Month: June 2011

Стивен Сигал отгон хүү Төгсбаясгалангийнхаа хамт

Холливудын
алдарт жүжигчин Стивен Сигал Батсүхийн Эрдэ­нэтуяа гэдэг монгол бүсгүйтэй дэр нэгтгээд
зургаан жилийн нүүр үзэж байна. Адал явдалт, тулаантай киноны дэлхийн шилдэг жүжигч­дээр
Брюс Ли, Арнольд Швар­ценеггер, Силь­вестр Сталлоне, Брюс Уиллис, Стивен Сигал,
Ван Дамм, Жет Ли нарыг зүй ёсоор нэрлэдэг. Сигал кендогийн хар бүстэй, тулааны мастераас
гадна буддын ша­шин­тан, Ренбүүчи хүн.

Тэрээр 2001 онд Монголд анх хөл тавьж
“Чингэс хааны тухай кино хийнэ, миний судсаар монгол цус гүйж байгаа” хэмээн ярьж
бид­ний анхаарлыг татаж чадсан. Хийх гэж байгаа тэр киноныхоо хатдын дүрийг сонгох
гэж Монголд ирлээ гээдэхсэн чинь Монголын аль л хацар гоо охид, загвар өмсөгчид
түүний нүдэнд өртөх гэж хэрэндээ л мэрийцгээсэн гэдэг. Гэтэл Холли­вудын одын нүдэнд
Монголын бүжигчин бүсгүй Б.Эрдэнэтуяа тусчээ. Б.Эрдэнэтуяа Сигалийг Монголд байх
хугацаанд хамаг ажлыг нь чадварлаг зохион бай­гуулж, олон хүний хийх ажлыг ганцаараа
шаламгай амжуулж, эргэн тойрныхоо хүмүүсийг алмай­руулж байсан гэдэг. Энэ чанар
нь Сигалд таалагдаж Б.Эрдэнэтуяад өөрийнхөө нарийн бичиг, тусла­хаар ажиллахыг санал
болгож, улмаар нутаг руугаа дагуулан явсан юм. Тэд эхлээд ажил хэргийн шугамаар
харьцаж байсан ч удалгүй бие биедээ дасан хайр сэтгэлтэй болж нэг гэрт орсон гэдэг.
Тэд албан ёсоор хуримлалгүй явсаар 2009 онд гэр бүл болжээ.

Сигал авьяаслаг, эр зоригтой жүжигчин
гэдгээрээ Холливудын одод дундаа чансаа өндөртэй. Харамсалтай нь хувийн амьд­ралын
хувьд тогтворгүй, олон бүс­гүйтэй нэр холбогддогоороо хүү­хэмсэг эрчүүдийн нэгд
тооцогддог. Тэрээр Япон, Латин Америк, Аме­рик, Орос, Болгарын бүсгүйчүүдтэй нэр
холбогдож байсан. Түүний анхны эхнэр Мияако Фужитан нь Японы үндэсний бие хамгаалах
урлаг кендогийн их мастер, багш. Сигал Мияакотой 1975 онд гэрлэн хамт амьдарч хоёр
хүүхдийн эцэг, эх болсон ч 1986 онд хоёр тийш болцгоосон юм. Эхнэрээсээ салан­гуутаа
загвар өмсөгч Адриенне ла Руссатай нэр холбогдож, тухайн үедээ сенсааци дэгдээж
байв. Энэ харилцаа нь арван сар орчим л үргэлжилжээ.

1987 онд Сигал Келли Леб­рокстой хурим
хийжээ. Энэ үед түүний шүтэн бишрэгчид “Стивен одоо л хүмүүжих нь” хэмээж бай­жээ.
Келлитэй есөн жил амьдарч, гурван хүүхдийн эцэг болсны эцэст хамтын амьдралдаа цэг
тавьж гэрлэлтээ цуцлуулсан байна. Энэ бол 1996 он. Энэ үеэс Стивен Сигал гоонь эрийн
жаргал, эрх чөлөөг эдэлж, долоо хоног бүр өөр өөр бүсгүйтэй нэр холбогдож, папарацциудын
өгөөш болдог байв.

*              *              *

Стивен Сигалийн эмэг эх нь монгол
цусны хүн байсан талаар ярьдаг. Эмэг эхийг нь бага балчир байхад гэрийнхэн нь Монгол
нут­гаас гарч Улаан-Үд рүү нүүдэллэжээ. Тэндээс явсаар Аме­рикт хүрч. Эмэг эх нь
Сигалийн аавыг бага байхад өөрийнхөө амьдардаг байсан тухайн үеийн Монгол орон,
хүн ард, ахуй амьд­ралын тухай дурсан ярьдаг байсан гэнэ. Сигал өөрийгөө монгол
цусны хүн, Чингэсийн монгол хэмээн ярьж байсан удаатай. Тийм болохоор тэрээр Монголд
хөл тавьсан юм. “Чингэс хаан” гэдэг нэртэй, Холли­вудын шилдэг оддыг тоглуулсан
шуугиан тарих кино хийнэ хэмээн ярьж байсан ч түүний мөрөөдөл талаар өнгөрсөн. Хийнэ
гэж амла­сан кино нь сураг алдарчээ. Энэ талаар тэрээр “Би Чингэс хааны тухай кино
хийхийг маш их хүссэн. Олон жил бодсон. Гэхдээ тэр мө­рөөдлөө хаяагүй. Түр завсарласан
гэж хэлж болно. Гэвч би Чингэс хааны тухай кино хийгээгүй ч монгол бүсгүйтэй учирсандаа
баярладаг” гэжээ.

Б.Эрдэнэтуяаг америкчууд “Си­галийн
шинэ найз охин Эмми” гэж нэрлэдэг. 2003, 2004 оны үед л тэгж нэрлэдэг байв. Одоо
ч тэр. Гэтэл Б.Эрдэнэтуяа Сигалийн шинэ найз охин байтугай гэргий нь болж, үрийнх
нь зулайг үнэрлүүл­жээ. Тэдний хүү нь 2009 оны дол­дугаар сард мэндэлсэн. Сигал
отгон хүүдээ Зунзан (Zunzang) буюу Төгсбаясгалант гэдэг нэр өгчээ.

Сигал энэ жил 59 настай. Харин Б.Эрдэнэтуяа
дөнгөж 30 гарч явна. Б.Эрдэнэтуяа Америкт амьдрахдаа буруушаах, сонжих гэсэн ямар
нэг таагүй харьцаатай хүмүүстэй тааралддаггүй гэнэ. Харин Монголд ирэхдээ бусдын
хэл амны бай болохоос аль болох зайлсхийж сэм ирчихээд буцдаг гэсэн.

*              *              *

Б.Эрдэнэтуяа Дорноговь аймагт төрж
өссөн, айлын ганц охин. Түүнийг багад нь гэр нь хот руу шилжжээ. Хүүхэд байхаасаа
бүжиг­лэдэг авьяаслаг, хүн бүрийн хай­рыг татсан өхөөрдөм охин байсан аж. Хотод
ирээд Монголын хүүх­дийн ордны бүжгийн дугуй­ланд сурал­цаж олон арван тэмцээ­нээс
шаг­нал хүртэж байсан удаа­тай. Тухайн үедээ Монголын цэн­гээнт бүжгийн шилдэг бүжигчдийн
нэг гэгдэж байсан юм. Б.Эр­дэ­нэтуяа олон тэмцээнд аваргалж “Хатан хаан” өргөмжлөлийг
хүр­тэж, залуу­сын харцыг булаасан сайхан бүс­гүй­­­чүүдийн нэг байв. Хөтлөгч, жүжиг­чин
Э.Гантулга түүнд унан тусан дурлаж, хайр зарлаж байс­ныг урлагийн хүрээ­нийхэн дурсдаг
юм. Б.Эрдэнэтуяа авьяаслаг бү­жигч­­нээс гадна хэл­ний мэдлэг, бо­ловсрол өндөртэй
нэгэн.

2002 онд Монгол Улсын их сургуулийн
Олон улсын харил­цааны ангийг япон хэлний орчуу­лагчаар төгсчээ. Их сургуулийнх
нь андууд түүний тухай “Б.Эр­дэнэ­туяа үеийнхэн дундаа сор нь байсан. Гайхалтай
сайхан бүжиглэнэ. Гоё охин байсан боло­хоор залуус их гүйнэ. Ааш зан сайтайгаас
гадна маш их ажил хэрэгч, идэвхтэй оюутан байсан” гэж ярьсан юм.

Стивен Сигал өөрөөс нь өмнө гурван
бүсгүйтэй гэрлэж, зургаан хүүхэдтэй байсан ч 
Д.Эрдэнэтуяа түүний өмнөх амьдралыг эс тоон түүнтэй амьдралаа холбосон юм.
Өөрөөсөө хэдэн үе мултарсан хүнтэй суусныг нь хүмүүс янз бүрээр тайлбарладаг.

*              *              *

Стивен Сигал отгон хүүгээ мэндэлсний
дараа Америкийн хэвлэл мэдээллийнхэнд сая нэг ам нээж “Би хүүхдүүддээ маш их хайртай,
дэндүү их. Долоо дахь хүүхэд маань төрж амьдралыг минь гэрэл гэгээтэй болголоо.
Би эхнэр, отгон хүүгийнхээ хамт Луйзана мужид амьдарч байна. Би их гэрсэг хүн шүү.
Эхнэр, хүүтэйгээ байхдаа л аз жаргалыг мэдэрдэг” хэмээсэн байна лээ.

Холливудын алдартай жүжиг­чинтэй амьдарч
буй Б.Эрдэнэтуяа гэх бүсгүйн талаар товч сонир­хуулахад ийм байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Н.Энхбаяр намаа бүрт­гүүлсэн төдийд
ха­наж цадах хүн биш ээ. Одоо түүнд хийх ажил их байна. Өшөө авалт хий­гээд дараагийн
алхмууд.  Мөн барьцаа ахиулах янз бүрийн мэхээ
ч хий­гээд эхэлчихсэн байна лээ.

Түүний дараагийн нүү­дэл бол Монголын
ногоон намтай нэгдэх. Дараагийнх ч гэж дээ нэрээ авчихвал ингэнэ гээд эртнээс төлөвлөсөн
ажил нь юм.  Энэ алхмыг хийснээр Н.Энхбаярын
гэгдэх МАХН  жагсаалтад МАН,  АН  хоёрын
дараа эрэмблэгдэнэ гэсэн үг.  Учир нь Ногоон
нам Дээд шүүхийн бүртгэлд гуравт жагсдаг. Ногоон намтай нэгдсэнээр МАХН ши­нээр
бүртгэгдсэн 18 дугаарт биш гуравт бичигдэх бол­но. Ингээд сонгуулийн саналын хуудсан
дээр МАН, АН, МАХН  гэсэн нэр эхний эгнээнд
жагсана гэсэн үг. МАН-ын удирд­ла­гын зүгээс “19 дэх нам шүү” гэж шинээр бүртгүүл­сэн
МАХН-ыг хэлээд бай­гаа ч үнэн хэрэгтээ  бүрт­гэлийн
гуравт бичигдэх нам болох нь. Харин  Но­гоон
намаас салж Иргэ­ний зориг намтай нэгдэх гээд байгаа Д.Энхбат  на­рын зорилго Дээд шүүх дээр бүтэлгүйтсэн. Дээд
шүүх ч Иргэний зориг-Ногоон намын нэгдлийг 
бүртгэж аваагүй нь учир­тай байж болох. Хэдий­гээр бүртгэж бо­лохгүй хэд
хэдэн шалт­гаан хэлж бай­гаа ч улс төр цаана нь яваад байх шиг. Бүртгүү­лэхгүй байх
хорыг ч Н.Энх­баяр сайн хийж байгаа биз. Уг нь С.Баяр ИЗН-ыг Ногоон намтай нэгтгэх
замаар  Н.Энхбая­рын төлөвлө­гөөг нураах гэсэн
боловч чадсангүй.

Үнэн хэрэг дээрээ С.Оюун Д.Энхбатад
на­мын даргынхаа суудлыг тавьж өгсөн нь учиртай юм.   Н.Багабанди,
С.Баяр хоёрын  шахаас л түүнийг ийм алхам
хийхэд хүргэ­сэн.

Түүнээс биш Б.Жар­галсайханы намтай   нэг­дэхдээ ч намын даргаа өгч байгаагүй хүн.
Тэ­гэ­хээр Н.Энхбаяр, С.Баяр  хоёрын зодоон   үргэл­жил­сээр байгаа. ИЗН+НН уу,  эсвэл  МАХН+Ногоон
нам гэдэг дээр уг тулааны ялагч тодорхой болно. С.Оюуны удирдаж бай­сан ИЗН  БНН-аас сүүлд байгуулагдсан хэрнээ  тэ­дэнтэй нэгдсэнээр  Дээд шүүхийн дөрөвт жагсах эрхтэй болсон. Гэвч
нэг­дэж нийлсэн хоёр салсан ч ИЗН Бүгд найрамдах намын дөрөвдүгээрт жагс­­даг байр
суурин дээр үлдэж чадсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Б.Жар­галсайханы намтай С.Оюуны нам
“хурим­лаад” салахад С.Оюун инжиндээ ирсэн энэ байр суурийг аваад үлдсэн би­лээ.
Харин Д.Энхбаттай “хуримлалаа” гээд ин­жинд нь юу ч авахгүй зөвхөн С.Баярын даал­гав­рыг
л биелүүлж байгаа хэрэг болсон юм.

За энэ ч яахав.  Н.Энх­баярын
хэр шуналтайг бид мэднэ. Нэг ийм яриа МАХН, 
МАН  дотор тэнүү­чилж явна. Н.Энхбаяр эрх ашгийн
төлөө юу ч хийхэд бэлэн. Тиймээс анхнаа­саа
л нэг нам юм чинь МАН-тайгаа нэгдэнэ гэж ярих нэг хэсэг бас байна. Тэр өөрөө ч Оюу толгой, Таван толгойн асуудал зэрэгт ойлголцож
чадвал хэнтэй ч нэгдэнэ гэсэн үг
хэлчихсэн. Нэг ёсондоо надтай сайн яривал, эрх ашиг нийцвэл, яасан ч яахав гэдгээ
албан ёсоор хэлчихлээ.  Тэгээд ч МАН өнөөдөртөө эрх мэдлийг гартаа атгаж байгаа
шүү дээ, ялсан нам учраас.  Нөгөө талаас АН-тай то­хирно гэх. Энэ
нь гом­доо­сон МАН-ыг нам дарж авах хүсэлтэй
нь уялдаж болох юм.  Гэхдээ АН-тай зөв тохирч чадвал шүү.  Гурав дахь хэсэг нь ган­цаар­чилсан тоглолт хийж,  гуравдагч хүчний
байр сууриа авч үлдэнэ гэж
байна. Үнэн, худлыг хэн мэдэхэв.
Цаг хугацаа, Н.Энхбаярын бодол хоёр л олон зүйлд
нөлөөлөх болоод байна. Ямар ч байсан Ногоон намыг бол аль
хэдийнэ залги­хад бэлэн болсон гэнэ лээ шүү.

Өнгөрсөн баасан гаригт Дээд шүүх МАХН-ыг  бүртгэв. Энэ нь МАХН хийгээд тус намын тэргүүн
Н.Энхбаярыг  улс төрд амь оруулсан амь тариа
болов.  Алтай Таван богдод МАХН-ын тугаа ман­дуу­лаад
ирсэн Н.Энхбаярын хүсэл ийнхүү биеллээ. Н.Энх­баяр улс төрд буцаж ирлээ.      

Ийм юм болно чинээ бо­доогүй МАН шоконд
орж,  Удирдах зөвлөл нь яаран хуралдсан юм.
Эдээрээ оролд­­вол эвдэхийн тэмдэг ээ гэж. Нэрээрээ оролдвол бус­дад алдахын тэмдэг
юм бай­на. Дээд шүүхийн шийдвэр МАН-ын толгой дээр буусан лантуу болсон юм. “МАН
ч манайх , МАХН ч манайх” гээд байсан У.Хүрэлсүхийн үг худал аж. МАХН Н.Энхбая­рынх
боллоо. Цэцээр дам­жуулж МАХН-ыг Н.Энхбаяр­тай нь унагах гэсэн МАН-ын санаа бүтэлгүйтэж,
Дээд шүүх дээр бүдэрлээ. Өөрөө ойчсон хүүхэд уйлдаггүй гэдэг ч энэ мэдээг сонсоод
МАН-ынхан өнгөрсөн баасан гаригт үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг л бужигналаа. Н.Энхбаяр­тай­гаа
үлдсэн МАХН-ын өвөг­цүүл нүдэндээ нулимстай баяраа тэмдэглэв. АН-ынхан алга ташин
баярлав. МАН-ынхан толгой гудайн ху­ралд­лаа. МАН-ын Удирдах зөвлөл баасан гаригт
хурал­дахад С.Баяр их л бухимджээ. “Мон­голын төр хаана байна” гэж ирээд л уурлахад
нь Удир­дах зөвлөлийн зарим нэг гишүүн  ч
бас дуугүй  суу­сангүй. “Таны гаргасан АН-тай
хамтрах санал дэмий байсан юм” гэж хэлээд авсан гэнэ. МАХН-аас гадна АН-д уурлаж
байгаа нь тэр. Эцэст нь тэд энэ шийдвэрийг эс тоосон мэт дүр эсгэхээр ший­дэв. Тиймээс
ч албан ёсны мэдэгдэл энэ тэр гаргахгүй байхаар болов. Тэр өдөр МАН-ын бүлгийн дарга
Ө.Энх­­түвшин, намын ерөн­хий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүх хоёр дуу нэгтэй­гээр
олон нийтийг МАН, МАХН-ыг хооронд нь эндүү­рэхгүй байхыг сануулж, “Ши­нэ бүртгэгдсэн
МАХН бол  манай нам биш шүү. МАХН нэрийг авсан
шинэ нам юм шүү” гэж ирээд л хоолой чичрүүлэн тайлбарласан.   Ямар ч байсан МАХН-ыг бүрт­гэсэн үйл явдлаас
болж МАН-ын АН-д хандах хандлага мөн таатай бус болж эхэллээ.  Сонгуулийн хуулийг холимог болгох  зөвшилцөл үгүй болох магадлал ч бий боллоо. 

МАН-ын гишүүд намын нэр сольсон У.Хүрэлсүхээ
намын даргатай нь зүхэж эхэллээ. Гэтэл МАН-ынхан МАХН-ын нэрийг бүртгэхэд Ерөнхийлөгчийг
оролцсон гэж  хардаж байгаа аж. Хэдий­гээр
баримт байхгүй ч хардах үндэслэл нь Ерөнхийлөгч Дээд шүүхийн даргыг томилдгоос үүдэлтэй
биз.

Буруу замаар будаа тээ­вэл буцахдаа
шороо тээхийн үлгэрийг МАН ч ёстой ха­руулж байна. Нэрээ сольс­ноосоо хойш нэлээд
өөрч­лөлт хийх гэж зүтгэсэн ч  “гай газар
дороос гахай модон дотроос” гарч ирсээр байна. Бүр ёртой юм шиг бүлгийн даргаа сольсон.
Солих со­лих­доо Удирдах зөвлөл нь намын даргынхаа зүтгүүлсэн Ц.Мөнх-Оргилыг  дэмжээгүй. Хажуугаар нь Ө.Энхтүвшин ороод ирсэн.
Гурав дахь хүн Су.Батболд Удирдах зөвлөл 
дээр нэрээ татсан ч бүлгийн дэд дарга болсон. Харин намын дарга С.Батболдын
зүтгүүлсэн Ц.Мөнх-Оргил дол­­дугаар сарын нэгэнтэй холбоотой нэр хүнд нь уна­сан
нь эндээс харагдаж байгаа юм. Түүнээс биш энэ намын ирээдүйтэй лидерийн нэг гэж
зүй ёсоор тооцогдож байсан түүнийг дэмжихгүй байх шалтгаан үгүй мэт. Мөн эндээс
харахад өөрийнхөө удирддаг Удирдах зөвлөлөөс хүнээ гаргаж чадахгүй байна гэдэг бол
намын дарга С.Бат­болд төдийлөн хүчтэй биш байгааг илэрхийлж  байна.  
Энэ намд намын даргын үг хууль байсан цаг ард хоцорс­ныг ч уг үйл явдал харууллаа.
Харин хамгийн их хүчирхэг­жиж буй хүн бол МАН-д М.Энх­болд  болж байна. Тэ­рээр хүссэн томилгоогоо хийл­гэж
чадаж байна. Хам­гийн хүчтэй фракцыг тол­гойлж чадаж байгаа. 

Монголын түүхийн 80 жи­лийг бичилцсэн
“Үнэн” сони­ны эрхлэгчийг МАН сольсон нь бас л анхаарал татаж байгаа юм. Хуучин
эрхлэгч Ц.Ганбатын оронд Ж.Мөнх­батыг томилсон билээ. Энэ залуу сүүлийн үед намдаа
нэлээд тоогдож буй болол­той. НАМЗХ нь бодлогоор дэмжиж, намын бүтцийн нэг байнгын
хорооны дарга бо­лоод удаагүй байсан тэрээр ийнхүү шинэ ажилд очлоо.   Түүнчлэн МАХН-ын нэрийг бүртгэсэн явдал хоёр
намын хамтарсан засгийг цаашид хэвээрээ байх уу, үгүй юу гэдгийг ч ярихад хүргэж
бол­зошгүй юм. Тэгээд ч энэ зас­гийн үед л Монгол Улс  бен­зингүй болж үзлээ. Түүнээс биш бензин шатахууны
үнэ нэмэгдэж  байснаас  картанд ортлоо ингэж хомсдож бай­сангүй. Тэгэхээр
улс орноо ийм байдалд хүргэсэн  Ерөн­хий сайд
өөрөө огцрох юм уу, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайдаа  өөрчлөхгүй бол “Манай Засгийн газрын хийх ёстой
ажлыг л Ерөнхийлөгч шүүрч авч хийгээд байна” гэж намынхан нь гонгинох хэрэг­гүй
юм.   

Энэ бүхнээс харахад хам­тарсан засгийн
хувь заяа цааш явах нь эргэлзээтэй болж байх шиг. 

МАХН-ыг албан ёсжуулс­наар улс төрийн
үйл явц хэр­хэн өрнөхийг ажиглагчид анхааралтай харж байна.  МАХН эвсэх үү, эвсвэл ҮШН-аасаа өөр ямар намтай
эв­сэхэв гэсэн яриа таамаг хэ­дийнэ түгжээ. МАХН-ыг Ард­чилсан намтай эвсэж сонгуу­льд
орно гэсэн үгс ч  яригдаж эхлэв. АН 25 суудал
амлаж, МАХН-тай тохирно гэж энэ ярианд дурдагдах жишээний.  Тэгвэл мэдээж энэ эвсэл ялах магадлал өндөр. Эрхбиш
МАХН, МАН-тай эвсэхгүй биз гэж ажиглагчид үзэж байгаа.     

Ардчилсан намын хувьд МАХН-ыг бүртгэсэн
явдал баярт мэдээ болж ирсэн.  2000 онд далаараа
тавиулж түүнээс хойш өөдлөөгүй  АН энэ удаагийн
сонгуульд ухаа­лаг алхам хийх биз. Ямартай ч фракцуудын зөрчил нь  на­маа хагалах хэмжээнд хүрдэг байсныг энэ удаагийн  “Мон­гол хүн-2020” хэлэлцүүлэгт зангидсан гар
шиг идэвхтэй оролцож, генсек  нь намын даргатайгаа
хөтлөлцөн айм­гуудаар хэлэлцүүлгээ хийж явсан нь хуучин алдаагаа давтахгүй байх
нь гэсэн горьд­лого төрүүлж байгаа юм.  Яг
энэ үед МАН-ын генсек У.Хүрэлсүх намын нэрийг өөрчилж,  МАН-ыг гайд унага­лаа гэсэн гашуун үгээр утуулж
байгаа бол АН-д нийс­лэлийн намын даргаа эсэр­гүүцсэн залуусын алхмыг эс тооцвол
генсек Д.Эрдэнэ­батын  нэр хүнд өндөр хэвээр
байна. Ардчилсан намынхан МАХН-ыг бүртгэсэнд жигтэй­хэн баярлаж дэвхцээд байгаа
нь МАН маньтайгаа биш МАХН-тайгаа ноцолдог 
гэж тооцон, энэ нь бидэнд ашиг­тай гэсэн байр суурьтай бай­на. АН-ынхан юун
түрүүнд ингэж баярлаж хөөрч яаран алга таших нь хэрэг дээрээ зөв үү.   Учир нь Ардын намынхан юу ч сэдэж,  юу ч хийж магад­гүй гэдгийг өмнөх туршлагаа­раа
мэдмээрсэн. Одоогоор АН-ын дарга, генсек хоёр 
эвтэй найртай байх нь сайн тал ч дунд шатандаа асуудал цэгцэрсэн гэх нь хаашаа
ч юм.

Дээд шүүх  МАН-ыг бүртгэ­сэн нь ч, сүүлийн үеийн су­дал­гааны
дүнгүүд ч АН эвтэй байж чадвал ирэх сонгуульд ялах боломж ирснийг хэлээд өглөө.
Ирэх сонгууль гэрэлтэй харагдаж байгаа энэ л мөчийг өөрчлөхгүй авч явах хэрэгтэй
юм, АН.

Харин нар нь гийж, улс төрд
эргэж ирсэн  Н.Энхбая­рын хувьд нам бүртгүүлсэн төдий  ханахгүй
ээ. Одоо өмчийн асуудал ч
яригдаж магадгүй.  Хэрэв өмч
хөрөнгө нь  МАХН-ын
талд шийдэгд­вэл МАН-ын цаг зогсоно. Дээр нь МАН-ын лидерүүд биш гэхэд амбиц хөөсөн хэдэн нөхдүүд Н.Энхбаярыг дагах нь тодорхой.  МАН, МАХН улаан тугаа, АН цэнхэр тугаа намируулан
ирэх сон­гуулийн зүг урагшаа.

Сахалин,
Сибирь, Чеченьд  нефть, байгалийн хий нийлүүлдэг
Оросын төрийн өмч давамгайлсан нэгэн компани бий.  Удирдлага нь Монгол төрийн сайдад хаяглан захидал
бичиж дарамталсан хэрэг дахин гарлаа. 2008 онд Үйлдвэр худалдааны сайд Х.Наранхүүг
ОХУ-д очиж, “Роснефть”-ийнхэнтэй уулзаж ирснээс хойш тун удалгүй ийм захидал ирж
байсан билээ. Энэ сарын 2-нд Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Даш.Зоригт очиж тус
компанийнхантай мөн уулзсан. Дагавар захиа араас нь “номоороо” ирлээ. Утга нь жижиг­лэн
компанийн 100 шатахуун түгээх станцыг Монголд байгуулах тухай өмнөхийн адил. Эдуард
Юрьевич Худайнатов монголчуудад томров. Зангаргаа харуулав. Нефть олз­ворлодог нэг
компанийн дарга монголчуудыг дарамтлав. Гэхдээ энэ нь орос захирлын томд бус монгол
төрийн арчаагүйнх. Ийм арчаагүй байдалд орсон нь өөрс­дийн тусгаар тогтнолын чадамж
муугийнх, аливаа нэг зүйлээс ха­раат бус оршиж чадаагүйнх.

Монголчуудад
сүүлийн зуугаад жилийн хугацаанд суусан айдсын нэг нь оросуудаас эмээх зуршил. Далан
жилийн турш шууд хараанд нь байж ирсэн оросуудаасаа анги­жирч чадсан гэх сүүлийн
хорин жилийн хугацаанд ч жижигрэхгүй байж чадахгүй л байна. Энэ нь далан жил оросуудын
нөлөөнд төр барьж ирсэн ах нам ардчиллын 20 жилийн 16 жилд нь эрх барьж байгаатай
мэдээж холбоотой.

Уламжлагдаж
ирсэн айдсынхаа нөлөөнд эдийн засгийн тусгаар тогтнолын талаар бодож ч чадах­гүй
байна. Анх “Роснефть”-ээс захиа авсан даруйдаа л төр зас­гийн томчууд өөрсдөө нефтиэ
нэрдэг болохгүй бол болшгүй нь гээд халаглаад эхэлсэн ч гурван жилийн хугацаанд
ямар ч өөрч­лөлт гарсангүй. Чухам л сүх далай­тал үхэр монголчууд амар амгалан амьдарч
ирлээ. Эхний захидлыг авсан даруйд л нүүрснээс шингэн түлш гаргах улс төрийн шийдвэрийг
гаргалаа хэмээн сүр дуулиан болж байсан. Хаа байна, одоо тэр нүүрс­нээс гаргаж авсан
шингэн түлш. Монголыг одоо дэлхий нүүрсээр нь л мэдэж байна. Тэгвэл тэр нүүрсээ
түүхийгээр нь вагон вагоноор ачиж, харин өөрсдөө захын нэг оросын аманд улс үндэстнээрээ
багтаж байна. Угтаа газрын тосны үнэ баррель нь 40-60 ам.доллар хүрэх үед нүүрснээс
шатахуун гаргаж авах ашигтай болж ирдэг гэх юм билээ. Гэтэл зуу дөхчихөөд байгаа
өнөө үед ямар ч алхам хийгээгүй сууж л байна. 
Нүүрснээс шатахуун гаргаж авах технологи нь энэ байна, зүтгээд үзэх сэтгэл
нь байна, хамтрах саналууд нь энэ байна гээд хавтас хавтсаар нь бичиг баримтаа цүнхлээд
явдаг компаниуд байдаг. Зөвхөн нүүрс­нээс ч бус аль нэг газраас шууд хараат байхгүйн
тулд гадаадаас түүхий нефть оруулж ирээд бо­ловс­руулъя гэсэн компаниуд зөн­дөө.
Гэвч үйлдвэрээ байгуулах тусгай зөвшөөрөл гэж нүдэнд харагдаж, гарт баригдахгүй
тэр эрхийн бичиггүйгээс болж ямар ч ажил урагшилсангүй. Яг л гурван жилийн өмнө
ямар шахалтад орж, ямар доромжлол амсч байсан тэр давтагдлаа. Анхиатайхан бөх нэг
унасан мэхэндээ унадаггүй гэдэг­сэн. Гэвч энэ бүхэнд ганцхан тайл­бар бий.

Эрх
мэдэлтнүүдийн ашиг со­нир­хол нь олон түмний ашиг со­нирхлоос давчихаад байгаа уч­раас
ажил урагшлахгүй байна. Шатахуун түлш импортолдог ком­паниуд байх. Нэг төрлийн болов­сон
ченж л дээ. Нэхийний ченжээс ялгагдах зүйл үгүй. Хойноос оруулж ирсэн дээрээ хэдэн
төгрөг нэмээд зарчихдаг. Хэрэв ний­лүүлэлт нь хомсдоод эхэлбэл үгсэн ярьж байгаад
үнээ нэмж, хэдэн төгрөг гулгуулаад авах боломжийг алдана гэж ёстой байхгүй дээ.
Тэр чен­жийн компанийн эзэд нь дандаа төр засагт өндөр албан тушаал хашдаг, эрх
барих намын Удирдах зөвлөлд багтдаг, бас аль нэг том хандивлагч нь байж ирсэн учраас
өдий болтол энэ асуудал шийдэгд­сэнгүй ирлээ. Уг нь төрд ийм алба хашдаг байх тусмаа
хамгийн тү­рүүнд шатахуун импортлогч компа­нийнхан зориглож өөрсдийн боловсруулах
үйлдвэрийн тухай ярих ёстой байсан юм. Гэвч паразит сэтгэлгээ нь ихэдсэн улсууд
тэгж хариуцлага хүлээхийг ял үүрэхийн чинээ үзэж байгаа бөгөөд гаднаас оруулж ирээд
ашгаа гаргаад авбал барав гэж үзсэнээс өнөө ийн бай­далд хүрээд байна.

Салбарын
сайд, мэргэжлийн байгууллагууд нь ч эдийн засгийн хараат байдлаас гарахыг хүсэлгүй
өнөөг хүрснийг ашиг сонирхлын дөнгөнд хүлэгдсэнийх гэхээс өөр юу гэх билээ. Аливаа
улс орны хувьд эдийн засгийн тусгаар тогт­нолын үзүүлэлтийн толь нь нэгдү­гээрт
түлш шатахуун, хоёрдугаарт цемент, гуравдугаарт хүнсний аюулгүй байдал гэсэн тэргүүн
эрэмбэтэй. Монголд бусдаас ха­раат бусаар өөрсдөө үйлдвэрлэсэн түлш байна уу. Хэдэн
машин нь зогсчих гээд л байгаа биз дээ. Хур бороо сайхан байна л гэнэ. Хаврын тариалалт
шатахуунаас болоод хангалттай тариалаагүй гэсэн яриа л сонстохгүй байгаасай. Цемент
нь чанарын баталгаа бий юу. Хэд гэсэн үзүүлэлттэй маркийн  цемен­тээр барилгаа бид барьдаг юм, бүү мэд. Хүнсний
аюулгүй байдлын хувьд яриад байх зүйлгүй. Зөвхөн итгэж найдах гэсэн тодорхойлол­тоор
хоолоо идэж байна. Урд хил хаалаа. Маргаашнаас бөөн хям­рал. Хэнд ч ойлгомжтой.

Аль
нэг улсаас эдийн засгийн шууд хараат байдлыг арилгах талаар тэр дундаа нефтийн бү­тээгдэхүүнээр
гээд нэр зааж бай­гаад Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалдаа бид тусгасан.
Үүнийг УИХ-аар батлаад нэг жил болж байна. Энэ үзэл баримтлалаа ажил болгохын тулд
юу хийсэн бэ, өнгөрсөн жилийн хугацаанд. Юу ч алга. Уг нь бид ганц дан хойд хөршийн
аманд багтдаг байхгүйн тулд өмнөд хөрштэйгээ эн тэнцүү харьцах ёстой. Гэвч Хятадын
бен­зин чанар муу, мотор цохино энэ тэр гээд хөөрхөн хар пиар бодоод олчихдог. Гэтэл
Хятадад дэлхийн бүх л нэртэй машинууд тэр чанар­гүй бензинээр нь явж байгаа харагдах
юм.

Албаны
хүмүүс Оросын буул­ганаас салсан 20 жилийн хуга­цаанд нефть боловсруулах үйлд­вэртэй
болоогүйгээ албан ёсоор нефтийн нөөцөө зарлаагүйгээс гэдэг. Тэгвэл өнгөрсөн оны
хоёрду­гаар сард Монгол Улс нефть ол­бор­логч орон гэдгээ зарлаж, дэл­хийд бүртгэгдсэн
зуу гаруй олбор­логч орноос гуч гаруйд нь байна гээд бахархаад байсан биз дээ. Өнгөрсөн
жил гаруйн хуга­цаанд нефть олборлогч Монгол орон юу хийсэн юм бэ. Нефть олборлодог­гүй
мөртлөө гаднаас түүхий нефть худалдаж аваад боловсруулдаг орнууд олон байна. Энэ
нь эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо хам­гаалж байгаа хэрэг. Манайх шиг орос ах нар
хямд үнээр өгдөг гээд ивээсэнд нь нурж унаад байдаггүй. Монголд түүхий нефтиэ өгье
гэсэн орон Кувейтээс эхлээд Казахстан гээд байж л байна. Гэвч үүнийг сонирхохгүй,
өөрсдөө үйлд­вэр­лэхгүй байгаагийн шалтгаан ердөө ганц. Монголын төр нэрээр эрх
мэдлийг авсан ашиг сонирхлын зөрчилтэй хэдэн иргэний шунал. Гэхдээ үүнийгээ стратегийн
ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн, тээвэр­лэхэд ноцтой гэж ирээд бас л тархи угаана.
Тэгж яривал Монголд бүрт­гэлтэй  300 мянган
автомашин бүгд аюултай бүтээгдэхүүн тээвэрлэгч болж таарна. Тэгвэл машиныхаа түлшний
сав руу шүдэнз асаагаад шиддэг тэнэг байна уу. Ингээд л бодохоор дарга даамлуудын
ярьж байгаа шалтаг, шалтгаан нь өчүү­хэн эрх ашиг дээр чагтлагдаж байгаа нь мэдэгдээд
байгаа юм. Дэлгүүрийн лангуун дээр давс, гоймонгоос өөр зүйл байхгүй боло­ход Ерөнхий
сайд Д.Бямбасүрэн гуай иргэддээ найдлаа гэж мэдэгд­сэн. Удахгүй ганзагачид лангуу
хотойтол бараа авчирч байсан билээ. Түүн шиг иргэддээ найдах цаг ирж.

Одоо монголчууд
эдийн зас­гийн тусгаар тогтнолоо олж авах цаг иржээ. Морио унаж, үхэр тэргээ хөллөж
аваад ч хамаагүй монгол­чууд зүтгэх юм бол богинохон хугацаанд нефтиэ боловсруулж,
түлшээ гаргаад авчихдаг болно. Манайх шиг цомхон хотод бүгд алхаад явахад ажил амжуулахгүй
гэж айхын ч хэрэггүй. Нэг км замыг дундаж хэмнэлээр алхахад 7-9 мин алхдаг гэдэг.
Сансраас Сүхбаата­рын талбай, Сүхбаатарын талбай­гаас гурав, дөрөвдүгээр хороолол
ороход үсрээд 30 минут. Наадмаа морио унаж байгаад үзсэн ч яадаг юм. Ямар ч л байсан
том ашиг сонирхлоороо монголчууд нэгдэж чадвал эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж
чадна. Морь унаад ч болов Монголоо авч үлдье.

Өнөө жилийн наадмаар дөрвөн том ой
тохиож байгаа болохоор өргөн дэлгэр тэм­дэг­лэхээр хөдөө гадаагүй зэхэж байна. Энэ
жил Өмнө­говь, Өвөрхангай, Хөвсгөл, Ховд, Сэлэнгэ, Дорнод, Дор­ноговь аймгийн
80, Баян­хонгор, Дундговь аймгийн 70, Дархан-Уул аймгийн 50, Говь­сүмбэр аймгийн
20 жилийн ойн баяр тус тус тохиож бай­гаа. Эдгээр аймгууд наадмаа ёслол төгөлдөр
тэмдэглэхийн тулд өнгөрсөн хавраас эхэлж бэлтгэл ажилдаа ханцуй шамлан орсон гэнэ.
Зав­ханчууд зургадугаар сарын 11-13-ны өдрүүдэд наадмаа тэмдэглэчихсэн, одоо улсын
наадмаа хүлээж сууна. Харин үлдсэн аймгууд хэдийд наа­дам­лахаар болсныг сонир­хуулъя.

Долдугаар сарын 6, 7-нд Сүхбаатар,
8, 9-нд Булган, Говь-Алтай, Орхон, 9, 10-нд Баян-Өлгий, Төв, 10, 11-нд Архангай,
Хэнтий, 22, 23-нд Дархан-Уул, Хөвсгөл,  Өмнө­говь,
28-30-нд Дундговь, 29, 30-нд Баянхонгор, Говь­сүм­бэр, Дорноговь, Дорнод, Сэлэнгэ,
Увс, Ховд, Өвөр­хангай аймгийн наадам болно.

Дорноговийн наадам нь Говийн бүсийн
даншигтай давхцах бол Баруун бүсийн даншгийг Увс аймгийн наадам­тай хамтатгаж хийх
гэнэ. Харин Зүүн бүсийн наа­дам Дорнодын наадамтай хамт болох юм байна.

БНСУ-д ажиллаж амь­дарч байгаа манай
улсын иргэд ч наадмаа өргөн тэм­дэглэдэг болоод удаж байна. Тэд зургадугаар сарын
26, 27-нд наадамлана гэдгээ дуулгажээ. 

Аймгууд наадмын товоо гаргахдаа аль
болох баяр наадамтай давхцуулахгүйг хичээсэн гэнэ. Сүхбаатар аймгийн удирдлагууд
уяач­даа ардын хувьсгалын 90 жилийн ой болон бүсийн хурдан морьдын уралдаа­нуудад
оролцох боломж олго­хын тулд 6, 7-ны өдөр аймгийнхаа наадмыг хийхээр болжээ. Сүхбаатарын
уяачид ийм нааштай сайхан тов гарсанд талархаж байгаа гэсэн.

Дундговь аймагт сүүлийн жилүүдэд газрын
гарц муу, бороо хур багатайгаас зуншлага тааруу байгаа учир малчид нь Төв, Говь­сүмбэр
аймагт отроор явж байгаа болохоор долдугаар сарын 28-30-ны хооронд наадмаа хийхээр
болжээ.

Аймгуудын наадам уван цуван болох
нь бөхийн найраа гарах эх үндэс болдог гэх яриа бий. Мөн улсын цолтой бөхчүүд аймгуудын
наадам “хэсч” аймгийн цол горилж буй сумын цолтнуу­дыг “дар­чихдаг” гэх. Цаашид
аймгуу­дын наадмыг нэг өдөр зэрэг зохиож байвал яасан юм гэх санал ч гарч байгаа
аж. Монголын үндэсний бөхийн холбоо өнөө жилийн наад­маар 1024 бөх барилдах болохоор
бөхчүүд “хүрэл­цэхгүй” байх талтай учир айм­гуудыг наадмаа, бөхийн ба­рил­даанаа
улсын наадмаас зөрүүлэхийг хүссэн.

Наадмаар Төв цэнгэлдэх хүрээлэн, Хүй
долоон худаг барааны зах шиг болчихдог. Энэ жил ийм байдал гар­гахгүйн тулд дээрх
газруудад зөвхөн  хүнс, хоолны худал­даа гаргахаар
болжээ. Гутал, хувцас, майхан, бэлэг дурс­гал, хүүх­дийн тоглоом гээд зүсэн зүйлийн
бараа зардаг байс­ныг энэ жилээс эхэлж хориглоно гэнэ.

Наадмаар хоол, хүнсний үйлчилгээ эрхлэх
нийт 700 гаруй зөвшөөрөл олгох бө­гөөд 60 гаруй хувь нь хуушуурынх байх юм байна.
Худалдаа үйлчилгээ эрхлэгч нь харьяа дүүргээсээ үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөө­рөл,
дугаараа авч зөвшөөрөл олгосон цэгт, заасан өнгийн дагуу цэвэр үзэмжтэй асар, сүүдрэвч
байрлуулж, аж ахуйн нэгжийн онцлогоо ха­руулсан эмблем бүхий хувц­саар жигдэрсэн
байхыг шаар­дах ажээ. Хэрэв зөвшөөрөгд­сөн цэгээс бусад газарт, зөвшөөрөлгүй, ил
задгай гар дээрээс худалдаа үйлчилгээ эрхэлбэл Нийслэлийн Цаг­даагийн газрын Хэв
журмын алба, Нийслэлийн Мэргэж­лийн хяналтын газрын хам­тарсан багийнхан хүрч ирээд
шаардлага тавина гэнэ. Тэгээд болохгүй бол бараа энэ тэрийг нь хурааж авч, устгах
хүртэл арга хэмжээ авах юм байна.

Хоолны хордлого, гэдэс­ний өвчин гаргахгүйн
тулд хүнсний аюулгүй байдалд ихээр анхаарахыг Наадмын зохион байгуулах үндэсний
хороо­ныхон холбогдох хүмүүст нь үүрэгджээ.

Төв цэнгэлдэх хүрээлэн 12680 хүний
суудалтай. Эдгээр суудлын 50 хувийг сүүдрэвчтэй хэсэг эзэлдэг. Сүүдрэвчтэй хэсгийн
тасал­бар 24 мянга, сүүдрэвчгүй нь 13-15 мянган төгрөгийн үнэ­тэй. Тасалбартай ч
наадмын нээлтийг үзэж чаддаггүй, нэг суудалд олон тасалбар бичсэн гэх гомдол гардаг.
Уг байдлыг таслан зогсоохын тулд энэ жилээс бүх суудлыг дугаарласан гэнэ. Наадмын
нээлтийн ажил­лагааны тасал­барыг долдугаар сарын эхээр хэв­лэж борлуулна. Цэнгэлдэхэд
наадам үзэхээр ирсэн таваас дээш настай хүүхдүүдийг заа­вал том хүний тасалбартай
байхыг шаардах юм байна шүү.

Төв цэнгэлдэх хүрээлэн­гийн эргэн
тойронд авто машины  “А”, “Д”, “Ж”,  “Б”, “Ү”, цэнхэр “М”, улаан “М”,
“Г” гэсэн  найман төрлийн авто­машины зогсоол ажиллана. Төрийн өндөр албан
тушаал­тан, жуулчин, Элчин сайдын яамдын машин 20 мянган төгрөгийн үнэтэй “А”,
“Д”, “Ж” зогсоолд зогсох бол 15 мянган төгрөгийн үнэтэй “Б” зогсоолд төрийн болон
төрийн бус байгууллагын машин орох эрхтэй. Харин 10 мянган төгрөгөөр зөвшөөр­лийг
нь авах “Ү”, цэнхэр “М” зогсоолд үйлчилгээ эрх­лэгч­дийн машин байрлана. 
3000-8000 төгрөгийн үнэтэй улаан “М”, “Г” зогсоолуудад наадам сонирхогч иргэдийн
машин зогсох боломжтой. Харин улаан “М” зогсоолын зөвшөөрлийг зөвхөн Хүй долоон
худаг явах машинд олгох ажээ.

Наадмын үеэр олон асуу­дал хөндөгддөг,
бие засах газраас эхлүүлээд. Цэнгэл­дэхийн гаднах бие засах цөөн газарт олон арван
иргэд уртаас урт цуваа үүсгэчихсэн тэсвэрээ шалгацгаадаг. Энэ жил ийм асуудал гаргахгүйн
тулд олон нойл нэмж байр­луулах юм байна.

Наадмаар унааны асуу­дал толгойны
өвчин болдог. Төв цэнгэлдэх хүрээлэн хүрэх шууд чиглэлийн нийтийн тээв­рийн үйлчилгээ,
Хүй долоон худагт хүрэх тээврийн хуваа­рийг одоогоор гаргаагүй бай­гаа аж. Унааны
асуудлыг хариуцлагатай зохицуулахыг салбар хороодод нь Баяр наадмыг зохион байгуулах
үндэсний хорооныхон сануулжээ.

Энэ жил 1024 бөх барил­дах учраас
бөхийн барил­даан сунжирч, нар шингэтэл үргэлжилнэ. Тээр жилийн наад­маар үзүүр
түрүүний хоёр бөх удтал ноцолдож бүр нар шингээчихсэн. Харанхуй бүрий болж цэнгэлдэхэд
баа­хан жийп машин оруулж ирж гэрэл тусгаж байсан. Ийм түүх давтагдахыг үгүйсгэхгүй
учир цэнгэлдэхэд зоолттой байгаа гэрэлтүүлгүүдийг бүг­дийг нь асаах, ажиллуулах
“даалга­вар” өгчээ.

Наадам ерөнхийдөө дол­ду­гаар сарын
5-наас эхэлж байгаа. Сүхбаатарын тал­байд “Монгол туургатан” гэсэн нэртэй цуврал
үйл ажиллагаанууд болох юм.

Наадмын үеэр Хүй до­лоон худаг руу
чиглэх замд ачаалал ихэсч тоос шороо босдог. 
Тэр чиглэлийн замын хөдөлгөөнийг зөв зохион байгуулж, сайтар төлөв­лө­хийг
Замын цагдаагийнханд анхааруулсан байна. 

Наадмыг угтан манай урлаг соёлын байгууллагууд
тусгай хөтөлбөр гаргадаг. Долдугаар сарын 1-нээс театр, продакшнууд наад­маар тоглох
тоглолтуудынхаа нээлтийг хийх гэнэ. Наадмын үдэш Сүхбаатарын талбайд “Улаанбаатарын
үдэш” рок, попынхны шоу тоглолт уламж­лал ёсоор болно. Харин Хүй долоон худагт
“Буян”-гийн Б.Жаргал­сайхан АНУ, Англиас хамтлаг дуучдыг авчирч амьд шоу хийхээр
болсон гэсэн. Уг шоу хоёр, гурван өдөр дараалах учир нийслэлчүүдэд тоглол­тын хажуугаар
салхинд гарах боломж бүрэлдэж байгаа юм гэж зохион байгуулагчид нь онцолно лээ.

Д.САРУУЛ

Өнөө жил хэн гэдэг залуу хүчтэ­нүүд шинээр улсын цолонд хүрч, хэн хэн цолоо ахиулах ма­гад­­лалтайг урьдчилан
таамаглая. Начин болох бөхчүүдийн нэрсийг жаг­саавал элбэгхэн
гуч, дөч хүрнэ. Тэднээс цолонд баттай хүрнэ гэж бөх сонирхогч олон хүлээж байгаа идэрхэн хүчтэнүү­дийг нэрлэе л дээ. Эхлээд өнөө Ч.Санжаадамба гайх­лын талаар өгүүлье. Сүүлийн
хэ­дэн жил, наа­дам дөхөхөөр л түүний
тухай ярьдаг. Мань эрийг начин байтугай заан, арслан бүр түрүү болгоод авдаг. Гэтэл яг наадмаар
хоёр, гурваас дээш дав­даггүй.
Одоогоос гурван жилийн өмнөх наадамд санагдана. Цэргийн хурц
арслан маань Б.Бат-Эрдэнэ авар­гад дөрвийн
даваанд яваад өгдөг байгаа. Аварга, бараг Их хурлын
танхимаасаа ирээд л Сан­жаа­дамбыг шороодуулчихсан. Түүний дараа жилийн наадамд хоёрын да­ваанд үе тэнгийнхээ за­лууд уналаа. За
тэгээд Д.Лхагвадорж начинд нэг айхтар унасныг манай­хан мэдэж байгаа.

Өнөө жил яах бол. Хоёр давах нь баталгаатай
байх. Гурвын да­ваанд Д.Хишигдорж заан юм уу (Хишгээ заан амлах магадлал бага. Учир
нь өнгөрсөн жил гурвын даваанд амлаж гар хөнгөн давуул­сан), З.Дүвчин багш нь амлах  байх. Гар хөнгөн давуулъя гэж. Эсвэл үе тэнгийн
залуусын нэгтэй нь ту­наанд үлдээе, бие халаалт болог гээд орхиж ч магадгүй. Тэгвэл
түүний хувьд сайн муу хоёр талтай. Сайн тал нь барилдаан хийж, бие халааж дараагийн
даваануудад бие барих ч юм уу, ямар нэгэн асуудал гаргахгүй. Шуудхан явах магадлалтай.
Муу тал нь үзэгчид түүний эсрэг орилж, нөгөө бөхийг илт дэмжих зэргээр сэтгэл санааны
дарамт үзүүлбэл мань хүн балар­даг. Өнгөрсөн цагаан сарын барил­даан шиг зүйл болно.
Хэрвээ сэтгэл санааны дарамтад гурвын да­ваанд орчих юм бол дөрөв, тавын даваанд
унаад өгөх магадлалтай.

Харин тав давчих юм бол ба­рил­даан
нь улам задгайраад эвгүй болно шүү. Хоёр жилийн өмнөх цагаан сараар Өсөхөө аваргаас
аваад бүгдийг нь гарын үзүүрээр бөмбөрүүлж түрүүлсэн шиг л юм болж магадгүй. Тэгвэл
цэргийн арслангаас, улсын аварга цол(ес давбал арслан, арав давбал авар­га болно)-ыг
шууд хүртэж монгол бөхийн түүхэнд нэгэн шинэ рекорд тогтоох юм. Санжаадамбын тухайд
ийм.

Түүний дараа улсын цолонд хамгийн
ойр яваа залуусын нэг Өвөрхангайн Б.Сангисүрэн. Ма­найх­ны хэлдгээр материалтай
нэгэн. Заал танхимын барилдаанд тогтмол дээгүүр барилддаг түүнийг цолонд хүргэх
гэж Өвөрхангайнхан бодол болж байгаа. Гуравт хэн авах уу, дөрөвт оноолт яах бол,
тавд хэнээр авахуулах уу гээд л. Б.Сангисүрэн болохоор хүчээрээ үзнэ ээ л гэж байгаа.
М.Жамьян­пүрэв, Л.Наранбаатар, Р.Ганхуяг нарын начингууд гурвын даваанд амлах магадлалтай.
Эсвэл Б.Ган­баатар арслангаар авахуулах гэнэ. Мань хүн болохоор хүргэнээ авах гэнэ.
Санал зөрөлдөнө. Д.Цэрэн­тогтох аварга мундагдана. Тэгээд ч асуудал шийдэгдэхгүй.
Ганбаа арслангийн хүргэн Батдорж гэж бие хаа тэгш сайхан залуу бий. Өнгөр­сөн жил
Өвөрхангайд аймгийн арслан болсон байх шүү. Санги­сүрэн дөрвийн давааны оноолтыг
өөрийн хүчээр давна. Харин тавын давааг бол нарийн тооцож, Өвөр­хангайн хүн хүнтэй
тулж ярина даа. Ер нь наадмаар аймаг, аймгийн нутгийн зөвлөлийн тэргүүлэгчид төв
цэнгэлдэхэд жинхэнэ ажлаа хийж, цолтой бөхчүүдийг царайчилдаг билээ. Сангисүрэнгийн
асуудал явж явж нутгийнх гэдгээрээ Б.Сайн­баяр заан дээр л буух болов уу даа. Үндсэндээ
Сайнбаяр Сангисүрэнг начин болгоно гэсэн үг. Гэвч цаана нь Ц.Чимэддорж гэж Хужирт
сумын залуу бий. Яагаав, өнгөрсөн цагаан сарын барилдаанд хоёрын да­ваанд И.Доржсамбуу
гарьдын төвөггүйхэн орхичихоод яваад өгдөг нөхөр шүү дээ. Улсын цолонд бас л сүүлийн
хэдэн жил яригдаж байгаа. Уг залууг Д.Долгорсүрэн зааны хүүхдүүд нэг сумынх гэд­гээрээ
дэмждэг. Тийм дээ ч “АСА” группээр цоллуулдаг биз ээ. Д.Сэрж­бүдээ начинг зарим
нэг хүмүүс зодоглоно гэж яриад бай­гаа. Түүнтэй утсаар холбогдоход зодоглохгүй гэдгээ
албан ёсоор хэлж байна. Д.Сумъяабазар аварга ч барилдахгүй байх гэсэн яриа байна.
Энүүхэндээ гэхэд аварга зодоглохгүй гэдэг яриа Сэржбүдээ начны л таамаг юм. “АСА”
группын ерөнхийлөгч нь зодоглохгүй боло­хоор Ц.Чимэддоржид эвгүй болоод явчихна.
Гэхдээ Сумьяа аварга, цаашлаад Асашёорюү Д.Даг­ва­дорж анхаарах биз ээ. Чимэддорж
аймгийн начин цолтой зодоглох юм бол дөрвийн давааны оноол­тод залуу арслангуудтай
таарна. Б.Ганбат, До.Ганхуяг, Х.Мөнх­баа­тар нарын нэгтэй таарах байх. Тэгвэл тун
эвгүй дээ.

Одоо хүн хүнээр нь биш аймаг, аймгаар
нь ярья. Үсгийн дарааллыг нь бодсон ч тэр, алдарт аваргуудын нутаг гэж үзсэн ч тэр
Архангайгаас эхлэх нь зөв байх аа. Архангайнхан өнөө жил дээр өгүүлсэн Сан­жаадамбаа
харж байгаа. Цаана нь хэд хэдэн иртэй залуус байна аа. Тухайлбал, Р.Пүрэвдагва гэж
эвгүй­хэн аймгийн арслан байгаа. Мөн ч шартай барилддаг, шазуур зуусан залуу. Өнгөрсөн
жилийн наадмын дөрвийн даваанд залуу заан Б.Со­рон­зонболдод өвдөглөсөн. Жаа­хан
хайнга барилдсан байж болох. Дээр нь төрийн наадам гээд биеэ барих асуудал гарсан
байх. Түрүү жилийн наадмаас хойш Пүрэв­дагва арслангийн барилдаан маш их өссөн дөө.
Аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн шигшмэл ба­рил­даанд хэд хэд түрүүлээд бай­гаа.

Рэнцэндашийн Цоггэрэл гэж начны дүү
Р.Түвшинбаатар гэж аймгийн арслан бий. Одоогоос арван жилийн өмнө буюу наян жилийн
ойгоор начинд яригдаж байсан нэгэн. Гэвч дөрөв даваад тавын даваанд Г.Ганхуяг харцагад
унаад, уйлаад юм юм л болж байсан. Түвшинбаатар арсланг гурвын даваанд гар хөнгөн
да­вуулах бөх олдоно. Эрх биш ахынх нь нэр нүүр байна даа, харин дөрвийн давааны
оноолт бэрх дээ. 

Баянхонгор, Булганыхны тухай таамгаа
хандуулъя. Хонгор нутгаас улсын цолонд баттай хүрэх бөх­чүүдийн нэг Ж.Чулуунбат
арслан. Санжаадамбыг цагаан сараар хаяж шөвгөрөн шуугиан дэгдээсэн нэгэн. Улсын
наадамд хэд хэдэн удаа гурав давж дөрвийн даваанд унаад байгаа түүнийг өнөө жил
Баянхонгорынхон баттай цолонд хүргэхээр нарийн тооцоолсон байгаа. Гурвын даваанд
том Сүх­бат гарьд авна. Гар хөнгөн да­вуулна. Дөрвийн оноолтод мань эр харцагуудтай
таарах магадлалтай. Хэрвээ дөрөв давчих юм бол Баян­хонгорынхон наагуур цаагуур
баа­хан давхилдана. Улс төр, бизне­сийн төлөөллүүд “том” Сүхбатаа өмнөө бариад Чукагаа
ава­хуулах хүн хайна. Уул нь Д.Батболд харцага бий л дээ. Гэвч өөрөө заан цолны
төлөө зүтгэх болов уу. Зүтгэдэггүй юм аа гэхэд түүнд дүү нь байгаа. Д.Энхбат гэж
аймгийн арслан бий. Хүний ах л болсон хойно дүүгээ цолонд хүргэх гэж найз нөхдөөсөө
тус дэм хүсэх нь мэдээж. Д.Энхбатыг цолонд хүрчи­хэд хэн ч гайхахгүй ээ.

Булганыхан гэж цаана чинь будлиантай
нөхдүүд байна аа. Ш.Намхай, Ш.Лувсанжамбаа на­рын ах дүү, алдарт аваргуудын нутгаас
өнөө жил нэгээр тогтохгүй начин төрөх магадлалтай. Олим­пийн аварга Н.Түвшинбаяр,
айм­гийн арслан А.Отгонбаатар нарыг цолонд найдлагатай хүрнэ гэсэн яриа байгаа.
Ер нь үнэн байх. Хоёулаа л начны даваанд унаж байсан бөхчүүд. Н.Түвшинбаяр 2006
онд Ч.Батзориг заанаар дөрөв давж, Ш.Уламбаяр начинд унаж байсан. А.Отгонбаатарын
хувьд хоёр жилийн өмнө мөн л дөрөв даваад Өсөхөө аваргад өвдөглөж байсан. Тэгэхээр
хоёу­лаа л “юм” дуулгах байх. Харин И.Доржсамбуу гарьдын хувьд хэ­цүү­хэн зүйл тулгарч
магадгүй. Учир нь Түвшээ гарьдаас гуйна. Дүүгээ цолонд хүргэнэ биз дээ гэж. Нут­гийн
нөлөө бүхий эрхмүүд ч “Дооёо, Түвшээгээ цолонд хүргэчих юм байгаа биз дээ” гэж тулгана.
Тэгтэл гарьд өөрөө арслан, аваргын тө­лөө зүтгэх гэж байдаг. Өнөө А.От­гонбаатар
хүргэн нь байж байдаг. Тавын даваа яг эхлэхийн өмнө “Ах аа, та дүүгээ авна биз дээ”
гэдэг. Ингээд Доржсамбуу гарьд ацан шалаанд орно.  Юм юм л өрнөнө л дөө.

За одоо Увс, Завхан, Ховдынх­ны тухай
өгүүлье. Увсаас цолонд хамгийн ойр байгаа нь Намс­рай­жав харцагын хүү Батсуурь.

Тэрээр Өсөхөө аварга, Мөнх­баатар
арслан, өндөр Ганбаа гарьд гээд энэ цагийн өнгө болсон хүчтэнүүдийг сав л хийвэл
бөгсөөр нь суулгачихаад байгаа. Хүнээс айж бэргэнэ, цэрвэнэ, биеэ барина гэсэн ойлголт
түүнд байдаггүй шиг. Гэхдээ наадам бол наадам байдаг л даа. Сайн залуус дор унаад,
тааруухан гэж бодож байсан улсын цолтнууд зодгондоо багтаж яддаг билээ. Тэгэвч тэрсэж
гарч ирэх залуу бол яалт ч үгүй Батсуурь л даа. Түүнийг гурвын даваанд амлах бөх
бас л мундахгүй. Аавынх нь нэр байна. Дээр нь Увс нутаг олон бөхтэй. Хэнээр авахуулах
уу гэж толгойгоо гашилгах хэрэггүй. Бо­лох­гүй бол Намсрайжав харцага өөрөө авчихна
шүү дээ. Ямар ч л байсан тунаанд үлдээхгүй байх. Дөрвийн даваанд Өсөхөө авар­гатай
таарч магадгүй. Тэгвэл ч гоё юм болно доо. Өнгөрсөн цагаан сараар бужигнуулж байгаад
хаядаг шигээ аваргыг унагачих юм бол бүүр ч сонин юм болно. Гэхдээ энэ цагийн идэр
аварга арай тэгж дор даваанд унахгүй байлгүй дээ. Хий­морь лундаа гэж нэг юм байна
шүү дээ.

Увсаас зоолттой яригдаж бай­гаа залуус
бол аймгийн арслан П.Бүрэнтөгс, С.Батсуурь нар. Бү­рэн­төгсийн хувьд өнгөрсөн жил
Баян-Өлгий аймгийн өндөр ойд найм давж түрүүлэн, аймгийн арс­лан болсон. Бие томтой,
аралтай, чацтай түүнийг начнаар тогтохгүй бөх гэдэг. Насны хувьд ч бага. Наян долоон
онд төрсөн байна уу даа. Сүхбат аваргын “Олимп” сургууль дээр бэлтгэлээ базаадаг
нэгэн. Ойрмогхон нэг яриа дуулдах бол­лоо. Бүрэнтөгсийг “Олимп” сур­гуулиас гарч,
О.Балжинням аваргыг бараадсан гэж. Үнэн эсэхийг нь мэдэхгүй юм. Хэрвээ нутгийн авар­гаа
бараадсан бол өнөө жил гур­вын даваанд тунаанд үлдэнэ гэж айхгүй байх. Балжаа аварга
авчих­на. Дөрвийн давааг мачийж байж л туулна даа. За дөрөв давчих юм бол айлтгүй
ээ. Д.Бумбаяр, О.Од­гэрэл нарын заанууд, А.Бямбажав нарын харцагууд байна. Тэд л
Бүрэнтөгсийг, С.Батсуурийг амлах нь гарцаагүй. Б.Гантогтох гарьд барилдвал бас л
ус нутгаасаа нэг начин төрүүлэх биз ээ.

“Урт гарт” Маамын Лхагва арс­лан,
хулгар Дэндэв зааны нутаг болох Завханыхан Ширбазарын Жаргалсайхан гэж идэрхэн арс­лан­гаа
харж байгаа.

Жаргалсайханы хувьд бараг сүүлийн
арваад жил улсын цолны тааварт явсан. Гэвч нэг л болж өгөхгүй байгаа. Энэ жил түүнийг
начнаар тогтохгүй биз ээ гэх таамаг­лал бий. Гол нь Завханыхан, ялан­гуяа Идэрийнхэн
бүр ч илүү харж байгаа. Жаргалсайханаас гадна Д.Батжаргал гэж бас Идэр сумын арслан
бий. “Шинэ Ази” группын шижигнэсэн хоёр арслан ерэн жилийн ойн есөн хөлт цагаан
тугийг хэдэнтээ тойрохыг хэн ч мэдэхгүй. Тэр өдрийн тэнгэр, тухайн бөхийн од хийморь
л мэдэх байх. Ш.Жар­галсайханы хувьд гурав, дөрвийн даваа асуудалгүй болов уу. Тавын
даваанд яах бол гэдэг л байна. Ш.Уламбаяр начин амлаж, нутгийн ахын хувьд тахимаа
өгч мэдэх юм, гол нь өөрөө харцага, заан цолонд зүтгэхгүй бол шүү дээ.  М.Баяр­жавхлан заан Жаргалсайханыг авна биз ээ
гэж зарим нэг хүн бодож байж магад. Тэгвэл үгүй. Баяржавхлан өөрийн дүү (ах нь билүү)
Баярсайханаа начинд зүт­гүүл­нэ. Баярсайхан нь сая Завхан аймгийн наадамд түрүүлсэн
бай­сан. Тэгэхээр нэг юм хэлээд байгаа хэрэг. За тэгээд Завханаас Б.Гон­чигдамба
гэж залуу байна. Саяхан болсон Отгонтэнгэрийн тахилгад түрүүлсэн дуулдсан.

Ховд аймгаас өнөө жил баараг­гүй нэг
начин төрөх байх. Хамгийн өндөр магадлалтай нь Чанд­ма­нийн Ч.Цогбаяр. Түүнийг өнгөрсөн
жил Заяамандахыг яаж цолонд хүргэсэн шиг Ховдын заанууд (Ч.Бат­зориг, Ц.Мягмарсүрэн)
өвөр өврөө дамжуулаад л гаргаад ирнэ. Ямар ч асуудал байхгүй. Гуравт Ц.Лхагвасүрэн,
Н.Батзаяа нарын начингуудын нэг нь авчихна. Тэгээд л болоо.

Харин Сүхбаатарынхан их дог­долж байгаа.
Цагаан сарын түрүү бөх Ш.Мөнгөнбаатарыгаа юун начин бараг түрүүлэх л юм бодож байгаа.
Мөнгөнбаатар арслан зүүн ташаагаа өгөөд барилдвал ч бүг­дийг нь туучихаж магадгүй.
Гэвч наадам санаснаар болохгүй л дээ. Мөнгөнбаатараас гадна Б.Бат­жаргал гэж “Олимп”
дээд сур­гуулийн залуу байна. А.Сүхбат аваргын шавь нарын нэг. Түүнийг есөн хөлт
цагаан тугийг тав той­роод гүйж явахад огтхон ч гай­хахгүй. Бас Ч.Булганхүү гэж
олон жил цол зүүдэлж яваа ахимаг айм­гийн арслан бий. Өнгөрсөн жил Магалжавыгаа
гурвын даваанд хүчээр буулгаад, Г.Ганхуяг хар­цагаар дөрөв даваад, арай гэж начны
даваанд тулж иртэл Өсөхөө аварга амлаад хаячихсан. Бул­ганхүүгийн хувьд өнөө жил
эцсийн найдвар. Ер нь Булганхүү гэлтгүй Архангайн Р.Түвшинбаатар, Бул­ганы А.Сүмбээ,
Баянхонгорын Р.Дамдин, Давж.Батбаяр, Увсын Н.Ганзориг, Хөвсгөлийн Г.Бат­пүрэв, Говь-Алтайн
С.Багахүү нарын аймгийн цолтнуудын хувьд ерэн жилийн ой сүүлийн боломж. Энэ жил
цолонд хүрч чадахгүй л бол ирэх жилээс дахиж горьдолт­гүй гэсэн үг.

Цолонд хүрэх магадлалтай залуучуудын
үргэлжлэлд, Дунд­говийн А.Алтанхуяг, Говь-Алтайн Л.Цэрэнтогтох, Ж.Амартүвшин, Төв
аймгийн Б.Батмөнх,Ч.Батчулуун нарын хүчтэнүүд зүй ёсоор нэр­лэгдэнэ. Дээр нь Өмнөговийн
С.Идэр­сүрэн гэж арслан байна. Түүний ар талыг “Ажнай”-н Д.Бат-Эрдэнэ даах болов
уу. Харин Дундговийн Алтанхуягийг “Мон уран”-ны Б.Наранхүү анхаарна биз ээ. Энэ
мэтээр цолонд хүрэх бөхчүү­дийн нэрс өдрөөс өдөрт тодрох буй заа.

Н.ГАНТУЛГА
Үргэлжлэл
бий

Зохимжит хоол, органик хоол хүнсний тухай сүүлийн үед ихээр ярих болсон. Дэлхий
нийтийн чиг хандлага ийм болж, манайд ч энэ тухай ойлголт багагүй газар авч байгаа билээ.
Тиймээс бид “Органик булан” ажиллуулж энэ тухай ойлголтыг уншигч та бүхэндээ хүргэж байхаар боллоо. Зохимжит
хоол хүнсээр
дагнасан хүмүүст анхан шатны мэдээлэл мэт
санагдах ч энэ тухай ойлголтгүй
яваа олон хүмүүст анхлан хүргэх үүднээс эхнээс нь цувралаар хүргэж байгааг маань хүлээн авна уу.

Одоогоос хоёр, гурван жилийн өмнө
байх, Э.Бат-Үүл гишүүний Сэлэнгийн тариаланчдаа дэмжин “Скай” их дэлгүүрийн
үүдэнд нээдэг монгол ногооны зах дээр явж байгаад ихээр нь овоолчихсон
эрдэнэшиш харж билээ. Жилийн турш тордож ургуулсан хүнсний ногоогоо борлуулж
хэдэн цаас олдог ногоочноос тэрхүү эрдэнэ­шишийг хэрхэн боловсруулж идэж болох
талаар тодруулахад “Мэдэхгүй ээ. Энэ гонзгой шар юмыг манай тэндхийнхэн тариад
байхаар нь дуурайгаад булчихсан чинь зөндөө их ургасан. Уг нь хөөрхий, ургаж
яддаггүй юм билээ л дээ. Гэхдээ юунд хэрэглэдэг, яаж болгохыг нь мэдэхгүй юм.
Овоол­чихоод л сууж байна” гэж байсан билээ. Ер нь монголчууд бидний хүнсэнд
хэрэглэдэг ногоо­ны хүрээ тун бачимхан. Төмс лууван, манжин байцаа, сонгино
сармис, нарийн ногоо гэх юм бол өргөст хэмх, улаан лооль гээд л таг болчихдог
байлаа. Улирлын чанартай халиар, жууцайг бас хоолондоо хэрэглэдэг байсныг нэмж
таарна. Харин сүүлийн үед монголчуудын хүнсний ногооны тоо төрөл овоо нэмэгдэх
боллоо. Ногоонд ч нарийн ногоо тарихдаа туршлагажив. Хятад, солонгос хоолны газар
иддэг ногоонуудаа гэрийнхээ гал тогоонд оруулж ирж байгаа нь сайн хэрэг.
Монголчууд шиг мах, гурилыг боогоод л шарж нэг, жигнэж нэг бас чанаж нэг хоолны
орцоо нэмэг­дүүлдэг үндэстний хувьд ногоо амин чухал шаардлагатай билээ. Энэ нь
эрүүл зөв аж төрж, урт удаан наслахад цэцэгт ус хэрэгтэйн адил тустай.
Эрдэнэшишийг юунд хэрэглэхээ  мэдэхгүй
тарьдаг байснаа бодвол манай хүнсчид нарийн ногоог төрөл төрлөөр нь тарьдаг
болжээ. Саладны навч, бууцай, юуцай, гоньд, яншуй гээд Монголын хөр­сөнд
ургасан нарийн ногоонуудын сезон ид ирлээ.

Зайлуул, улирлын чанартай учраас
зуны хэдэн сардаа л бид монгол нарийн ногоогоо иднэ. Тэгээд бусад гурван
улиралд нь Хятадаас оруулж ирснийг авч болно.

Зун цагт мах идэлгүй, сүү цагаа
идэж дотроо цайлгадаг байсан уламжлал ард хоцорч, зун, намар, өвөл, хаваргүй
мах иддэг болсноор өвчлөл ихэслээ гэж захын хүн л ярих болсон. Тэгвэл бид зуны
цагтаа улирлын чанар­тай ногоо нь ургаж байгаа энэ үед ногоо идэж, ходоод
гэдсээ цэвэр­лэн амрааж байвал ямар вэ.

Түүхий ногоо, түүхий хүнсэнд
дурлах явдал дэлхийд нэг том үзэгдэл болоод удлаа. Ямаа мэт түүхий ногоонд юунд
нь сүжрэх вэ гэж таны дургүй хүрч байна уу. Ямаа мэт ногоонд дурласнаар өвчин
эмгэгээ орхиж, эрч хүчтэй эрүүл саруул амьдрах олон болом­жууд байдаг нь
батлагдсан учраас эл байдал дэлхийд хөдөлгөөн болтлоо хөгжжээ.

Түүхий ногоонд амьд чанар нь
хадгалагдсаар байдаг учир хүний биед боловсрогдож, хүний биеэс ялгаран гарахдаа
гайхалтай түр­гэн. Түүнээс гадна аливаа ногоон ургамалд байх шим тэжээлийн ашиг
тус нь хэлүүлэлтгүй тодорхой. Хар үгээр хэлбэл түүхий хэвээрээ байгаа хүнс 100
градусын шалзмал тос, усанд чанаж болгосон буюу үхмэл хүнсний дэргэд амьд
учраас хүний биед хамаагүй тустай.

Ер нь хэт халааж, шарж боловс­руулсан
бүтээгдэхүүний халгаатайг шинжлэх ухаан нотлоод эхэлсэн хойно олныг нуршаад юу
хийхэв.

Түүхий хүнстнүүдийн бүлэг
давхарга нэгэнт бий болчихсон нь дээрх шинжлэх ухааны нээлтүү­дээс эхтэй.
Түүхий хүнстнүүд цель­сийн 40 градусаас дээш темпе­ратурт боловсруулсан хүнс
иддэг­гүй. Түүхий хүнстэн нь түүхий ногооны бас түүхий ногоо-түүхий махан
хүнстнүүд байдаг юм билээ.

Түүхий хүнсийг эмчилгээний асар
үр дүнтэй гэдгийг 1800-гаад оны сүүлчээр Швейцарийн эрдэм­тэн Максимлиан
Бирчер-Беннер олж тогтоосон гэдэг. Өглөөний цайны шидэт хоол түүхий овьёосны
эцэг тэрбээр шар өвчин туссаныгаа түүхий хоол идсээр эдгээж байсан ажээ. Улмаар
1897 оны арваннэгдүгээр сард Цюрих хотод “Гайхамшигт хүч” сувиллын газрыг
нээсэн бөгөөд түүхий хүнсээр төрөл бүрийн өвчнийг эдгээдэг эл сувиллын газар
одоо ч ажилласаар байдаг гэнэ лээ.

Түүхий хүнс хэрэглээд эхлэхээр
учиргүй нус цэр ялгарч, уушгинаас шингэн салст 
ихээр ялгарч эхэлдэг гэж зохист хоол­лолтын номуудад өгүүлсэн байх юм.
Энэ нь бидний махбод гадаад орчин хүнс тэжээлээсээ ихээр бохирдож, холбогч
эдүүд нь салсаар дүүрсэн байдагтай холбоотой гэнэ. Харин ургамлын гаралтай хүнс
бие орга­низмыг цэвэршүүлж эхэлснээр нөгөөх салс ялгарч байгаа нь тэр ажээ.
Түүхий хүнс хэрэглэхэд энэ цэвэрлэгээ эхэлдэг бөгөөд болсон хоол идээд эхэлбэл
зогсдог байна. Манайд гэхэд түүхий хоолтнуудын бүлэг хэдийнэ бий болсон гэх
бөгөөд саяхны манай сонинд ногоон хоолтон нэгэн өвгөний ярилцлага хэвлэгдсэн нь
хүмүү­сийн анхаарлыг ихэд татсан юмдаг. Бас миний мэдэх хэд хэдэн хүн хорь
гаруй хоногоор түүхий хүнс хэрэглэж, эрүүл мэнддээ мөнгөөр үнэлэхийн аргагүй
хөрөнгө оруулалт хийж байсан билээ.

Өнгөрсөн зуунаас дэлхий нийтэд
тархсан анагаах ухааны гайхамшигт ололт болсон түүхий хүнсний талаар зарим
хүмүүст хэзээний мэдэх зүйл байж болох талтай ч ямаа биш дээ гэдэг нийтлэг
олонхийн хувьд мэдээлэл болгож энэ бүхнийг нуршлаа. Түүнээс хүн бүрийг түүхий
хүнстэн бол гэж ятгаж байгаа хэрэг биш юм. Нэгэнт түүхий хүнс­ний ач холбогдол
асар их нь тодор­хой уч­раас ядаж ногоо цагаа болов­сордог зун цагтаа түүхий
хүнсийг түлхүү хэрэг­лээч гэсэндээ учирлаж бай­на. Бас хоолоо түүхийгээр эхэлж
болсноор төгсгөж байх нь зөв хооллож, эрүүл энх амьдрахын эхний түлхүүр юм шүү.

Монголд урга­сан нарийн ногоо­нууд
гарч, түүхийн хүнс­ний улирал ирлээ гэж уриалс­ны хувьд хоёр төр­лийн зуушны
жорыг танил­цуулъя. Магадгүй өглөө хөнгө­хөн хооллож, өдөр түүхий ногооны
саладаар хоолоо эхэлж, болгож боловсруулсан хоолоор төгсгөх их зорилгод тань
таалагдаж болох юм.

Шинэ ногооны зууш

Энэ зуушны дал орчим хувийг нь
саладны шинэхэн навчаар бүрдүүлээрэй. Дэлхийд хамгийн түгээмэл зуушинд
хэрэглэдэг навч гэгддэг. Нөгөө гахайн мах боож иддэг ногоон навч шүү дээ.
Солонгосчууд сонжу байцаа гэх. Түүнийгээ жижиг жижиг таслаад, хоёроос гурван
ширхэг улаан лоолийг тус бүрийг нь 8-10 жижиг хэсэг болгон зүснэ. Бас бөөрөнхий
сонгино хөшиглөж, ногоон сонги­ноор хачирлаж болно. Манайхан өргөст хэмх, улаан
лоолийн зууш их хийж иддэг. Энэ хоёр ногоо ашиг тустай ч хамтдаа тохиолдолд
нэгнийхээ ашигт чанарыг үгүйс­гэдэг гэх тул улаан лооль хийсэн тохиолдолд
өргөст хэмхээ үлдээ­гээрэй. Шинэ ногооны саладад амтат чинжүүг улаан, шараар нь
урт уртаар нь зүсч, хүрэн байцаа­наас хэсгийг савхан хэлбэртэй зүсч хийхэд
байгалийн тансаг өнгөний хосолмол болдог. Ингээд л дээрээс нь ургамлын тос
хийж, шар буур­цагны цуугаар амтлахад гайхал­тай ашигтай шинэхэн ногооны салад
бэлэн болно. Наймдугаар сард жимс гараад ирвэл нэрсээр амт­лаад үзээрэй. Үнэн
янзтай. Гэхдээ амтлагч соусын хувьд бол төрөл, төрлөөрөө байх учраас алийг
сонгох нь чухам таны таалал мэдэх хэрэг шүү дээ. Саладны байцааны талаар сонин
хачин болгоход эртний Египет, Грекийн үеэс л хүнсний гол хэрэглээ байсан гэж
бичжээ. Бас шинэ тивд Христофер Колумбийг аваачсан гэдэг юм байна. Хэд хэдэн
төрөл нь түгээмэл хэрэглэгддэг.

Бас л хятадууд дэлхийд хам­гийн
ихээр тариалдаг. НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн байгуул­лагын гаргасан судалгаагаар
2007 онд гэхэд өмнөд хөрш маань 23.55 тн-ыг тариалж, дэлхийн нийт хэрэг­цээний
51 хувийг хангаж байсан бол АНУ 22, Испани таван хувийг нь тариалдаг ажээ.

Бууцайны зууш

Ногоон навчит ургамлаас хам­гийн,
хамгийн гэх тодотголыг зүүсэн ургамал нь бууцай. Нөгөө хүүхэл­дэйн кинон дээр
далайчин эр Поапай хаа нэгтээгээс гаргаж ирж идэн­гүүтээ дийлдэшгүй их хүчтэй
болдог spinach шүү дээ.

Төмөр бас кальцийн маш өндөр
агууламжтай энэ навчит ургамал Зүүн өмнөд Азид ихээр ургадаг. Бас биеэс хорт
бодис зайлуулах антиоксидант чанар өндөр. Энэ нь түүхийгээр идэх бас уураар
болгож, богино хугацаанд буцалсан усанд дүрээд авахад ч байж байдаг гэдэг юм
билээ. Мөн бүх төрлийн витамин, фоль, зэс, фосфор, цайр түүнчлэн омега 3-аар
баялаг гэж тайлбар толи­нуудад өгүүлсэн байх юм. Ерөөсөө л ногоон алт юм аа.
Буцалсан усанд дүрээд авсан 180 грамм бууцайнд 6.43 мг төмөр байдаг гэж АНУ-ын
Хөдөө аж ахуйн депар­таментаас гаргасан статистикт дурдсан байдаг аж. Гэтэл 170
гр хамбургерт 4.42 мг байх жишээтэй. За ийм нэг ашигтай ногоон навчийг сайхан
угааж цэвэр­лэчихээд идэхэд хялбар хэм­жээтэй тасална. Бас алимыг арилгаж
цэвэрлээд, нимгэн хавтгай зүснэ. Ингээд л тос, шар буурцагны цуугаар амтлахад
тэр чигтээ витамины комплекс таны өмнө бэлэн болно доо. Үүн дээр хушга, цангис
жимс нэмж амталж болох юм. Гарын дор хамгийн ойр байх бүтээг­дэхүүнээр хийж
байгаа нь энэ шүү дээ. Бууцайны саладын орц, жор гэж үй түмээрээ. Солонгос
хоолны газарт хар ногоон ургам­лын хачир байдаг нь мөн л бууцай. Үүнийг хийхдээ
буцалж байгаа усанд бууцайгаа дүрээд 3-6 сек буцалгаад авдаг. Удаавал шимт
чанар, ногоон өнгө нь алдагдана. Тэгээд тос, гүнжидийн үр хийж, сармис
нунтаглаж цацаад цуугаар амтал­сан нь тэр шүү дээ.

Бууцайны үнэ одоо захууд дээр нэг
кг нь 2000-2500 орчим төгрөг байгаа. Нэг кг-т багсайгаад уут дүүрэн ирдэг нь
урамтай байдгийг зориуд хэлмээр санагдаж байна шүү. АНУ-д бууцайны хэрэглээ их
байдаг бөгөөд 2004-2006 онд оргил үнэдээ хүрсэн гэдэг юм би­лээ. АНУ бол
бууцайны үйлдвэр­лэлээрээ дэлхийд хоёрдугаарт ордог. Гэхдээ энэ нь нийт
бууцайны нийлүүлэлтийн гурван хувийг л хангадаг. Харин нэгдүгээрт 85 хувиар урд
хөрш маань ордог байна.

Э.ЭНЭРЭЛ

Нөгөө ардчилал,
хүний эрх, үзэл бодол,  эвлэлдэн нэгдэх Үнд­сэн
хуулийн заалтууд цөм худал болж таарлаа. Ердөө л хоёр хоногийн өмнө үүнийг нотолж
орхилоо. Монголын төрийг барьж байгаа эрх баригчид ард түмнээ эвлэлдэн нэгдэж нам
байгуулж болохгүй гэж үзлээ. Дарангуйлагч дэглэмтэй улс орны тухай ярих  хэрэггүй юм байна. Монголын төр дарангуйлагч дэглэмийн
гар хөл болсоор байгаа юм байна.

Үндсэн
хуулийн Цэц нь Үндсэн хуулиа хамгаалах биш уландаа гишгэлээ.  Улайм цайм захиалгат дүгнэлт гарчихлаа. Цэц ингэж
ажиллахаар “Монголд хууль  гэдэг тийм чухал
зүйл мөн үү?” гэж асуухад хүрч байна.  Н.Энхбаяр
гэдэг хүн нам байгуулж тэр нь МАХН нэртэй байж болох л байхгүй юу. Асуудлын гол
нь, ад үзсэн МАХН нэрийг  нь  Н.Энхбаяр авч   сонгуульд оролцох гэсэнд   байгаа юм. Анхнаасаа энэ нэрэндээ хайртай байсан
олон гишүүнээ өрөөсөн нүдээрээ ч ха­рахгүй явуулчихаа биз дээ.  Яалт ч үгүй үнэн бол МАХН нэрийг бүртгэ­сэн бол
Н.Энхбаяр гарч ирэх нь тодорхой, МАН-ын ялах болом­жийг овоо хэдэн хувиар буулгах
боломжтой байлаа. Ингээд л МАН хуучин цагт энхрий хайрт МАХН гэдэг байсан нэр хийгээд
эцэг минь гэх нь холгүй долдойдож явсан  Н.Энхбаяр
хоёрынхоо эсрэг хууль энэ тэрээ үл тоон бүхий л болом­жийг ашиглаж байна. Үнэхээр
Ардын нам гэдэг аймаар том амьт­ны хүрээлэн бий болжээ. Монго­лын бүх тогтолцоонд
хаврын сал­хиар нүүж ирсэн элс шиг чигжчи­хэж. Энэ аймаар том амьтны хүрээ­лэнд
хүнээс дээгүүр амьдрах ч өнгөрч, хүн төрөлхтний жам ёсны амьдралаар амьдаръя гэсэн
ч бүтэхгүй нь. Хүний нийгэмд хууль үйлчилдэг, амьтны ертөнцөд том нь багыгаа, хүчтэй
нь хүчгүйгээ барьж иддэг хуультай.  Тэгэхээр
бидний амьдарч буй амьтны хүрээ­лэнд ямар хууль үйлчилж байгааг бид мэдлээ. Энд
Үндсэн хууль гэж байгаад ч яах юм, шүүх засаглал гэж байгаад ч яах юм.  Ардын намын арслан, барс нь л бүгдийг шийдэх юм
чинь. Үүний нэг тод жишээ бол Үндсэн хуулийн 
Цэ­цийн саяхны гаргасан шийдвэр боллоо.

Судалгаагаар
Н.Энхбаярын рейтинг өндөр байсан. МАН сон­гуулиар МАХН нэртэй Н.Энхбая­рын нам ороод
ирсэн тохиолдолд хэдэн  суудлаа найдвартай
алдах байсан. Иргэн Н.Энхбаяр, түүнийг даган нэг үзэл бодолтой эвлэлдэн нэгдсэн
иргэдийн эрх манай өнөөдрийн эрх баригчдад ёстой падгүй бололтой.

МАХН нэрийг  бүртгүүлэхээр хэдэн сарын өмнө Ц.Шинэбаяр тэргүүтэй
нөхдүүд Улсын дээд шүүхэд өгсөн. Тохироо ёсоор Улсын дээд шүүх асуудлаас бул­таж
Цэцэд энэ асуудлыг шилжүүл­сэн. Гэтэл өнөөх Цэц нь Үндсэн хууль болон иргэний эрхийг
маш ноцтойгоор зөрчсөн дүгнэлт гарга­сан. Нэр бүхий долоон иргэний Үндсэн хуулийн
Цэцэд Улс төрийн намын тухай хуулийн 15.6 дугаар заалт Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэсэн
өргөдөл өгсөн. Тэг­тэл Цэцийн гишүүн Ж.Болдбаатар “Үндсэн хууль зөрчөөгүй” гэж хариу
өгсөн. Тэгэхээр нөгөө иргэд Цэцэд гомдол гаргачихав.

 Гомдлыг Цэцийн бага суудлын хуралдаанаар хэлэлцэх
ёстой байв. Гэтэл шууд дунд суудлын хуралдаан Ж.Болдбаатарын шийд­­вэрийг нотлох
баримт болгож   түүний шийдвэрийг  зөв гэж үзэж байгаа нь хууль бус юм. Энэ бүх­нээс
харахад  Цэцэд жирийн иргэд  гомдол гаргах эрхээ алджээ. Мөн мэтгэлцээн явагдаж
байхад мэт­гэлцээнд хамаарахгүй асуудлаар дүгнэлт гаргасан юм. Өөрөөр хэл­бэл асуудлаасаа
халираад өнөөх МАХН-ыг бүртгэхэд саад болох шийдвэр гаргасан гэсэн үг.  Тэгээд ч 
Цэц Улс төрийн намуудын тухай хуулийг агуулга, заалтаар тайл­барлаж дүгнэлт
хийх эрх байхгүй. Зөвхөн хүсэлт гаргагчийн хүсэлтэд л  хариу  тайлбар
өгөх эрхтэй.  Дээд шүүх ч тийм хүсэлт гаргасан
байсан. 

Энэ бүхнээс
харахад бүх зүйл зохион байгуулалттай байгаа нь угаас илт байв. Одоо Н.Энхбаярт  Монгол ардын алдарт нам /МАХН/ гэдэг нэр авах
нь л үлдэх шив.  Аягүй бол Сонгуулийн хуулиар  саналын хуудсан дээр намын нэрийг тов­чилсноор
оруулахгүй байхаар оруулчих биз. Тухайн үедээ МАХН гэдэг нэрийн товчлолыг бүхий
л байж болох хувилбараар нь  МАН-ын залуус
эрээ цээргүй авсан байж билээ. Увайгүй үйлдэл мөн боловч одоо бол хэрэг болж л байгаа
бололтой. Хөөрхий Н.Энхбаярт бол томоос том гай болж байгаа юм. Яг үнэндээ Н.Энхбаярыг
хорлочихож л байгаа хэрэг байхгүй юу. МАН-ынхан одоо Н.Энхбаярыг басамжлан инээж
л байна. Өөрийнх нь зүтгүүлсэн хууль өөрийг нь ороолоо гэх мэтээр. Монгол үндэстний
олж авсан том ололтын нэг бол эвлэлдэн нэгдэж нам байгуулсан явдал. Засаг төр байгуулах
гэж хэдэн зуун жил болсон ч гэдэг билээ. Тэр олон зуун жилийн цус, хөлсний төлөөс
нь өнөөдрийн улстөрчдийн гар хөл болсон Дээд шүүх, Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрээр
л ямар ч үнэ цэнэгүй болчихлоо.

Ардын намын
араа шүднээс ер нь гарахгүй юм байна аа, ард түмэн. Иргэн Н.Энхбаяр бол  хэн нэгэнтэй эвлэлдэн нэгдэж намдаа жийгдэж хаягдсан
нэрийг авч бо­лохгүй гэнэ.  Улс орон тэр чигээрээ
даран­гуйлагч Ардын намын хуу­лиар л яваа юм байна. Цэцээсээ цэргээ хүртэл Ардын
намд л үйлч­лэх учиртай аж.

Мөнгөтэй
гэж байгаа хүн бүрийн үр хүүхэд Ардын нам руу л 
явж байна. Амьдрал нь арай дөн­гүүр яваа айл өрхөд шинээр орж ирж буй хүргэн,
бэр хүртэл Ардын  намын туршуулууд байж мэдэх
нь.

Дэлхийн эдийн засгийн нэгээ­хэн
хүндрэлийн үе л дээ. Эрх баригч Английн Хөдөлмөрийн намынхан улс орныг төдийгүй
дэлхийг түгшээж байгаа энэ асууд­лаас хэрхэн гарах талаар хэлэл­цүүлэг явуулж.
Тэр үед Ерөнхий сайд асан Тони Блэйр “Эдийн засгийн хямрал ч яахав. Үүнээс
хэцүүтэй нь лидерийн хямрал болоод байна” гэсэн гэдэг. Түүний­хээр лидергүйдэл
нүүрлэж, салбар салбараа зохицуулаад аваад явах толгой ховордож, эдийн засгийн
уналт гаарчээ. Зөв онош. Дэлхийн улстөрч тэрбээр дэлхийд лиде­рийн залгамжлал
тасалдсанд зовнисноо ийн илэрхийлжээ.

Хүн төрөлхтөнд уур амьсгалын
өөрчлөлт, уул уурхайн олборлолт, хүнсний хомсдлоос эхлээд нийтлэг эрх ашигт
ноцсон асуудлууд зөндөө. Харин энэ бүгдэд нь зүг чиг болж түүчээлэн дагуулах
лидер алга болжээ.

Дэлхий, түүний нэгж улс орны
хэмжээнд ч лидерээр гачигдсаныг нэрлэж байна. Германыг гэхэд хэдийнэ лидерийн
хямралтанд тооцжээ. Бод л доо. Ангела Меркель канцеллор болж, саяхан гэхэд
ердөө сарын өмнө вьетнам гаралтай залуу дэд канцеллороор сонгогдлоо. Манайхны
төлөг гэлцдэг вьетнам шүү дээ. Гэтэл германчууд үндэстнээ эрхэмлэн дээдэлдэг
үзлээр ямар улсууд билээ. Палестины газар нутагт оршин суудаг байсан хоёр,
гуравхан омгийн жүүдүүд дэлхий­гээр нэг тарж, хөрөнгө мөнгөтэй болж аваад
Германы эдийн засгийг гартаа атгах нь гэсэн эсэргүүцэл, эгдүүцэл сүүлдээ ямар
аймшигтай хядлагад хүргэснийг бид мэднэ. Германчууд бол ийм л үндэстэн байсан.
Яах аргагүй он цагийнхаа лидер бай­сан Адольф Гитлерийн еврей үндэстэнд хандсан
хандлага, харгис­лалыг зөвтгөхийн аргагүй. Оюун санааны лидер Жавхарлал Неру
“Аливаа омголон, онгироо үндэстэн үргэлж мөнхөд шаналж явах учиртай” гээд
үргэлж Йерус­лимийг мөрөөдсөн ийм нэгэн үндэс­тэн орон гэр ч үгүй дэлхийгээр
зовж явах юм даа хэмээн 1933 онд бичсэн номондоо дурдсан байдаг билээ. Олныг
нуршиж, төөрөөд яахав. Ямартай ч дэлхийн их гүрэн Герман лидерийн хомсдолд
орсон нь Ангела Меркель (жендэрийн тэгш байдлыг хангасан гэдгээрээ биш шүү)
гэдэг канцеллортой болж, орлогчоор нь вьетнам хүн сонгосноор батлагдаж байна.

АНУ ч гэсэн цэвэр лидерийн
удирдлага, лидерт итгэх итгэл үнэмшлээр урагшилж ирсэн орон. Ерөнхийлөгчийн
засаглал нь ч иймийг илүү хурцаар шаарддаг. Гэхдээ 2007 онд Барак Обамаг нэр
дэвших тухайгаа зарлахад Ерөн­хийлөгчөөр сонгогдоно гэж итгэсэн хүмүүс цөөхөн.
Богино хугацаанд хамгийн их мөнгө босгочихоод байхад нь ч шүү. Барак Обама
гайхалтай лидер байж болно. Гэхдээ индиануудыг мулгуу халта­рууд гэж бодож
ирсэн, харуудыг цагаан арьстантай нэг ангид хамт суралцаж нэг автобусанд суух ч
эрхгүй байлгаж ирсэн, домогт дууч Майкл Жексоныг хүртэл арьсны өнгөө солиход
хүргэсэн Америкт тэрхүү ханыг нэвтэлж зөвшөө­рөгдөнө гэдэг ямар ч лидерт хэцүү.
Үүнийг манлайллаас бус лидер­гүйд­лээс гэж тайлбарлавал илүү үнэмшилтэй.

Одоо ч гэсэн  Ойрхи Дорнодод Израилийн алагдсан Ерөнхий
сайд И.Рабин ч юм уу, эсвэл эрээн алчуурт Ясир Арафат шиг лиде­рүүд гарч
ирэхгүй л байна шүү дээ. Газар нутгийн маргаан нь дууссан уу гэвэл үгүй. Хэрүүл
тэмцэл нь үргэлжилсээр байгаа ч тэдэн шиг танигдсан хүмүүс харагдахгүй л байна.

Дэлхийд асуудал үүсгээд байгаа
лидерийн хямрал манайд хэрхэж байгаа вэ. Лидерүүд хаа сайгүй байна уу, лидер
огт алга уу.

Улс төрийн ажиглагчид Мон­голд
лидер алга гэх болов. Алга болчихсон уу, ерөөсөө төрөхгүй байна уу, байгаагаа
бид хүлээн зөвшөөрөхгүй байна уу. Хэсэг бүлэг хүмүүсийг нийтлэг эрх ашигт  хөтөлж, удирдан зохион байгуулж чадах хүнийг
лидер гэнэ гэсэн онолын өгүүлбэр байдаг. Эртний гүн ухаанч Плато лидерийн мөн
чанарыг тодорхойлохоор оролд­соныг одоо ч эрдэмтэд үргэлж­лүүлж  байгаа.

Зарим судлаач лидер төрдөг гэдэг
бол зарим нь цаг үе лидерийг төрүүлдэг ч гэдэг. Хятадын эдийн засгийн
өөрчлөлтийг хийсэн Дэн Сяопинь, хогондоо дарагдсан хөгийн хотыг хөгжлийн
өндөрлөгт хүргэсэн Сингапурын Ли Куан Юу, Английг социалист зам руу халти­ра­хаас
нь өмнө татан авч эдийн засгийн хувьд хүчирхэг болгосон Маргарет Тетчерийг ч
цаг үе л төрүүлсэн гэх. Тэдэн дээр Мартин Лютер Кинг, Махатма Ганди, Нельсон
Манделла, Хенри Киссин­жерийг ч нэмдэг. Бас лидерийг бэлтгэдэг гэх бөгөөд үүн
дээр хятадууд нарийн чанд дэг сургуу­лийг бий болгоод ч байгаа гэх юм.

Монголд хэн лидер вэ. Энэ талаар
хамтдаа сонжих гээд үзье. Лидер хүн судалгаагаар 40-өөс доошгүй хувийн санал
авч, нийг­мийн сэтгэл зүйг дагуулдаг гэдэг нь батлагдах ёстой гэдэг юм билээ.
Харин манайд дээд талынх нь 20-25 хувь. Тэртээ 2000-2004 онд үндэсний их
удирдагчаар тодорч байх үедээ Н.Энхбаярын чансаа 40 хувьд хүрч байсан гэсэн
яриа бий. Гэхдээ тухайн үеийн нөхцөл бай­дал, судалгааны байгууллагуудын
зулгуйдал хэт их байсан учраас үүнийг бодит гэхэд бас эргэлзээтэй.

Судалгаануудад нэр нь байнга
тогтмол орж ирдэг тэр эрхмүүдийн талаар хамтдаа тогтож үзье. Өөрөөр хэлбэл
лидер гэж тооцог­дож болох тэр хүмүүсийн тухайд саатаж сонжиж байгаа явдал юм.

  Н.Энхбаяр:

Хэдийгээр 40 хувийн бодит эсэхийг
нь хардаж байгаа ч манайдаа хамгийн өндөр хувийг авч, нийгмийг дагуулж байсан
баримтыг нь харгалзаж үзэх ёстой. Бас МАХН-ыг 2000 оны сонгуульд удирдан авч
орж, үнэмлэхүй ялалт байгуулсан нь түүнд манлайллын чадвар байсныг шууд
харуулдаг. Дээрээс нь 2004 оны сонгуулийг ч дурдахаас аргагүй. Түүнийг Намбарын
бус самбарын Энхбаяр боллоо гэдэг нь 
түүнээс өөр хэнтэй зураг авахуулах билээ гэсэн итгэл үнэмшилд
дагуулсан  бодит байдлаас үүдэлтэй. Бүх
намаараа дагаад ард олон түүнд итгэхээс өөр замгүй байсан үе бий. Энэ он жилүүд
маш удаан үргэлжилсэн гэдгийг санах.

  С.Баяр:

Тавиад оныхны төлөөл­лөөс бас л
хошуучлагчдын нэгд байсан гэхээс өөр аргагүй. Тиймээс ч сонгууль болоход ердөө
зургаахан сар үлдээд байхад эрх баригч намын эрх мэдлийг авч ялалтын төлөө
зүтгэсэн. Өөрийнх нь мөнхийн хөрзгөр царайнд зохиогүй гэмээр инээмсэглэсэн
зураг авахуулсаар нэр дэвшигчдээ дэмжсэн. Бас Засгийн эрхийг дангаар байгуулах
боломжтой атлаа долдугаар сарын 1-ний хэл амыг намжаахаар Стандарт бус Засгийн
газрыг байгуулна хэмээн зарлаж үүндээ намынхнаа, бас ард түмнийг ч дагуулж
чадсаныг анзаарч санах хэрэгтэй байх. Түүнчлэн Оюу толгойн гэрээг бай­гуулна гэж
зүтгэж, Таван толгойн хувьцаа эзэмшигчдийн хувийг нь төрд өгүүлж, дараагийн
холио солио хийсэн баримтуудыг ч хар­галзаж үзэх ёстой байх. Хамгийн гол нь тэр
Ерөнхий сайдын албаа өгч чадсан. Орост гэхэд л В.Путин энэ алхмыг хийж чадахгүй
л байгаа.

М.Энхболд:

Түүний багийг маш хүчтэй гэдгийг
улс төрийн хүрээнийхэн байнга ярьдаг. Хотын фракц нь эрх барьдаг МАН-д хамгийн
хүчтэй гэдгийг нь өрсөлдөгч фракцынхан ч хүлээн зөвшөөрдөг. Аж ахуйн ажлыг сайн
хийдэг, хүмүүсийг ажиллуулж, бас хэзээ зандарч хэзээ хайрлах вэ гэдгээ сайн
мэддэг учраас түүний хүмүүс үнэнч. Тэрбээр ярьж чад­даггүй нь түүний гол
дутагдал. Өөрөө үүнийгээ эерүүлэхээр “Ярих биш хийх нь чухал” гэх ч ард олон
популизмыг үл ялган сайхан яриагаар итгэл үнэмшлээ хийж урагшилдаг нь дэлхийн
түүхээр батлагдсан явдал. Ер нь лидерийн мөн чанар популизм хийх явдал гэдэг.

Cү.Батболд:

Магадгүй тэр хүнийхээ хувьд сайн
хүн, бас боловсролтой ч байж болох. Гэхдээ ард түмний итгэж дагадаг тэр хүн нь
амьдралын хар борыг ч мэддэг байх нь чухал байдаг. Бидэнтэй адилхан, бидний
асуудлыг мэддэг хүн шүү гэсэн итгэл үнэмшлээр хүмүүс дагадаг. Харин нөгөө хүн
нь бидний өдөр тутмын амьдралаас хол гэдгийг тэд мэддэг бол дагах нь
эргэлзээтэй.

У.Хүрэлсүх:

Сү.Батболдын нөгөө тал нь гэж
болно. Хөрсөн дээрээ ойрхон бууж, намын аппаратаасаа эхлээд хүмүү­сээ араасаа
дагуулаад явж чаддаг ч…

Яагаад лидерийн тухай асуу­дал
амьдрал мэддэг бас боловс­ролтой байхыг шаарддаг юм бол.

Ц.Элбэгдорж:

Ерөнхийлөгчийн алба нь на­мын
гишүүнчлэлээс нь түдгэлзүүлс­нээр нам төвтэй манай тогтолцоонд шатрын өргөөс
холдуулаад байгаа. Хорин жилийн өмнө хийсэн ардчилсан хувьсгалыг нь эртнийх гэж
үзлээ гэхэд түүний шинэ санааны машин, хүмүүсийг итгэн үнэмшүүлж дагуулж
чаддаг, тэр нь популизм байсан ч хамаагүй дагуулж чаддаг чанарыг нь онцлох
хэрэгтэй. Өөрөө газар ухаж, шороо зөөхөөс илүүтэй олон түмний ашиг сонирхлыг
нэгтгэн гаргаж ирж туг эргүүлдэг лидерийн чанар түүнд бий гэж хүмүүс онцолдог.
Түүний сүүлийн үед ярих болсон хууль эрх зүйн шинэтгэл, архинд нэвчигсдээс
салах, модыг тайрах бус ургуулдаг болох тухай зарлиг нь хүмүүст их хүрч байгаа.
 
Н.Алтанхуяг:

МАН-тай дүйхүйц том намын дарга
учраас тэр яах аргагүй анхаарлын төвд байж таарна. Гэхдээ МАН-ыг дагаж Засгийн
газар байгуулж, тэгээд Шадар сайдаар ажиллах болсон нь хүчтэй сөрөг хүчний
намын дарга байж том харагдах боломжоос нь авто­ма­таар холдуулсан. Бас Ерөнхий
сайдыг мэдээлэл хийх бүрийд дэргэд нь байж баталгаажуулж байгаа нь түүнд сөрөг
талыг авчир­даг гэж үздэг. Нөгөө талаас том эрх ашгийн төлөө нэгдсэн хэмээн
тайл­барладаг ч нам тогтолцоотой Монголд сонгогчид үүнийг өршөөн үзэх нь юу л
бол.

Монголд лидер байгаа үгүй эсэх
дээр өөр, өөрийнхөө дүгнэлтийг хийгээрэй. Гэхдээ дэлхий даяараа лидерийн
хомсдолд орсон нь нэг талаас батлагдаж, Монгол ч дэлхийн нэг орны хувьд
үндэсний лидерээр цангасан хэвээр байгаа. Харин үндэсний хэмжээний, дэл­хийн
хэмжээний лидертэй болохын тулд яах ёстой вэ. Байгаа хэдийгээ дэмжиж, үзэл
санааны хувьд нь дэмнэх ёстой юу. Эсвэл ирж яваа цагаа, шинэ үеийнхнийг
төрүүлэх ёстой юу. Ямар ч улс, ямар ч дэлхий ертөнц лидерийн үзлээр, лидерийн
дагууллаар, лидерийн популизмаар, лидерийн хөглөлөөр урагшилдаг нь тодорхой
болсон. Түүх үүнийг тодорхойлсон. Хаашаа явж байгаагаа мэдэхгүй хөлөг онгоцын
дарвуулыг ямар ч хүчтэй аясын салхи үлээлээ ч нэмэр үгүй гэдэг шиг лидертэй
байхын чухлыг мэдрэхгүй тохиолдолд улс үндэстэн хөгжихгүй билээ.

Д.Кёкүшюүзан Батбаяр, Т.Баясгалан, Б.Элбэгбаяр гурав.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин,
дуучин Түвшинжаргалын Баясгалантай ярилцлаа.

-Гэр бүл зохиож, шинэ хүнтэй болоод
уран бүтээлийн хэсэг завсарлага авсан дуучин Т.Баяс­галанг хэзээ шинэ дуугаа хү­мүүст
хүргэх бол гэж хүлээж байгаа хүмүүс цөөнгүй. Гэтэл дуучин маань шинэ дуугаар бус
кинонд тоглоод гараад ирлээ. Юу болж байгаа нь энэ вэ гэж асуу­маар байна?

-Би хэсэг хугацаанд уран бүтээ­лийн
завсарлага авсан нь үнэн. Гэхдээ сүүлийн үед зүгээр суусан­гүй. Шинэ уран бүтээлүүдээ
хийж эхлээд байгаа. Удахгүй үзэгч, сонсогч олондоо уран бүтээлээ хүргэх болно. Одоо
гэхэд Монголын анхны 3D клипийг үзэгчдэдээ хүргэ­хээр төлөвлөөд ажиллаж байна.

Киноны хувьд одоогоос гурван сарын
өмнө “Рашаантын 18” киноны уран бүтээлчид надад хандсан юм. “Хэцүү анги” киноны
захирал, багш нарын дүрээр нь хүмүүс андахгүй жүжигчин Навчаа, Сараа эгч нар энэ
кинон дээр хамтран ажиллаж, ивээн тэтгэж өгөөч ээ гээд орж ирсэн л дээ. Урьд нь
кинонууд дээр хамтран ажиллах санал ирдэг байсан ч дуунаас сэдэвлэж кино хийх гэж
байгаа гэдэг нь надад содон санагдсан. Биднийг бага байхад орцонд “Рашаантын
18” гэдэг дуу хаа сайгүй хангинаж, хүмүүс дагаж дуулдаг байсан даа. Ардын дууны
хэмжээнд хүртэл түгж чадсан энэ дуунаас сэдэвлэж кино хийнэ гэдэг нь, нөгөө талаас
хүмүүсийн хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн жүжигчид хамтраад нэг баг болж байгаа нь надад
таалагдсан. Харин багийн­хан маань энэ кинонд нэг дүр бүтээчихээч гэсэн учраас сүүлд
нь нэг нүдний эмчийн дүрийг бүтээх гэж оролдлоо. Ер нь киноны багийнх­ны нэг сэтгэлээр
нэг цул болж ажилладаг нь надад тун сайхан санагдсан. Нэг нэгийгээ  сайхан энергиэр цэнэглэж, хур­цалж байдаг нь тун
гайхалтай.

-Өөрөө кино шиг л клипүүд хийдэг
байсан даа. Тэгтэл шинэ орчин санагдаагүй байлгүй?

-Чөлөөт уран бүтээлч бол ган­цаараа
бүгдийг хийдэг бол кинон дээр жинхэнэ багаар ажиллахын чухлыг харуулдаг юм билээ.
Нэгнээ өвдчих вий, алдаа гаргачих вий гэж жинхэнэ нэг гэр бүлийнхэн шиг биенээ халамжилж
байдаг.  Нэг нь алдчих юм бол киноны багт
тэр чигт нь нөлөөлж байдаг учраас  хичээ­хээс
аргагүй. Кино маань инээд­мийн кино. Амьдрал дээр өдөр тутамд гарч байдаг тэр үйл
явдлыг хөг­жилтэй хэлбэрээр харуулсан. Би өөрөө инээдмийн кинонд их дуртай л даа.

-Сүүлийн үед бүхий л хүмүүс кино
руу хуйлрах болжээ. Зарим кино тэрбумаар нь ашигтай байдаг гэх юм. Тийм болохоор
л та кино бизнес рүү оржээ дээ?

-Кино хийж байгаа хүн бүр овойж оцойтол
мөнгө олж байгаа гэдэг нь юу л бол.  Олж байгаа
нь ч байна, олохгүй байгаа нь ч нэлээд байна. Сүүлийн үед л энэ талаар судалж байна
л даа. Арваас ганц хоёр нь л ашиг олдог байх. Миний хувьд элдэв ашиг харахаасаа
илүүтэй дуу кино болж байгаа гэдгийг нь олзуурхан дэмжсэн хэрэг л юм.

-Дууны уран бүтээлдээ зү­гээр суугаагүй
гэлээ. Гэвч Баяс­га­лангийн гэсэн тодотголтой шинэ дуу сонсоогүй санагдаад байх
чинь. Яагаад уран бүтээ­лийн тал дээр ийм хойрго байгаад байдаг болов оо?

-Би “Өвөлжих хун” гээд нэг сайхан
бүтээл дээр ажиллаж бай­гаа. Нэгмөсөн дуугаа дүрсжүүлээд хүмүүст хүргэе гэж бодож
байна. Хуучин бас ч сайхан дуунууд дуулж байжээ. Би хэсэг уран бүтээлийн засварлага
авлаа. Тэгэхээр өмнөх дуунууддаа дүйцэхүйц хийгээд давж гарахуйц уран бүтээл хийе
гэж  бодож, хүлээж байна. Үнэнийг хэлэхэд
санаанд хүрсэн сайхан дуунууд ирэхгүй л байна шүү. Санаанд хүрсэн дуу ирвэл өнөөдөр
ч гэсэн дуулахад бэлэн байна.

-Хүмүүсийн танил болж, ал­дар цол
авчихаар хуучин шигээ дэврүүн сэтгэлээр шинэ бүтээ­лээ хүмүүст дор, дор нь хүргэж
чадахгүй хянаад байдаг тал байдаг уу?

-Би үнэндээ тэгж хэцүү талаас нь хүлээж
авдаггүй. Хүн хүн өөр өөр л байдаг байх. Үнэнийг хэлэ­хэд хэсэг уран бүтээлийн завсар­лага
авлаа, нөгөө талаас нэгэнт гавьяат гэдэг цолыг хүртсэн хүний хувьд мэргэжлийн дуучин
хүний чансааг шалгасан, дуучнаас техник шаардсан тийм дууг дуулахсан гэсэн хүлээлт
байна аа. Шинэ залуу дуучид ч олноор гараад ирж, тэдэндээ ч бас боломж олгох нь
зөв байх, тийм үү.

-Шинэ залуу дуучдад боломж олгоно
гэдэгтэй санал нийлэхгүй байна аа. Ер нь хүнийг ид бүтээх үед нь шагнаж, урам өгч
байх нь чухал гэдэг ч уран бүтээлийн хувьд царцааж хөргөчих юм бол хэрэггүй юм биш
үү?

-Бусдадаа боломж олгоно гэдэг нь тэр
газарт миний гэсэн орой зай үгүйлэгдэж байна уу, үгүй юу гэдгийг харж байгаа хэрэг
л дээ. Түүнээс Баясгаланг дуу хуураас холтгон төсөөлөхийн аргагүй. Дуугаа дуулаад
л гараад ирнэ. Би гавьяат цолыг хөл хүнд байхдаа хүртсэн. Хүүгээ төрүүллээ. Хүү
маань одоо ой есөн сартай боллоо. Би жил бүрийн гурав, зургадугаар сард уран бүтээлээ
үзэгч олондоо барьдаг байсан. Уг нь хоёр жил л өнжсөн юм шүү дээ. Гэтэл танаас эхлээд
хатуухан шаардаад эхэлж байна. Одоо уран бүтээлдээ илүүтэй анхаарч, үзэгч олондоо
чамбай сайхан бүтээлүүдээ барьж эхлэх болно.

-Хэзээ?

-Тун удахгүй. Одоо бяр амтагдаж байна
шүү.

-Олимпийн аварга төрдөг өдөр Кёкүшюүзан
та хоёрын хотын гудмаар машинтай дав­хиж байсан зураг энд өлгөөтэй байна. Ингэхэд
та хоёр хэдэн онд танилцсан юм бэ?

-Бид хоёр 2007 онд танилцсан юм. Хуримаа
2009 онд хийсэн.

-Цагаан хоолны ресторан нээсэн
байх аа. Баясгалан маань цагаан хоолтон болчихсон уу?

-Би цагаан хоолтон биш л дээ. Монголчуудаа
цагаан хоолтон бол гэж уриалахгүй. Гэхдээ махны хэрэглээгээ хянаж байгаасай гэж
хүсдэг. Цагаан хоолны “Хайрын зоог” ресторан бол махны хэрэг­лээгээ багасгаж цагаан
хоол идэхийг хүссэн тэр хүмүүст зориул­сан ресторан л даа.

-Сүүлийн үед энергийн ойл­голт,
бясалгалын тухай их ярих боллоо. Өөрөө бага залуугаасаа бурхан шашны дуу дуулдаг
бай­сан. Ямар нэг чиглэлийн  бясал­гал хийдэг
үү?

-Өвөө, эмээ маань бурхны шашин шүтдэг
байсан. Багадаа буурал ааваараа тарни заалгуулж, хааяадаа уншчихдаг хүүхэд бай­лаа.
Тиймдээ өөртөө тэрүүхэндээ итгэлтэй нэгэн байсан, хүүхэд байхаасаа л. Бурхан харж
байгаа, нүгэл үйлдэхгүй, бурхан шүтдэг болохоор сайхан амьдарна гэж л бодож өссөн.
2003 оноос бурхны тарни, буддагийн дуунуудыг дуулж эхэлсэн. 2009 онд хөл хүнд байх­даа
“Баяр баясгалан” гээд бурхны дуунуудаар цомог гаргаж байлаа.

Бясалгалын хувьд 2003 онд Шри шригийн
бясалгалд анх сууж байсан юм. Хүн бага боловч бясал­гаж байх хэрэгтэй. Тэгэхийн
тулд заавал ажил цагаа алдаж бясал­гаад байх хэрэггүй хэсэг хугацаанд сэтгэлээ чөлөө­лөөд
бясалгах нь чухал гэж боддог юм. Машиндаа ч юм уу, унтахынхаа өмнө ч юм уу.  Түүнээс хэт автаад хажуу хавиргын хүмүүсээ үгүйс­гээд,
таарч нийлэхгүй байх нь дэмий юм шиг санагддаг болсон шүү. Бид чинь монгол хүмүүс.  Монгол нүүдэлчин ахуйн амьдрал өөрөө агуу шүү
дээ. Сүүлийн үед би бүр илүүтэйгээр үүнийг ойлгоод байгаа. Заавал Энэтхэгийн аль
нэг шашны урсгалд хэт автах бус нүүдэлчин соёлоо шүтэж амьдрах ёстойг. Бясалга­лаас
авах юм бол бий. Би хэт дэврүүн, омголон байх хорин гурван настайдаа бясалгалд анх
яваад нэг зүйлийг ухаарч ойлгосон нь сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд хандахгүй байж
сурсан явдал юм.

-Баясгаланг эмээ, өвөөгийн охин
гэдгийг нь хүмүүс мэднэ. Хоёр буурайдаа зориулж дуул­сан сайхан дуу ч байдаг. Хөгшид
нь энх тунх байгаа юу?

-Би чинь төрсөн цагаасаа л зуны амралт
болонгуут хоёр хөгшин рүүгээ гүйдэг охин байв. Уг нь би хотод төрсөн хүн ш дээ.
Нийслэлийн 89 дүгээр цэцэрлэгт хүмүүжиж, арван жилийн хоёр­дугаар сургуулийг төгссөн
хүүхэд. Амралт эхлэнгүүт хөдөө явж, хичээл эхлэхээс хэдхэн хоногийн өмнө ирдэг байсан.
Би хоёр хөгшин дээр өссөнийгөө их азтай хэрэг гэж боддог юм. Хөгшдийн өвгөдөөсөө
өвлөж авсан тэр агуу ухааныг боломжийн хэрээрээ шингээж өссөн дөө.

Тоглолт болгондоо хоёр хөгш­нийгөө
хамгийн сайхан суудалд урьж, Юндэн Нансалмаа хоёр маань гэдэг байлаа. Сүүлд хоёр
буурлыгаа өөртэйгөө ойрхон байл­гах гэж Багануурын Гордок тосгонд мал хуйтай нь
авчирч, боломж л олдвол тэдэн рүүгээ гүйдэг байв даа.

Буурал өвөө маань гурван жилийн өмнө
таалал төгссөн. Бас аавын минь аав саяхан бурхан боллоо. Одоо хоёр хөгшин ээж маань
байна даа. Буурал аавыг өнгөрснөөс хойш эмээ маань зундаа Гордоктоо, өвөлдөө ээжтэй
минь хамт өвөлжиж байгаа. Өнөөдөр гэхэд эмээ маань манайд ирчихсэн л байна. Эмээгийнхээ
наадмын дээлийг хийж өгөх гээд л хөл болж байна даа, бид.

-Эмээ зээ охиндоо эрхэлж өгч байна
уу?

-Тэгэлгүй яахав. Эрхэлнэ ш дээ. Би
хоёр буурайдаа “Та хоёр намайг өчүүхэн нялхаас минь алган дээрээ бөмбөрүүлж, айлын
хооронд үүр­дэг байсан. Одоо миний ээлж ирсэн. Надад сайн эрхэл. Одоо би алган дээрээ
бөмбөрүүлж, айлын хооронд үүрнэ” гэж хэлдэг юм. Буурал аав маань охиндоо эрхэл­сээр
ная гараад бурхан болсон доо.

-Баясгалан гэдэг дуучин олны танил
болсон тэр үеийг сөхвөл С.Жавхлан гэдэг дуучин заавал холбог­доно. Та хоёрыг нэг
нэгээс чинь салгах аргагүй. Сүүлийн үед С.Жавхлан дуучин маань уран бүтээл гэхээс
илүү­тэй гал тахиж, улс төр хийгээд, Баясгалан нь бясалгал хийж, айлын гэргий болоод
нам бол­чих­лоо гэж хүмүүс яриад байгаа?

-Ангийн маань анд Жавхлан­гийн сүүлийн
үед хийгээд байгаа алхмуудыг харахад залуу хүний эрч хүч, алдахаас айдаггүй тэр
л сэтгэлээрээ үгээ хэлж, хийж яваа юм шиг санагдсан. Миний хувьд гэр бүлийн аз жаргалыг
эдэлж, гэр бүлдээ цаг заваа илүүтэй гаргаж яваа. Урьд нь дуучин Баясгалан байхад
өөрийнхөө төлөө л амь­дарч явлаа. Өөрийнхөө босно гэсэн цагтаа босч, орно гэсэн
тоглол­тдоо оролцоод явдаг байсан. Харин одоо 
ээж Баясгалан хүүгээ сэрсэн цагт дагаж сэрээд аяар нь байж байна даа.

-Мэдээж, гэр бүлээ гэлгүй яахав.
Эмэгтэй хүн бүр айлын галыг сахиж, ээж болдог. 
Гэхдээ бусдаас уран бүтээлийн авьяас­тай Баясгалан уран бүтээлээ ч хийж,
ар гэртээ ч анхаарлаа тавиад явж болохгүй байгаа юм. Зэрэгцүүлж чадахгүй байна гэж
үү?

-Зэрэгцүүлэхээр үү. Зэрэгцүү­лэхээр…

Гэхдээ зуун хувь урьдынх шигээ байна
гэж байхгүй л дээ. Гэлээ гээд таг болчихгүй. Урьдын адил жилд нэг удаа хийдэг шигээ
уран бүтээлийн тоглолтоо хийгээд л явна.

Үнэндээ урьдынх шиг сайхан бүтээлүүд
ирэхгүй байна аа. Ямартай л би тоглоом шоглоомын дундуур яруу найрагч, хөгжмийн
зохиолч нартаа “Та нарын авьяас билэг чинь шавхагдчихаа юу. Та нар бүтээлээ хийхгүй
байгаагаас би хийхгүй харагдаад байна” гэж гомдоллодог юм. Баясгалан шинэ уран бүтээл
гаргахгүй байна гэх шүүмжлэл байгаа ч энэ нь зөвхөн надаас шалтгаалахгүй байна.
Чаддагсан бол би үгээ бичээд, аялгуу зохиох сон. Даанч, чадахгүй. Нэг хэсэг дууны
бүтээл маш ихээр төрдөг байлаа. Зарим нь хоорон­доо ялгалгүй шахам. Магадгүй нэг
талаас  үзэгчдээ залхаасан байхыг ч үгүйс­гэхгүй.
Ер нь яагаад уран бүтээл хийхгүй байна вэ гэдэг асуултаа хөгжмийн зохиолчид, яруу
найрагч­дад та нар тавих хэрэгтэй байна.

-Өөрөө дуурийн дуулаачаар төгссөн
хүн. Сонгодог дуулах төлөвлөгөө байна уу?

-Байлгүй яахав. Надад сүүлийн үед
поп опера чиглэл их таалаг­даад байдаг болсон. Энэ чиглэлээр дуулна аа.

-Таны нөхөр урьд нь гэр бүл зохиож
байсан хүн. Хоёр ч хүүхэд­тэй. Тэгэхээр гэргийн хувьд илүү ухаан зарах хэрэг гардаг
болов уу?

-Тийм ээ. Хань маань өмнө нь амьдрал
зохиож, хоёр ч сайхан хүүхэдтэй болсон хүн. Яахав, өмнөх амьдрал нь болж бүтээгүй
хоёр тийшээ болсон юм билээ. Ганц бие болоод гурван жил болсных нь дараа бид нийлсэн
гэдгийг зарим­даа онцолмоор санагд­даг юм. Аавгүй өсч байгаа хүүхдүүдийн сэтгэл
эмзэг байдгийг би мэднэ ээ. Би өөрөө ч хойд аавтай өссөн хүүхэд. Хүүхдүүд байнга
аавтайгаа уулзахыг хүсч мөрөөдөж байдаг юм. Тиймээс би өөрийнхөө хувьд энэ асуудал
дээр нээлттэй байхыг хичээдэг. Харин ээж нь хүүхдүүдээ аавтай нь хэр ойр байлгахыг
хүсэх эсэх нь тэр хүний л асуудал шүү дээ.

-Нэг хэсэг хэвлэлээр Кёкүшюү­зан
өмнөх эхнэртээ мөнгө өгөх­гүйн тулд хамаг эд хөрөнгөө Баяс­галангийн нэр дээр шилжүүлсэн
гэнэ, шүүхдэж шүүхдэж 500 сая төг­рөг өгөх болж гэнэ гээд баахан бичсэн учраас ингэж
асууж байна л даа?

-Хоёр хүүхэд болон урьдынхаа эхнэрт
өгөх ёстой юмыг нь хан­галттай өгчихсөн гэж ойлгож болно.

-Өгөхгүй гэж шүүхдээд, бие биенээ
үзэхгүйдээ асуудал хүр­сэн юм уу?

-Тийм айхтар сүртэй юм болоо­гүй.
Манайхан чинь юмыг дэвэргэдэг улсууд шүү дээ. Өгөх л ёстой юм чинь өгөлгүй яахав
дээ.

-Хүүгээ ах, эгч хоёртой нь уулзуулсан
уу?

-Одоохондоо уулзаагүй л байна. Би
хувьдаа нэгэнт ах дүүс улс хойно уулзах хэрэгтэй гэж боддог. Ээж нь ирүүлэх дургүй
байдаг юм аа. Гэхдээ уулзуулах л байлгүй дээ.

-Бас нэг асуух зүйл байна аа. Иймэрхүү
зүйл асуугаад байгаад уучлаарай. Гэхдээ өөртэй чинь уулзсаных гадуур яригддаг зүйлсийг
тодруул­маар байна л даа. Баясгалан
аавын­хаа гэр бүлийн хүн ар­дын жү­жиг­чин Ш.Чимэд­цэеэ­тэй таа­рамж муутай байдаг
гэдэг тухайд юу хэлэх вэ?

-Эмзэглэх юу байх вэ. Би аав­тайгаа
үргэлж холбоотой байдаг.

Саяхан аавын ээж болох буурал ээж
маань хөдөөнөөс ирсэн. Тэр хэдтэйгээ уулзалдаад сайхан л байлаа. Дуучин болох удмын
үүргийг оноосон хүн бол миний аав. Тийм болохоор би дуулж явах үүрэгтэй хүн. Анхны­хаа
ярилцлагыг өгч байхдаа аав минь намайг орхиж явсан ч авьяасыг нь өвлөж авсандаа
баярлаж явдаг гэж хэлж байлаа. Одоо ч түүнийгээ л хэлнэ.

Ш.Чимэдцэеэ эгчийн хувьд би багадаа
түүний бүх дууг нь цээжээр мэддэг байлаа. Ямар царайлаг, яасан ч гоё эгч вэ гэж
бодож, жинхэнэ шүтэн бишрэгч нь байлаа шүү дээ. Харин сүүлд нь аавын маань эхнэр
болсон. Би анхнаасаа аавтайгаа өсөөгүй хүн. Ээжийн минь дараа аав өөр амьдралтай
байсан гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Дараа нь Ш.Чимэдцэеэ эгчтэй амьдрал холбосон.
Ш.Чимэдцэеэ эгчийн хувьд намайг мэддэг ч үгүй байсан биз. Тэд дөнгөж хоёр талаас
нийлж, ааваас маань гадна хоёр хүүхдэд нь анхаарлаа тавьж байхад нь гэнэт том болсон
охин гараад ирэхээр цочирдоо байлгүй дээ.

-Ямар ч аав нар бөх хүргэнд дур­тай.
Дээрээс нь танай аав уртын дууч бас бөхийн засуулч хүн. Кёкүшюүзантай гэр бүл болох
мэдээг хэр хүлээж авсан бол?

-Их сайхан хүлээж авсаан. Манай хүн
аавын хүндэлж, шүтэж явдаг бөх нь байсан.

Би ханийгаа Монголыг Чингэс хаан шиг
дэлхийд сануулж өгсөн хүн гэж боддог ш дээ. Аав маань ч манай хүнээр их бахархдаг.
“Буянтай учрал бэлэглэсэн өвөг дээдэстээ үргэлж залбирч байдаг болохоор удмыг нь
сайхан авч явах хэрэгтэй” гээд уулзахаараа л надад захидаг юм.

Аав минь их ухаантай хүн. Миний ээж
ч бас ухаантай мундаг эмэгтэй. Хамаг залуу насаа миний л төлөө зориулж, миний төлөө
амьдарсан хүн. Одоо охин нь энэ зэрэгт хүрч сайхан амь­дарч байгаад сэтгэл нь амарч
байгаа байх даа гэж боддог.

-Танай Элбэгбаяр хүү чинь хоёр
ой хүрэх гэж байгаа байх. Дахиад төрөх гэж байна гэсэн яриа сонстож байлаа. Бүл
нэмэх төлөвлөгөө юу байна?

-Миний амьдралын нэлээдийг нь хүмүүс
зохиочихдог юм ш дээ. Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэж л боддог юм. Хүүдээ дүү гаргаж
өгөлгүй яахав.

-Дуу дуулаад явдаг Баясгалан телевиз
удирдаж, янз бүрийн бизнес эрхлээд яваа харагдах юм. Бизнес хийх дуу дуулахаас хэр
ялгаатай юм бэ?

-Тун өндөр хариуцлага шаард­даг юм
байна. Алдах эрхгүй л ажил юм даа.

Телевиз бол урлаг. Би өөрөө урлагийн
хүн. Тиймээс надад теле­виз ойрхон санагддаг. Чадал­тай хамт олонтой учраас түүртэх
юм алга аа. Монголд олон телевиз байгаа ч соён гэгээ­рүүлсэн телевиз байдаггүй байв.
Байгуулагдаад жил гаруй болж байгаа ч манай “Эх орон” телевизийг мэдэхгүй хүнгүй
болсон учраас бид баяртай байдаг юм. Гэхдээ судалгааны ажлаас эхлээд анхаарах зүйл
их байдаг юм байна. Телевизийнхээ техник технологийн хувьд ч гэсэн нэлээд шинэчлэлийг
хийж байгаа.

Мөн “Баясгалантай дэлхий” гээд жирэмсэн
эхчүүдийг амраах төв байгуулж ажиллуулж байгаа. Йогийн дасгал, жирэмсэн эхчүү­дийг
ямар нэгэн эм уулгахгүй, стресст оруулах­гүйгээр амар­ тайван байлгаж бай­гаад төрүүлэх
зорилготой сайхан газар бий. Ер нь олон хүнийг удир­даад аваад явна гэдэг амаргүй
ч бас сайхан ажил юм. Би аль болох залуучуудыг дэмжиж ажилд авахыг боддог. Бас ахмадуудаар
хүрээ­лүүлэх дуртай. Тэднийхээ туршлагыг залуу­чууд­даа хүргэх гүүр болно гэж боддог
юм.  Дуулдаг байхдаа зөвхөн өөрийн­хөө ажлыг
зохицуулаад гүйдэг байсан бол одоо зуугаар тоологдох хүмүүсийг ажлын байр­тай болгож,
том баг удирдаж ажиллах үүрэгтэй болсон.

-Танай өрөөгөөр жүжигчин Б.Нэргүй­­баатар,
шог зохиолч Л.Одончимэд гээд аваргууд их хөлхөж байна шүү?

-Манай хэд чинь ажлаа хийнэ бас хажуугаар
нь надад эрхэлнэ ээ эрхэлнэ.

-Анзаараад байхад Кёкүшюү­зан та
хоёрын зан араншин их төстэй бололтой?

-Ер нь төстэй шүү. Манай хүн урлагт
хайртай, хөгжилтэй, нийтэч хүн. Бас л багаасаа амьдралын төлөө зүтгэсэн, тэвчээртэй.
Энэ мэт адилхан талууд бий.

-Амьдрал юм хойно зөрөл­дөх үе
байдаг л биз дээ?

-Бид ямар сэтгэлийн хөөр­лөөр суучихсан
жаахан хүүхдүүд биш. Байгаа амьдралаа бүр илүү сай­хан авч явахын төлөө л явж байгаа.
Нөгөө талаас Монго­лынхоо нүүр царай болсон гэр бүлүүдийн нэгийн хувьд өндөр хариуцлага
үүрч амьдарна шүү дээ.

Ер нь амьдралаа сайхан авч явах эсэх
нь эмэгтэй хүнээс шалт­гаалдаг шиг санагддаг. Аливаа асуудал гарахад 99 хувиар би
буулт хийдэг.

-Яагаад?

-Манай хүн угаасаа асуудалд зөв ханддаг.
Би бүрэн итгэдэг болохоор тэр шүү дээ. Тэгээд ч хэлэх юм байвал сүүлд нь хэлчих
арга бий, бий. (инээв)

-Таныг хадам ээжтэйгээ тун адилхан
гэж ярих хүмүүстэй олон тааралдсан?

-Хүн болгон тэгдэг юм шүү. Хадам ээж
маань их бурханлиг, залуу сэтгэлгээтэй, ойлголцоход их амар хүн. Хүүгийнхээ төлөө
16 жил залбирч суусан хүн шүү дээ. Хүүгээ гэмтэл бэртэлгүй барил­даасай гэж сэтгэлээ
чилээж амь­дарч ирсэн эх хүн. Би хадам ээжтэйгээ, харин манай хүн миний ээжтэй адилхан
ш дээ. Хоёр ээж маань хоёулаа Жав­зандулам нэртэй. Овог нь адил­­хан Ж гэж байгаа.
Бид хоёу­лаа л Жавзандулам нэртэй ногоон дарь эхийн хүүхдүүд болох хувь тавилантай
хүмүүс байжээ гэж би боддог юм. Бас бид хоёр адилхан өвөө, эмээ дээрээ өссөн.

-Өвөө, эмээгийн хүүхдүүд цаанаа
л өөриймсүү байдаг шүү?

-Тийм ээ. Манай хүн багадаа Авиа,
Адиа хоёр дээрээ өссөн юм билээ. Би бол угаасаа буурал эмээ, өвөөгийн хүүхэд хойно.
Буурал аав маань сумо их үздэг байлаа. Кёкшюүг хараад “Тэр уул овоо шиг Хавай арлын
бөхийг хаячихдаг. Сайхан хүү шүү” гэж ирээд шимтэн үздэг байсан сан. Өвөө маань
сумын заан, бас их сайхан дуулдаг хүн байлаа. Ханиа хараад байхад тэр чигээ­рээ
буурал аав маань. Унтаж байгаа нь хүртэл адилхан хараг­даж, илүү ихээр хайр хүрдэг
гээч. Миний буурал аавыг архи ууж, тамхи татаж байхыг нь энэ ертөнц дээр хэн ч харж
байгаагүй. Хүн битгий хэл бурхан ч хараагүй. Тун гэр бүлсэг, гэр амьтай хүн байсан.
Тийм хүний дэргэд өссөн боло­хоор би буурал аав шигээ л хүнтэй сууна гэж боддог
байлаа. Харин буурал аавыгаа бурхан болсноос хойш нэг их удалгүй ханьтайгаа танилц­сан
юм. Тэгээд ч тэр үү, буурал аав маань надад ханийг минь илгээсэн байх гэж боддог
доо.

-Батбаяр гишүүн та хоёрыг хааяа
гэр барьж зусдаг гэсэн яриа сонссон юм байна…

-Батбаяр бид хоёрын зундаа орж суудаг
тэр гэр учиртай гэр л дээ. Ханийн маань өвөө, эмээ болох Авиа, Адиа хоёр маань гучаад
онд дөрвөн ханатай энэ гэрийг барьж айл болж байсан байгаа юм. Тэд яг бидэн шиг
тахиа, үхэр жилтэй хүмүүс байсан гэдэг. Тэгээд олон жил хамтдаа сайхан амьдарч,
өнөр өтгөн айл болсон болохоор нь бэлгэшээдэг юм. Анх гэр бүл болохдоо бид зориуд
энэ гэрт орж, гурван сар амьдарсан гээч. Одоо ч өнөө маргаашгүй гэрээ барьж орох
гээд л байж байна. Аавынх нь өссөн гэр болохоор би хүүгээ ч тэнд байлгах их дуртай
байдаг юм.

-Танай хүн Монголын сумо­гийн холбооны
ерөнхийлөгч байх аа. Бас тэнд байгаа монгол сумоч­­дынхоо албан бус хол­бооны дарга
шиг харагдах юм?

-Монгол сумочид Японд асуу­далд ороход
манай хүн эндээс аав нь юм шиг л явна шүү дээ.

Сумогийн дүрэм нь өөрөө хатуу. Тусгай
дэг жаягтай, бараг л улс доторх улс шиг юм билээ. Хэдэн зуун жил явж ирсэн тэр дүрэм
журмаараа хэний ч нөлөөгүйгээр асуудлаа шийддэг.

-Танай хүн болон их аварга Д.Дагвадорж
хоёр таарамж муутай гэгддэг. Түүнийг зодог тайлах болсныг хэрхэн хүлээж авч байсан
бол?

-Эр хүмүүс дэвжээн дээр ба­рил­­дахдаа
омогтой шартай байдаг. Монголчууд чинь их шартай хүмүүс ш дээ. Тэр утгаар нь хүмүүс
таарамж муутай гэж харж байсан байж болох юм. Түүнээс надад тийм байдлаа илэрхийлж,
хэлж байсан нь үгүй ээ. Тэгж яривал Дагваа аварга чинь аавын минь нутгийн бөх. Би
гэр бүлийнх нь хүнтэй найзууд. Заримдаа сургаар асууд­лыг хурцатгахад хүмүүс үнэн
гэж хараад байдаг тал байх юм аа.

-Саяхан их аварга Дагвадорж улс
төрд орох бодолтой гэсэн байна лээ. Танай хүн Японоос ирээд УИХ-д сонгогдсон. Ер
нь бөхчүүд ингээд төр түшээд байх нь хэр зөв юм бол?

-Заавал бөх энэ тэрдээ биш улс эх
орондоо нөлөөтэй, зөв сайхан сэтгэлтэй хүн л гарах ёстой гэж би боддог. Бас гадаадад
ч дотооддоо ч нөлөөтэй байвал сайн байх. Би хувьдаа сонгинохайрханчуудыг их зөв
сонголт хийсэн гэж үздэг. Итгэлийг нь ч манай хүн сайн дааж яваа. УИХ-ын гишүүний
зарцуулах төсвөөс 16 дахин давуулсан хөрөнгө оруулалтыг тойрогтоо хийсэн хүн шүү
дээ. Тиймдээ ч АН-аас хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийсэн гишүүнээр саяхан тод­руулсан
болов уу. Бага байхаасаа л амласандаа хүрдэг байсан гэгд­дэг тэр чанар нь одоо ч
байдаг. Цаашид ч тийм байх хүн.

Сонгогчдынхоо хүсэлт шаард­лагад тун
анхааралтай ханддаг. Юу л байна тойрог руугаа гээд байна шүү дээ. Тэгэх ч ёстой
байх.

-Олон сайхан бөхчүүд маань Японы
иргэн болж, харийн бүс­гүйтэй гэрлэж байгаа нь харагд­даг. Монголд нь авчирч, сонгогч
олны үүрэгт даруулж амьдрах замыг сонгуулсан танд баяр хүргэх ёстой юм шиг санагддаг
шүү?

-Баярлалаа. Бас ч тийм тал бий шүү.
(Инээв)

Илэн далангүй ярилцсанд баярлалаа.

-Баярлалаа. Энэ дашрамд зуны дэлгэр
сайхан цагийн мэндийг “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа хүргэмээр байгааг минь дамжуулж
өгөөрэй.

Ярилцсан Э.ЭНЭРЭЛ