“Уралдаанч хүүхдийн эрх”-ийг хөндсөн цуврал сурвалжилгын гурав дахь хэсгийг хүргэе. Нэгдүгээр хэсэгтээ хүүхэд яагаад хурдан морь унах ёстой вэ гэдэг асуудлыг хөндсөн. Хоёрдугаар хэсэгт хүүхдийн эрүүл мэнд, амь насанд яагаад эрсдэл учраад байгааг гаргахыг хичээсэн. Тэгвэл гурав дахь хэсэгтээ шийдэл юу байж болох, хүүхдийн амь нас эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд юу хийх вэ гэдэг асуудлыг хөндөх болно. Энэ талаар ММСУХ-г үүсгэн байгуулагчдын нэг, СГЗ, Хурдан морь судлаач, Түүхийн ухааны доктор (P.h) А.Баярмагнайгаас тодрууллаа.
-Хурдан морийг яагаад заавал жижиг биетэй, бага насны хүүхэд унадаг вэ?
-Олон улсын стандартыг монголчууд аль эрт тохируулаад хийчихсэн. Монгол адуу 300 кг жинтэй. Англи адуу 500-600 кг жинтэй. Уралдах адуу хэдий хэмжээний ачаа үүрч уралддаг вэ гэхээр биеийнхээ жингийн 10 хувиас илүү ачаа үүрээд уралдаж чаддаггүй. Монгол адуу 300 кг. Тэгэхээр 30 кг хүртэлх жинтэй хүүхэд л унаж уралдана. Гадаад адуу 500 гаруй кг жинтэй гэхээр 50 гаруй кг жинтэй том хүн унаж болж байна. Би 100 гаруй уралдаанч хүүхдийн жинг үзэхэд хамгийн бага жинтэй хүүхэд 22 кг, хамгийн хүнд нь 32 кг байсан. Хамгийн хөнгөн эмээл 3 кг. Хамгийн хүнд эмээл 7 кг. 12 настай хүүхдүүд морь унаад, 13 настай унадаггүй. Жил нь орж байгаа гээд уяачид унуулахаас цээрлэдэг.
-Хурдан морь уралдах замыг яаж шийдэх ёстой вэ. Үлийн цагаан оготны нүхэнд морь бүдэрч хүүхэд дарагддаг, түүнээс болж бэртэж гэмтэх тохиолдол их гардаг гэсэн?
-Хүүхдийн аюулгүй байдлыг хамгаалахад зам их нөлөөтэй. Замаа маш сайн шалгадаг. Замыг арчилж, шалгаж, засаж, төвхнүүлдэг. Морь тарлах замаа хүртэл хөдөөнийхөн цэвэрлэдэг шүү дээ. Тарваганы нүх байвал бөглөөд, чулуу байвал зайлуулаад, яс байвал холдуулаад, нүх байвал анхааруулаад, морь тарлах замаа хүүхдүүд мэддэг болчихдог. Одоо тэрэг техник хөгжчихсөн. Хаврын уралдааны үед цасыг түрж зайлуулаад цэвэрлэдэг. Хаврын уралдаанд замыг нь засаагүй уралдана гэж ер байхгүй. Гэхдээ л цаашид үүнийг улам сайжруулах хэрэгтэй. Тогтмол стандарттай болох хэрэгтэй. Яваандаа тийм болно.
-Хүүхдийн эрүүл мэнд, амь насанд хэрхэн анхаарах ёстой вэ?
-ММСУХ байгуулагдаад хоёр дахь их хурлын өмнөөс уралдаанч хүүхдийг нийгмийн даатгалд хамруулна гэдэг асуудлыг бид 1990-ээд оны сүүлч 2000-гаад оны эхээр тавиад, нийгмийн даатгалын газар, Хөдөлмөр нийгэм хамгааллын яамтай ярилцаад хурдан морины уралдаанч хүүхдүүдийг ослын даатгалд хамруулж эхэлсэн. Эхэндээ их дурамжхан байсан. Уяачид даатгалын мөнгө төлөхөөс дургуйцэж байсан ч сүүлдээ ухамсарласан. Хамгийн анх Дарханы хаврын уралдаанаас эхлүүлж байсан юм. Сүүлдээ ч маш хэрэгтэй ажил гээд өөрсдөө сайн дураараа төлдөг болсон. Үүн дээр ММСУХ нэлээд анхаарч ажилласан. Уяачид ч идэвхитэй оролцох боллоо. Хүүхдийн байгууллагууд ч үүнд анхаарал хандуулж стандарттай болсон. Тэр бүх стандартыг баримталж, дуулга өмсүүлээд, тохойвч хийлгээд, цээживчтэй, өвдгөвчтэй, шилбэний хамгаалалттай мордож байгаа шүү дээ. Тэглээ гээд тайвшираад санаа амрах биш цааш нь улам л нарийвчилж хөгжүүлэх хэрэгтэй.
ММСУХ-ноос ийнхүү хариулав. Морь уях, уралдуулах ажил нэг ёсондоо үйлдвэрлэл болсон. Энэ салбарт гэрээт малчин, туслах малчин гээд нийт 120 мянга гаруй ажлын байр байгаа гэсэн тоон мэдээлэл бий. Тэгвэл энэ салбарын нийгмийн баталгааг хэрхэн хамгаалах ёстой вэ. Уяач ажиллуулж байгаа малчин, туслах малчдынхаа нийгмийн даатгалын асуудлыг шийдэж, хүүхдийн гэнэтийн ослын даатгалыг хариуцах ёстой аж.
Энэ талаар Хөдөлмөр нийгэм хамгааллын яамны Нийгмийн даатгалын сангийн мэргэжилтэн н.Азжаргалаас тодрууллаа.
-Морь уяачдад яамны зүгээс ямар шаардлага тавьж байгаа вэ?
-Арваннэгдүгээр сарын 1-нээс тавдугаар сарын 1 хүртэлх хугацаанд хурдан морины уралдаан явуулахыг хориглоно. Тэр хооронд хугацаанд уралдаан зохион байгуулах гэж байгаа бол маш олон зүйлийг шаарддаг. Үндэсний баяр наадмын тухай хууль дээр ч энэ тухай тодорохой зааж өгсөн. Нэгдүгээрт, зөвшөөрөгдсөн хугацаанд уралдааныг зохион байгуулах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хүүхдийн аюулгүй байдлыг хангах ёстой. Гуравдугаарт, эцэг эхийн зөвшөөрлөөр хүүхдийг морь унуулж болно. Дөрөвдүгээрт, хамгаалалтын иж бүрэн хувцас, хэрэглэл өмсүүлэх. Тавдугаарт, гэнэтийн ослын даатгалд тухайн уяач өөрийнхөө мөнгөөр хүүхдийг даатгах ёстой. Ямар нэгэн байдлаар хүүхэд бэртэл гэмтэл авахад оношлох, эмчлэх, тээвэрлэх зэрэгт гарах зардлыг даатгалд тусгасан. Энэ бүх үйл ажиллагаа хүүхдэд зориулсан.
-Малчин болон туслах малчдын тухайд уяач ямар хариуцлага хүлээх вэ?
-Өөр өөрсдийнхөө эрхэлж байгаа хөдөлмөрийн харилцааныхаа хүрээнд нийгмийн даатгалаа өөрсдөө хариуцаад явах ёстой. Туслах болон өөр хэд хэдэн малчин уяач ажиллуулж байгаа бол гэрээгээр өөрсдөө тохироод нийгмийн даатгал төлөөд явах эрх нь нээлттэй.
Өмнөх хэсэгт зөвшөөрөлгүй уралдааны улмаас Сүхбаатар аймагт энэ жил нэг хүүхэд амь насаа алдсан харамсалтай хэрэг бүртгэгдсэн тухай мэдээлсэн. Хүүхдийн эрхийн байгууллагууд зөвшөөрөлгүй уралдааны үеэр хамгийн олноор хүүхэд бэртэж гэмтэх, эрүүл мэндэд нь сөрөг нөлөө үзүүлэх улмаар амь нас эрсдэх тохиолдол олон байгаа гэдэг. Үндэсний статистикийн хорооны 2021 оны аравдугаар сард хийсэн судалгаар Монгол Улсад 2012 оны байдлаар 93,968 хүүхэд хөдөлмөр эрхэлж байгаагаас 5-11 насны 31,301, 12-14 насны 28,945, 15-19 насны 33,722 хүүхэд, хүйсээр нь авч үзвэл эрэгтэй 50,869, эмэгтэй 43,099 хүүхэд эзэлж байжээ. ХЭҮК-ийн гаргасан Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 21 дэхь илтгэлд “Үндэсний их баяр наадмын хурдан морины уралдааны дүрмийн 3.1.1-д “уралдах морийг долоогоос дээш настай, морь унаж, давхиулж сурсан, эрүүл хүүхдээр унуулах” гэж зохицуулсан байна. Эдгээрээс шалтгаалан унаач хүүхдийн нас нь нэг талаас хүний эрх, хууль тогтоомжийн нөгөө талаасаа үндэсний соёл, өв уламжлалын уулзах зөрчилдөөнт цэгт маргаантай оршсоор байна. Зөрчлийн тухай хуульд Үндэсний баяр наадмын тухай хууль зөрчсөн тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлагын заалт оруулж өгөөгүй бөгөөд тус хуулийн 6.20 дугаар зүйлийн дагуу хувь хүн буюу зөвхөн уяачийг 100000 /нэг зуун мянган/ төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг 1000000 /нэг сая/ төгрөгөөр торгохоор, харин төрийн албан тушаалтны шийдвэрийг биелүүлээгүй гэж үзвэл тус хуулийн 15.2 дугаар зүйлийн дагуу торгох шийтгэл оноохоор заажээ” хэмээн тусгасан байна.
Энэ талаар ХЭҮК-ийн дарга Д.Сүнжидээс тодрууллаа.
-Зөвшөөрөлгүй морин уралдааны үеэр хүүхдийн эрүүл мэнд, амь насанд эрсдэл учрах тохиолдол элбэг гэж хүүхдийн эрхийн байгууллагууд үзэж байна. Энэ талаар ХЭҮК хэрхэн ажиллаж байна вэ?
-Манай байгууллагаас уралдаанч хүүхдийн асуудлаар гурван удаа судалгаа хийж илтгэлдээ оруулсан. Энэ талаарх санал дүгнэлтээ Засгийн газар, УИХ-д өргөн барьж шийдвэрлэх алхмуудыг сайжруулахыг шахаж шаардсаар байгаа. Гэвч уяачид зөвшөөрөлгүй морин уралдаан, үсэргээ зохион байгуулах явдал их байна. Зөвшөөрөлгүй учраас хянах процесс алдаатай. Хүүхдийн эрхийн байгууллагууд, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ зөвшөөрөлгүй уралдааны үеэр хяналт тавьж ажиллаж чаддаггүй. Тиймээс хүүхдэд эрсдэл учирч байна.
-Зам талбай, дагаж явах машинаас үүдэлтэй хүүхдийн эрүүл мэнд эрсдэл учрах явдал бас байдаг гэсэн?
-Зөвшөөрөлгүй уралдааны үеэр замаа засаж янзлахгүй учраас морь бүдрэх, хальтрах тохиолдол их гардаг. Үүнээс болж хүүхэд эрсдэх явдал их байна. Дагаж явах машины тоо зарим тохиолдолд уралдаж байгаа мориноосоо их байдаг. Цаашид дагаж байгаа машины тоонд хязгаарлалт тогтоох, зөвшөөрөлгүй уралдаан зохиож байгаа уяачдад хариуцлагын асуудлыг чангатгах, хүүхдийн аюулгүй байдлыг бүрэн хангасан, даатгалд хамруулсан тохиолдолд морь унуулах гэх мэтээр анхаарах, шийдвэрлэх зүйлүүд олон байна. ХЭҮК энэ асуудал дээр байнга анхаарал хандуулан ажиллах болно.