднэ. Дээрх хүчтэнүүд­тэйгээ адуу шиг л тачигнасан гэдэг шүү.

Адуу шиг гэснээс наяад оны эхээр боодогны
чулуу шиг атгаж боломгүй нэгэн үеийн хүчтэнүүд гарч ирсэн нь Рэгжийбуугийн Да­вааням,
Бандийн Ганбаатар, Дам­дингийн Баяраа, Өлзийн Тулгаа, Зэвэгийн Дүвчин, Содномын
Эр­хэм­баяр, Однойн Бахыт, Довдон­гийн Дашжамц, Жамцын Бор, Адуучийн Баатархүү,
Дашдуламын Багахүү нар юм. Тэдний хооронд л бөхчүүдийн хэлдгээр гал авалцсан барилдаанууд
болдог байж. Дэн­дэвийн Амгаа заан тухайн барил­дааны гурвын даваанд Төмөрийн Артаг
начинг амлаж барилдаад унасан байдаг. Заан цолыг аваад удаагүй, жинхэнэ торгон ирэн
дээрээ байсан Амгааг тахимаа өгөхөд олон түмэн “Ясны сайн бөх гэдэг ямар ч үед эвгүй
дээ. Артаг бол хэвээрээ л байна. Харих бо­лоо­гүй юм байна” гэцгээж байсан дуулддаг
юм. 

Наян гурван он. Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга түрүүлж, Дэн­дэвийн Амгаа
заан үзүүрлэсэн жил. Д.Амгаа заанаа түрүүлчихэж юуны магад хэмээн Булганыхан бараг
л хамт барилдсан удаатай. Үндсэн­дээ Цэрэнтогтох аваргатай их олон хүн барилдсан
байх. “Араажав”-аа сонсоод л байгаа. Давах бүрт нь бөөн дуу болж хотлоороо баяр­лаад
л. Хамгийн их баярласан нь зургаагийн давааны шөвгийн дө­рөвт Баянаа аваргыг хаяхад
гэдэг юм билээ. Аргагүй л дээ, өнгөрөгч жил нь түрүүлсэн хүчтэнийг орхиж түрүү үзүүр
булаалдах сайхан. Тэр жил их шөвөгт Хөвсгөл аймгийн Галт сумын харьяат, Монгол Улсын
гавьяат тамирчин, хүчит заан Са­рангэрэлийн Хүрэлбаатар шал­гарч мөн л хоймор нутгийнхаа
олон түмнийг догдлуулаад авсан. Дам­дин, Бээжин аваргуудаас хойш Хөвсгөлийн хүчтэнүүд
сар шинийн барилдаанууд тэр бүр өнгөлөөгүй байв.

Яг л тийм ахуй цагт Хүрлээ заан гараад
ирсэн байгаа юм. Тэрээр алдарт бусгаа мэхээрээ хатуухан учраануудаа өвдөглүүлснийг
мэ­дэх хүмүүс нь хэлдэг юм. Хүрлээ зааны бусгаанд тогтож үлдсэн бөх ховор гэх юм
билээ. Наян гурван оны сар шинийн барилдаанд өнөө л “гайхал”-ууд бас л шуугиулжээ.
Гайхлууд гэдэг маань миний дээр овог нэртэй нь цоллосон бөхчүүд дээ. Тэднээс “Алдар”-ын
тамирчин Жамцын Бор ус нутгийн ах Сэ­рээтэрийн Цэрэн аваргаар гурав, Д.Долгорсүрэн
заанаар дөрөв давж Д.Цэрэнтогтох аваргад тахи­маа өгсөн байдаг. Цэрэнтогтох аваргаас
өөр хүн Булганы Борыг тогтоохооргүй байсан гэдэг. Мань хүн тэр жилээ шууд зургаа
давж өсөх идэр чимэгтэй начин, одоо­гийн­хоор харцага цолны болзол хангасан билээ.
Санжжавын Сүх­баатар заан залуу бөх зодоглож хоёрын даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир арсланг,
гуравт Д.Дашжамц начныг тунаж, дөрөвт Чимэдийн Гочоо­сүрэн зааныг орхиж дунд шөвөгт
шалгарч байж. Зааныг бөхийн хүрээнийхэн “нам Сүхбаатар” гэдэг байж билээ. Бие жижгэвтэр
хэрнээ жин ихтэй, уран дайчин барил­даантай бөх байсан. Залуудаа жин багатай байсан
ч баргийн хүнд бярдуулдаггүй, хатуу боорцог байж шүү. Ө.Эрдэнэ-Очир урьд өмнө үзээгүй
залуу бөхөд уначихаад Сосорбарам нарын үе тэнгийнхэн дээрээ ирээд “Би чинь ямар
хүнтэй учраа таарчихав даа” хэмээн тол­гой сэгсэрсэн гэдэг ээ.

За тэгээд гурвын давааны төгс­гөлд
Ё.Ишгэн С.Эрхэмбаяр, Д.Бая­раа О.Бахыт, Д.Нэгдэл Бандийн Ганбаатар, Г.Пүрэв-Очир
Р.Даваа­нямтай тус тус хүч үзэж тахимаа өгсөн байдаг. Сонирхуулахад, Увс аймгийн
Тэс сумын харьяат Дов­чингийн Нэгдэл начин хөгжмийн зохиолч Цэцэрлэгийн төрсөн ах
билээ.

Наян дөрвөн он. Олон түмний хайртай бөх Дагвацэрэнгийн Хад­баатар аваргын
түрүүлдэг жил. Тэрээр эхний даваанаас үзэгчдийг шуугиулсан байдаг. Өөрөөс нь хамаагүй
жижиг, өнөө тарваган Бадарч найз шиг нь бөх эхний даваанд таарч л дээ. Тугийн манд­лын
өмнө дэвээ шаваагаа гүйцэт­гэчихээд өмнөө зогсоо учраагаа анзааралгүй дээгүүр харж
олныг инээлгээд авчээ. Тэгээд зогсохгүй өнөөхөө дух руу нь хүчтэй алгадсан байгаа
юм. Тэр том хүний гарын аяыг өнөө залуу яаж даахав дээ, уулын уруу хүч алдан арагшаагаа
өнхрөх машин шиг хойшоо хэд харайлгаснаа тас гэдрэгээ саваад унажээ. Үзэгчид бас
л бөөн инээ­дэм. Хадаа аварга түүнийг нь сайн мэдэж байгаа учир улам алиалж дэвээд
л. Түүнийг хэдийн даваанд ч юм бэ учраа бөхтэйгээ хүч үзэж байхад үзэгчдийн суудлаас
нэг нь “Хадаа дүүгүүрдээрэй” хэмээн орилжээ. Тэгж хэлэхийг нь л хүлээж байсан мэт
тэр зүгт анхаарал нэгэнтээ хандуулснаа учраагаа сүнгэнэтэл дүүгүүрдээд хаячихаж.
Бас л бөөн шуугиан. Залуус “Хадаа, Хадаа” хэмээн шүгэлдээд л. Олны тэрхүү дэмжлэг,
сэтгэлийн хөөр­лийг хөсөрдүүлэлгүй хүчит аварга их шөвөгт Д.Цэрэнтогтох аваргыг,
түрүү үзүүрт Ёндонгийн Ишгэн зааныг орхин түрүүлсэн байна. Байнд ирсэн монгол гутлаа
өөрт нь таарахгүй учир “Алдар” нийгэм­лэгийн тамирчид, дүү нар­таа өгс­нийг тэд
зах дээр аваачиж зарснаа нэн бахархалтайгаар дурсдаг юм билээ. Наян дөрвөн он ийнхүү
Хадаатай цагаан сар бол­жээ. Тэр­хүү барилдааны өөр сонин хач­наас хүргэе. Д.Дамдин
аварга гурвын даваанд Л.Сосорбарам арсланг амлаж барилдаад барал­гүй унасан байдаг.
Мөн нэг хачир­халтай зүйл нь дөрвийн даваанд хүч үзсэн арслан М.Мөнгөн, заан Ч.Гочоосүрэн
нар удаан барилд­сан учир хасагдаж тавын даваанд бөх сондгойрон Баянаа аварга гоц
мөргөж байжээ. Бас сонин шүү. Гочоо заан хасагдчихаад уяа бөхөд амлагдсандаа харамссан
болов уу. Тухайн цагаас Мөнгөн арсланг “Уяа Мөнгөн” гэж нэрийдэх болсон байж ч мэдэх
юм. Хоёрын даваанд Уламбаярын Мижиддорж арслан үл таних нэгэн залууд дүүгүүр­дүүлж
унажээ. Тэр нь хожмоо улсын начин цол хүртсэн Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат
Мягмар­жавын Болдбаатар начин байсан байна. Мөн хоёрын даваанд Сүх­баатарын Дахын
Од­сүрэн хар­цага Увсын залуу бөх Ж.Ганболд (улсын заан)-д, Тө­мөрийн Артаг начин
залуу бөх Лу.Энхбаяр(улсын начин, гавьяат тамирчин нэрт бөх)-т тус тус уна­жээ.
Бас тэмдэглэлгүй өнгөрч бо­ломгүй нэг барилдаан байна аа. Тэр нь Увсын Ө.Тулгаа,
Ховдын Р.Даваадалай нар. Гурвын да­вааны төгсгөлд хүч үзэж Рав­дангийн Даваадалай
начин давсан байна.

Наян таван он. Дагвацэрэнгийн Хадбаатар аварга гурав дахиа түрүүлсэн
жил. Ард түмэн бас л шавайгаа ханатал баярласан нь мэдээж. Үзүүрт Д.Цэрэнтогтох
аварга үлдэж, С.Хүрэлбаатар заан, М.Мөнгөн арслан нар шөвгөрчээ. Тэр жилийн барилдаанд
бас л сонин сайхан дурсамжууд бий. Тухайлбал, С.Цэрэн аварга гурвын даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир
арсланг амлаад унасан бол дараагийн даваанд Л.Сосорбарам арслан мөн л амлаж барилдаад
унасан байна. Барилдааны дундуур Со арслан Цэрэн аваргад “Эрдэнэ-Очирыг хоёулаа
элбээд ч бар­сангүй дээ” гэж хэлээд олныг хөг­жөөж байжээ. Олон түмнээ “дүүгүүр”
хэмээн алдаршсан Дандарын Гомбосүрэн начин нас нэлээд ахисан хойноо зодоглож нэгийн
даваанд хорьдугаар зууны манлай онигооч, цэргийн начин Агвааны Тэгшээд унажээ. Дүүгүүр
Гомбо­сүрэн зодоглосон гэснээс тухайн үед хамгийн ахмад бөх нь Говь-Алтай аймгийн
харьяат, аймгийн арслан Ядамжавын Мөнхөө. Олон түмнээ “цахилгаан Мөнхөө” хэмээн
алдаршсан тэрээр жаран насан­даа зодоглож байсан гэдэг шүү. Мөнхөө арслантай холбоотой
нэгэн хуучийг Элчин сайд Дагвын Цахилгаан гуай хэл­сэн юм. Түүнийг энд шигтгэе.
Мөн­хөө арслан амьд­ралынхаа сүү­лийн жилүүдэд хотод аж төрдөг байжээ. Тэгээд л
жилийн жилд цагаан сарын барилдаанд ёс юм шиг зодоглодог байж. Хүмүүс “Мөн­хөө гуай
энэ жилээс болих юм биш үү. Хөгширсөн хойноо шалны алчуур болж гүйцлээ” гэх утгатай
үг цухуйлгахуйд хариуд нь ингэж хэлсэн байгаа юм. “Би хаа хол Говь-Алтай аймгийн
Халиун суманд суугаа хөгшин ижийдээ сар шинээр очиж золгож чадахгүй. Тийм боло­хоор
амьд мэнд сайн яваагаа араажаваар дуулгах гэж л зодог­лодог юм даа” гэж хэлээд олны
амыг тагласан гэх. Мөн айхтар үг шүү.

Наян зургаан он. Д.Цэрэн­тогтох аварга түрүүлж, М.Мөнгөн арслан үзүүрлэсэн
юм. Их шөвгийн дөрөвт хөдөлмөрийн баатар, дар­хан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ
улсын начин цолтой үлдэж байж. Тэрээр Жамцын Бор, Зэвэ­гийн Дүвчин зэрэг аваргуудын
зүрхэнд шар ус хуруулдаг хүчтэ­нүүдийг дөрөв, тавын даваануудад тунаж орхисон байдаг.
Өнгөрөгч хоёр жил дараалан түрүүлсэн Хадаа 
аварга маань Ч.Гочоосүрэн заанд гурвын даваанд унаж олон түмнээ гомдоосон
бол тэр жилийн­хээ наадамд арван жилийн зайтай хоёр дахиа түрүүлж, Монгол Улсын
аварга цол хүртсэн билээ. Дасран­гийн Мягмар заанд Өвөрхангайн Эрдэнэбат хэмээх
өндөр залууд хоёрын даваанд тахимаа өгсөн нь хожмын заан Дашзэвэгийн Эр­дэнэбат
байжээ. Жараад оны дунд үед цалгиатайхан барилдаж байсан “өмсдөг” хэмээх Цанлигийн
Дамдиндорж заан тэр жил зодог­лож нэгийн даваанд унасан бай­даг. Сонин болгож өгүүлэхүйд,
гурвын давааны төгсгөлд Р.Даваа­ням заан начин цолтой байхдаа гурван бөхөөс ам сонсчээ.
Тэд нь Б.Бат-Эрдэнэ (одоогийн аварга), Ж.Бор(харцага), С.Эрхэмбаяр нарын начингууд
байсан гэнэ. Тэгээд Борыг амлаж барилдаад яалт ч үгүй тахимаа өгсөн дуулддаг.

Наян долоон он. Одвоогийн Балжинням аварга начин цолтой­доо түрүүлж шуугиан
дэгдээсэн. Тэрээр С.Эрхэмбаяр, Р.Давааням, Д.Баяраа, Ө.Тулгаа нартай гурвын даваанаас
аваад л тунасан байна. Тунасан бүгдээ орхисоор түрүү үзүүрт Д.Цэрэнтогтох аваргыг
дав­жээ. Ерэн нэгэн онд том Сүхбат гарьдыг давж түрүүлчихээд шидсэн чулуу шиг тугийн
мандал руу гүй­сэн шигээ Цэрэнтогтох аваргыг давчихаад ихэд баярлаж догдолж байсан
билээ. Тэр жилийн цагаан сараас луу жилтнүүдийн үе эхэлсэн гэхэд болно. Ухаандаа,
Дүгэр­жавын Хишигдорж заан залуу бөх зодоглож Дүвчин, Мягмар нарын хүчтэнүүдийг
гурав, дөрвийн да­ваанд орхиж байлаа даа. Агвааны Тэгшээ агсан Ундрав Пүрэв заан,
С.Цэрэн аварга хоёрыг нэг, хоёрын даваанд тэнгэр харуулчихсан бай­даг шүү.

Энэ мэт сар шинийн барил­дааны жил
жилийн түүх цааш үргэлжлэх юм аа. Дараагийн дугаараас Б.Бат-Эрдэнэ аваргын он жилүүд
эхэлнэ дээ.

Н.ГАНТУЛГА