Сүүлийн
жилүүдэд Монгол Улсын хил дээр үе, үе буун дуу гарах боллоо. Харамсалтай нь хилийн
цаанаас өнгөлзөгч нь бус хилээ хамгаалаад зогсч байгаа цэргүүд нь бие бие рүүгээ
буу шагайгаад байгаа юм. Энэ талаар манай нийтлэлчид, нэртэй сэтгүүлчид тун оновчтойгоор
бас хоржоонтой нь аргагүй дүрсэлсэн билээ. Гэвч болж буй энэ үйл явдал буудсан
бас буудуулсан хүмүүсийн хувийн асуудал болоод дуусах ёсгүй юм. Харин ийм хэргүүд
гараад байдгийн мөн чанар, учир шалтгааныг олж, үндэс урхагийг нь олох хэрэгтэйг
хэлж байна. Түүнээс гадна урьд өмнө болж байсан хэргүүд нэг ийм хэрэг гарахаараа
дараагийнх нь ойрхон болдог гэдгийг баталсаар ирсэн учраас биднийг алгуурлах эрхгүй
болгож байна. Ер нь хил дээр цэргүүд нь даргаа буудсан, дарга нь “буу алдсан”-аас
цэрэг нь амиа алдсан гэх мэт хэргүүд гарсаар ирсэн он жилүүдэд бид юу хийсэн бэ.
Юу ч хийгээгүй. Харин ч тэр хавьд гүйдэлтэй болсон, бараг л нэг ийм хэрэг гарах
хугацаа нь болоод байсан юм аа гэсэн шүү юм удирдах хүмүүс нь өөрсдөө ярьдаг болоод
байна. Үүнийг хэн нэгэн даргыг сольсноор шийдэх асуудал биш харин ч хилийн тухай
ойлголтоо, энэ тогтолцоог тэр чигээр нь өөрчилснөөр эхлэх ёстой. Үүнийгээ нэлээд
дээхнээс эхлэн тайлбарлах гэж оролдъё.
ХИЛ
ГЭЖ ЮУ ВЭ?
Хил
гэхээр л ямар ч хүний санаанд тусгаар тогтнолын баталгаа, эрх чөлөө тусгаар тогтнол
гэсэн их л том зүйл бодогддог. Үнэндээ бодит амьдрал дээр аль ч улс манай хил гэж
өмчлөөд байхад учир дутагдалтай. Баганын цаана гарвал айлынх, бас тэдний сүлдтэй.
Наана нь бол манайх, Монголын сүлдтэй. Тиймээс
ч зарим эрдэмтэд хоёр улс нэг хил гэсэн онолыг дэвшүүлдэг биз.
Дэлхийн
түүхэнд улсын хилийн тухай ойлголтыг тун саяхных гэгддэг. Уг нь Хүннү, Нангиад
улсын хооронд МЭӨ 196 онд тогтоосон улсын хилийн тухай ойлголт нь хүн төрөлхтний
хувьд анхдагч болох талаар манай эрдэмтэд нээсэн ч 1655 оны Испани, Францын хооронд
Принейн даваагаар тогтоосон хилийг анхных гэж биднээс өмнө тооцоод явчихжээ.
Яваандаа, манайхан антропологийн хувьд хүннүчүүд нь одоогийн монголчууд гэдэг
нь батлагдсан энэ тэрээг сануулж, бас хилийн хувьд анхдагч байснаа баталж чадвал
дэлхийд анхны хилийг монголчууд зурваслаж байсан хэмээн бичигдэхийг үгүйсгэх аргагүй
ээ.
Түүхэн
улбаагаа харахад хилийн тухай асар өндөр мэдлэг, мэдээлэлтэй байж болох Монгол
Улс өнөөдрийн дархан хилээ баталсан орон болоход ямархан хугацааг өнгөрүүлсэн
билээ. Манайдаа энэ чиглэлээр гаршиж, судалгаа түүхийг нь батжуулсан хүмүүсийн
үздэгээр 1727 онд Монгол Улс анхны хил тогтоон тодорхойлох ажилд орж байсан гэдэг.
Тухайн үед Манж Чин улс, Хаант Орос улс хоёр талаасаа төлөөлөгчдөө байлцуулан манай
хойд хил орчмоор хил тогтоосон бөгөөд манай хүмүүсээс бүрэлдэхүүнд нь орж байсан
юм билээ. Гэхдээ үүнийг монголчууд өөрсдөө хилээ тогтоосон гэж үзэхэд хэцүү юм.
Манжууд л өөрсдийн харьяаны газар дээрээ явж, харин манайхан дагалдаж явсан хэрэг
шүү дээ.
Харин
жинхэнэ утгаараа бүрэн эрхтэйгээр батлах улсын хил тодорхойлон тогтоох ажиллагаа
1958 онд болсон байна. Оросын талтай Монгол Шарын даваанаас Асгат хүртэл 1305
км газарт хилээ тодорхойлон тогтоож, хилийн гэрээ байгуулан баталгаажуулж, газар
дээр тэмдэглэж, 1976 онд үлдэх зайндаа албан ёсоор баталгаа гаргаж авчээ. Харин
1962 онд БНХАУ-тай өмнөд улсын хилээ тодорхойлон тогтоожээ. Энэ хугацаанд манай
хилийн цэргийнхэнд бас бодлого тодорхойлогч нарт амаргүй үеүд тохиож байсан нь мэдээж.
Ю.ЦЭДЭНБАЛ
ТӨРСӨН НУТГАА ОРОСУУДАД ӨГСӨН ҮҮ?
Энэ
асуудал монголчуудын удирдагч аснаа буруутган ярих болохоороо гаргаж ирдэг сэдэв
л дээ. Гэхдээ Л.Шинкаревын номон дээр Ю.Цэдэнбалыг Давст сумын нутгаасаа өгснийг
буруутгадаг нь том алдаа гэж онцолсныг хараад үнэндээ гайхаж байлаа. Энэ нь ямар
учиртай юм гээд судлахаар манайхны тэр бүр мэддэггүй баримтууд гарч ирэх юм билээ.
Товчоор өгүүлэхэд манжууд Монголыг эрхшээлдээ оруулах их хүсэлтэй, харин ойрадууд
халхууд шиг наалинхай аашлахгүй манжуудын хувьд цаг цөвүүн байлаа. Тухайн үед
баруун монголчуудын төлөөлөл болж хэсэг овгийнхон Манжийн хаанд бараалхан “Ойрадыг
эзлэхэд хоол хүнс базааж бэлтгэх ажлыг бид хийе. Гэхдээ энэ ажлыг хийхэд хамгийн
тохиромжтой, газар зүйн байрлалын хувьд хамгийн таатай нь Хархираа, Улаангом гэдэг
газар байна” гэсэн юм байх. Хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэй Манж эзэнтний хувьд тувачуудын
ирж суурьшдаггүй хоосон газарт тэднийг амьдрахыг зөвшөөрчихсөн ажээ. Ингээд л тувачууд
Манжаас эмээсэн сэтгэлээрээ халдаж чаддаггүй он цагийг элээсээр Тувагийн нутаг
манайх болсон түүхтэй гэнэ. Харин нэлээд сүүлд ЗХУ газар нутгаа Алс Дорнод руу
тэлэх бодлого барьж, бас судалгаа энэ тэр хийгээд эхэлсэн чинь Европод үнэтэй хүнсний
давсны томоохон нөөц нөгөө тувачуудаас манайхны авсан газарт илэрсэн юм байх.
Ингээд л ах гэсэн том тодотголтой оросууд нэг талаасаа дарамталж нөгөө талаасаа
тэр газрын чинь эзэн болох Тува манай харьяанд байна гээд дайрчихвал эвгүй байсан
учраас бага чулуугаар их чулуу цохисон хэрэг болсон юм билээ. Тэгэхгүй бол одоогийн
Бөхмөрөн, Давст, Сагил, Түргэн гээд нэлээд хэдэн сумдын уугуул иргэд төрсөн нутаггүй
болчих аюул байжээ. Ер нь улсын хил тодорхойлон тогтоосноос хойш 20 жилийн дотор
улсын хилийг сэргээн тодотгох арга хэмжээ болдог. Энэ нь хилийн баганаа ойртуулж,
сэргээж бас энэ чинь манайх шүү дээ гэдгээ дахин сануулдаг ажил юм уу даа. 1976
оны ЗХУ-тай улсын хил тодорхойлон тогтоох болон тодотголоор Давсан уулын талыг
оросууд авч, 1992 оныхоор нь Увс нуурын эргийн цаана байсан Оросын хил усны зах
руугаа бүр таван км орчихсон гэж байгаа. Ямар учраас оросууд ер нь ингэж дээрэлхүү
хандаад байдаг хэрэг вэ. Учир нь ямар ч улс хөрштэйгээ тодорхойлон тогтоосон хилийнхээ
зураглал гэрээгээ НҮБ-ын протоколын албанд бүртгүүлэх ёстой. Ингэсэн цагт хэнбугай
ч хилээс маань хороож хумсалж чадахгүй юм. Оросуудтай бид 1958 онд анх хилээ тодорхойлон
тогтоосон ч тэдний тодорхойгүй шалтгаанаар татгалздагийн улмаас 2006 он хүртэл
бүртгүүлж чадаагүй байна. Харин хятадуудтай нийлж 1962 онд хилээ тодорхойлон тогтоочихоод
1964 онд бүртгүүлчихсэн учраас оросуудтай маргадаг шиг хэл ам гардаггүй юм байна.
Түүнээс биш урд хөршүүдээ тэгж нохойтлоо, ингэж хужаа зан гаргалаа гэсэн хэрүүл
тасрахгүй байх байсан биз.
Ингэж
олныг өгүүлэн нуршсан нь одоо Монголын хил сөөм сөөмөөр идэгдэх ямар ч аюулгүй болсон
гэсэн үг юм. Нэгэнт нарийвчилсан зураг сэлт нь олон улсын бүртгэлд орчихсон бид
Хүннүгийн үеийнх шигээ буу сэлэм агсан, хилээ манаж байна гээд хэдэн хилчдийнхээ
үйлийг нь үзэж зовоогоод байх хэрэггүй болжээ. Ер нь Монгол шиг хилчдээ өвөлд нь
шинелийг нь хөлдтөл багана тэврүүлж суулгаад, зунд нь өмссөн хувцаснаас нь хярвас
үнэрттэл наранд хатаагаад байдаг улс орон өөр байгаа гэж үү. Морь мал, хүнээ зовоон
байж хилээ манадаг хуучны аргаасаа бид салах болжээ. Тэгэхгүй бол хээрийн салхинд
багана тойрч мөр хайсаар мал мэт амьдрах цэрэг эрс бие биеэ хядаад дуусах нь. Хил
дээр гарсан буун дуу анхных ч биш бас хилээ манадаг Хүннүгийн үеийн арга барилаасаа
салахгүй бол сүүлчийнх ч болж чадахгүй.
ШИНЭ
ЦАГИЙН ХИЛ ЯМАР БАЙХ ЁСТОЙ ВЭ?
Хилийн
манаанд гарах үедээ цоожтой савнаас авч явдаг бууг нь эс тооцвол Монголын хилчдэд
техник гэж байхгүй. Монгол Улс тусгаар тогтнолдоо анхаарч, хилийн зурвасаа айхтар
хянадаг улс гүрэн болохын тулд шинжлэх ухааны дэвшлийг энэ салбарт нэвтрүүлэх
хэрэгтэй байна. Монголын газар нутгийн 19 хувьд нь салхин цахилгаан станц байгуулах
боломжтой гэсэн судалгаа байдаг юм билээ. Сэргээгдэх эрчим хүчээр олон асуудлыг
хямдхан шийдэж болно. 1933 онд байгуулагдсан Хилийн цэргийн байгууллага маань
1953 онд Хятадын талын хүсэлтээр татан буугдаад 1966 онд улс өөрийн гэсэн бодлоготой
байх ёстой гэдэг үүднээс дахин байгуулагдсан түүхтэй гэдэг. Тэгвэл шинэ эрин үед
төр бодлогоо тогтоож, хил хамгаалах салбарт өөрийн гэсэн чиглэл баримтлалыг нь
гаргаж, энэ салбарын тогтолцоог тэр чигт нь өөрчлөн шинэ түвшинд гаргаж ирэхгүй
бол урагдсан гутал, эцсэн морьтой хилчид нь застав заставаараа ээлжлээд нэгийгээ
хядаад дуусах нь. Хил мануулахаар хүүгээ явуулж байгаа эхчүүд хойдохыг нь унших
гээд үлддэг болчих гээд байна.
Монгол
Улс тэр бүрий хүн амьтан байдаггүй хилээ хянаж байхын тулд бүрэн камержуулж асуудлыг
шийддэг байхад болохгүй зүйл үгүй. Мөн тэнд алба хашихаар очсон цэргүүдийг ганц
ганц жилээр бус харин ч мэргэшүүлээд хяналтын төвд ажиллаад суух боломжоор хангаж
өгөх нь зүйтэй мэт.
Тэр
бүхнээс гадна хил хамгаалах салбарт ажиллаж байгаа хүмүүс дээр доргүй сэтгэлгээгээ
өөрчлөх хэрэгтэй байгаа юм. Хил дээр байлдагч нь офицероо буудчихаад байгаа нь
тэндхийн асуудал биш харин энэ салбар өөрөө болохгүй байгаагийн шинж билээ. Ер
нь иймэрхүү хэрэг гарч эхэлсэн тэр үед л бид болохгүй байна гээд тогтолцоог нь
өөрчлөх хэрэгтэй байсан юм. Үнэнийг хэлэхэд хил хамгаалах энэ салбарыг толгойлж
байгаа хүмүүс аль нэг улстөрч, дарга нарын татаасны хүмүүс л байдаг. Ялангуяа хилийн
13 аймгаас тодорсон үе үеийн УИХ-ын гишүүд үүнд хамгийн их холбогдоно. Тэд өөрийнхөө
хүмүүст албан тушаалд хүрэх боломжийг өгнө, харин тэд энэ салбарыг урагшлуулахын
тулд юу хийх ёстойгоо ер мэдэхгүй. Тэгсэн атлаа төсөв захиран зарцуулдаг эрх мэдлээ
ашиглан ангийн захирагч болгон хувийн бизнестэй болж, бэлжээд авахыг нь яана.
Мөн
энэ салбарынхан офицерийн түвшиндээ хэл амтай, хэрүүл зодоонтой байсныг тухайн үед
хэвлэлээр бичиж л байсан. Одоогоос яг нэг жилийн өмнө Хилийн цэргийн сургуулийн
захирал, хурандаа Д.Дашдаваа дэд захирал, хошууч генерал Я.Пүрэвдоржийнхоо хамрыг
нь мурийтал зодсон байдаг. Бас хэд хэдэн хурандаагийнхаа эрх чөлөөнд ч халдаж байжээ.
Дээрээ ийм байгаа юм чинь дороо ямар байсан нь ойлгомжтой. Тэр үед л энэ салбарын
муу муухай нь хоолойгоороо сагаад гарч ирж байжээ. Тухайн үед ХХЕГ-ын дарга, хошууч
генерал А.Баатарцогтод “Дээрээ ийм байгаа юм чинь дороо ямаршуу байгаа нь харагдаж
байна. Яаралтай арга хэмжээ авбал яасан юм” гэж хэлж байсан хүмүүс бий. Гэвч хөдлөхгүй
байсаар саяны Улаан-Уулын отрядын хэрэг гарсан. Бас ийм багш нараар заалгаж байгаа
хүмүүс хилийн застав дээр очоод хэрхэх нь хэнээр ч хэлүүлэлтгүй ойлгомжтой.
Хилчидтэй хамгийн их тулж ажиллах ёстой хүмүүс нь соёл мэдээллийн хэлтсийнхэн
гэгддэг. Гэтэл хариуцлага тооцуулж ажлаа өгсөн А.Баатарцогтын оронд очсон бригадын
генерал Х.Сэргэлэн дарга өмнө нь захиргаа удирдлага, соёл мэдээллийн албаа хариуцаж
байсан дэд захирал байсан гэж байгаа. Тэгэхээр ажлаа хийж чадаагүй хүн дэвшсэн
ч гэмээр юм уу.
Энэ
мэт олон жилийн алдаа, завхрал бугшсаар Монголын хилийг хамгаалахаар явсан залуус
шарил ачдаг машин дээр л буцаж ирэх болоод байна. Бас хилээ хамгаалж байгаа гэж
гэгэлгэн захидал бичдэг хөвгүүд шоронд ял эдлээд суудаг болж байна. Хил дээр иймэрхүү
хэрэг нэг гарахаараа тэр хавийнхаа заставуудаар заавал нэг тойрдог болчихсон
талаар энэ салбарт удсан хашир бурхинууд хэлдэг юм билээ. Харин түүнийг дээрээс
нь дараад улам бүр буглуулчих биш идээ бээрийг нь сайн шахаж эдгэрүүлэх хэрэгтэй.
Хүннүгийн удамт монголчууд бид хилийн тухай хэвшсэн ойлголтоо өөрчлөхгүй бол хил
дээрх буун дуу тасрахгүй нь.
Э.ЭНЭРЭЛ