Өнгөрөгч долоо хоногийн лхагва гариг буюу энэ сарын 24-ний өдөр УИХ-ын ээлжит сонгууль орон даяар болж өнгөрсөн. Энэ удаагийн сонгуульд МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан боловч бусад нам эвслүүд, бие даагчид, мөн ард түмний төлөөлөл сонгуулийн дүнг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Сонгуулийн ерөнхий хорооны удирдлагуудад хуульд заасны дагуу тухайн тойргийн 50 хүртэлх хэсгийн хороодын саналыг гараар тоолж, сонгуулийн хар машинд эргэлзээд буй олон түмний эргэлзээг арилгахыг үүрэг болгосон. Ингээд нийслэлийн бүх тойргийн хэсгийн хороодын 50 хувь болон Архангай, Өвөрхангай, Өмнөговь, Дархан-Уул зэрэг аймгуудын хэсгийн хороодын 50 хувийнх нь саналыг гараар тоолж байна. Сонгуулийн үйл явц яг одоо ийм байдалтай байна. Гараар тоолно гэдэг бол хар машинд үл итгэж, санал хураалтыг луйвардлаа гэсэн олны эргэлзээг тайлах асуудал, үндсэндээ байдаг л зүйл.
Харин хамгийн ноцтой нь энэ удаагийн сонгууль ардчилсан нийгмийн амин сүнс болох ардчилсан сонгуулиар даажигнасан байдалтай болсон нь харамсалтай. Өөрөөр хэлбэл, ардчилсан сонгуулийг дарамталсан, дооёолсон, ардчиллыг арчаад хаяхад ч бэлэн шүү гэх заналхийллийн дор боллоо.
Сонгуулийн сурталчилгаа орон даяар ид явагдаж, нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж байх хариуцлагатай үед буюу сонгууль болохоос ердөө зургаан хоногийн өмнө Ардчилсан намаас нэр дэвшин өрсөлдөж буй С.Баярцогт, Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан нарыг шоронд хорьсон. Мөн Ж.Эрдэнэбат, Н.Номтойбаяр, Х.Бат-Ялалт гээд зургаан нэр дэвшигч сонгуулийн үеэр шүүхэд дуудагдаж шоронд хоригдсон. С.Баярцогт, Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан нарыг Оюутолгойн гэрээтэй холбогдуулж энэ сарын 18-ны өдөр цагдан хорьсон. Хамгийн гол нь 10 тэрбум төгрөгийн барьцаа хөрөнгө төлөөгүй гэх шалтгаанаар хорих шийдвэр гаргасан. “Ардчилсан намаас нэр дэвшиж буй гурван нэр дэвшигчийг хуулийн ямар ч үндэслэлгүй цагдан хорилоо. Шүүхийн шийдвэр үндэслэлтэй, биелэгдэх хэмжээний байх ёстой. 2-10 тэрбум төгрөгийн барьцаа хөрөнгө байршуул гэсэн шаардлагыг тавьсан. Энэ бол ямар ч боломжгүй шийдвэр, боломжгүй гэдгийг нь шүүх ч мэдэж байгаа. Нэр дэвшигчдийг сонгуулийн сурталчилгааны хамгийн хариуцлагатай үед цагдан хорьж гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад урьдчилаад яллаж байна. Ажил хийсэн төрийн албан хаагчдаа эрүүгийн гэмт хэрэгт буруутган шүүхээр шийдвэрлэж байна. Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан нар засгийн шийдвэр биелүүлсний төлөө эрүүгийн гэмт хэрэгтэн болж шүүгдэж байна. Баярцогтод тулгасан хэрэг яагаад ч 10 тэрбум барьцаа байршуулах хэмжээний биш. 2018 онд Баярцогтыг сүр дуулиантайгаар баривчилсан. Ингэхдээ Оюу толгойн гэрээг байгуулахдаа хахууль авсан, албан тушаалаа урвуулан ашигласан гэж баривчилсан. Энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Одоо зуслангийн байрны хэрэг дээр явж байгаа. Бид хэрэг дээр тусгаарлах хүсэлт тавьсан ч шүүх хүлээж аваагүй. Их хурлын сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөж буй тэднийг баривчлахдаа СЕХ-ноос зөвшөөрөл авалгүй цагдан хорьсон нь Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хуулиудыг ноцтой зөрчиж сонгогчдын эрхэнд халдлаа” гэдгийг өмгөөлөгчид нь удаа дараа мэдэгдэж байв. Гэвч сонгуулиас хоёр хоногийн өмнө болсон шүүх хурлаар тэднийг долдугаар сарын 6-ныг хүртэл үргэлжлүүлэн хорих шийдвэр гаргасан юм.
Нэр дэвшигчдийн эрхэнд халдаж, шүүхээр цагдан хорьж, эрхийг нь боомилсон явдал үүгээр дуусахгүй. Нийслэлийн 22 дугаар тойрог Баянзүрх дүүрэгт “Сахигтун, Үндсэн хуулийн 19” эвслээс нэр дэвшихээ албан ёсоор мэдэгдсэн эдийн засагч Лүндэгийн Наранбаатарыг Сонгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчээр бүртгэхээс татгалзсан. Үүнд Наранбаатар “Ямар ч хүн Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэх ёстой. Энэхүү эрхийг маань СЕХ бүдүүлгээр зөрчиж, миний өрсөлдөгчийн захиалгаар ажиллаж байгаа нь нотлогдож байна” гээд СЕХ-г шүүхэд өгсөн. Шүүхийн маргаан хэлцэгдэж явсаар байгаад сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа дуусах өдөр буюу зургадугаар сарын 23-нд Улсын дээд шүүхээс Л.Наранбаатарыг “УИХ-ын сонгуулийн 22 дугаар тойрогт нэр дэвшигчээр бүртгэхийг даалгасан” шийдвэрийг гаргасан ч СЕХ саналын хуудсанд нэрийг нь бичээгүй. Үүнд “Эрүүгийн хуулийн 14.5, 14.9-д тус тус зааснаар “иргэний сонгогдох эрхийг хязгаарлах хуйвалдаан зохион байгуулах” зүйл ангиар Эрүүгийн цагдаагийн газарт гомдол гарган шалгуулах, Захиргааны ерөнхий хуулийн 105.2.4-т зааснаар “СЕХ-г бүрэлдэхүүнээр нь огцруулах, УИХ-ын сонгуулийн 22 дугаар тойрогт явуулсан санал хураалтын үр дүнд 81.3-т зааснаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандан хүчингүй болгуулж, дахин сонгууль зохион байгуулна” гэдгээ мэдэгдсэн.
Нийслэлийн ИТХ-ын дарга асан Ц.Сандуйгийн хувьд бас Үндсэн хуулиар олгогдсон нэр дэвших эрхээ эдэлж чадаагүй. Жаран тэрбумын гэх хэрэгт холбогдож таван сарын хугацаанд шоронд суугаад гарсан тэрээр Монголын ногоон намаас Сонгинохайрхан дүүрэгт нэр дэвших байсан ч СЕХ-ноос эрхийг нь өгөөгүй. Сонгуулийн эцсийн өдөр хүртэл тэрээр итгэл найдвартайгаар цөхрөлтгүй хүлээсэн. Энэ тухайгаа “Би ялтай хүн биш. С.Баярцогт, Ж.Эрдэнэбат, Д.Эрдэнэбат, Э.Бат-Үүл нар шиг статустай, шалгуулж байгаа хүн. Хуулийн дагуу нэр дэвших бүх бичиг баримтаа бүрдүүлж өгсөн. СЕХ-ноос тав хоногийн дотор Ногоон намаас нэр дэвшигчдийн бичиг баримтыг өгөөд минийхийг аваад үлдсэн. Дээд шүүх болон бусад бүх хуулийн байгууллагаас “Энэ хүн нэр дэвших боломжтой” гэсэн тодорхойлолт ирчихээд байхад СЕХ-ны есөн хүн дотроо санал хураагаад хуулиас дээгүүр шийдвэр гаргасан нь намайг нэр дэвшүүлэхгүй гэсэн хориглолт байсан. Сонгуулийн тухай хуульд тухайн хүнийг нэр дэвшүүлэхгүй байх хэдхэн заалт байдаг. Тэрний аль нь ч надад хамааралгүй байсан. Энэ бүхэн МАН-ын удирдлага тэр тойрогт нэр дэвших гэж байгаа нөхдийн оролцоотой хийгдсэн ажил” гэж “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагад тодорхой хэлсэн байдаг.
Нэр дэвших эрхээ эдэлж чадаагүй нэр бүхий хүмүүс Эрүүгийн хуулийн зүйл ангиудыг үндэслэн гомдол гаргана гэдгээ илэрхийлээд байгаа. Эрүүгийн хуулийн 14.5 дугаар зүйлд “Иргэний сонгох, сонгогдох, ард нийтийн санал асуулгад оролцох эрхээ хэрэгжүүлэхэд, Сонгуулийн хорооноос хуулийн дагуу явуулж байгаа үйл ажиллагаанд зориуд саад учруулсан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс таван мянга дөрвөн зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэл хугацаагаар нийтэд тусгай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас нэг жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ”, 14.9 дүгээр зүйлд “Сонгуулийг хууль бусаар явуулах хуйвалдаан зохион байгуулах, сонгуулийн үр дүнд хууль бусаар нөлөөлөх зорилгоор энэ хуулийн 14.5.6.7-г заасан гэмт хэргийг үйлдэхэд бэлтгэсэн зохион байгуулсан бол арван мянган нэгжээс дөчин мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр жилээс найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ялаар шийтгэнэ” гэж бий.
Да.Ганболд, С.Баярцогт, Б.Бямбасайхан нарыг хуульд заасны дагуу СЕХ-ноос албан зөвшөөрөл авалгүйгээр шоронд хорьсныг СЕХ-ны удирдлагууд мэдэгдсэн. Тэгэхээр энэ үйл явц Сонгуулийн тухай хуулийн 35 дугаар зүйлийн “Нэр дэвшигчийн үйл ажиллагааны баталгаа” буюу 35.2-ын Зөрчил болон гэмт үйлдлийнх нь явцад, эсхүл хэргийн болон зөрчлийн газарт нотлох баримттай нь баривчилснаас бусад тохиолдолд нэр дэвшигчид холбогдуулан СЕХ-ны зөвшөөрөлгүйгээр эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх болон зөрчил шалган шийдвэрлэх дараахь ажиллагаа явуулахыг хориглоно. Үүнд Эрүүгийн хариуцлагад татах буюу эрүүгийн хэрэг үүсгэх, баривчлах, саатуулах, албадан саатуулах, цагдан хорихыг хориглоно гэх заалтыг ноцтой зөрчсөн нь илэрхий. Ингэж Монгол Улсын Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хуулийг нь зөрчиж нэр дэвшигчдийг шоронд хийж, сонгох сонгогдох эрхийг нь боомилсон байна. Тэгэхээр зарим тойргууд дээр тэгш биш байдал үүссэн учир дахин сонгууль зарлах хэрэгтэй. Тодруулбал, Да.Ганболдын нэр дэвшсэн Хөвсгөлийн 17 дугаар тойрог, С.Баярцогтын нэр дэвшсэн Сэлэнгийн 13 дугаар тойрог, Б.Бямбасайханы нэр дэвшсэн Дархан-УУл аймгийн 19 дүгээр тойрог, Л.Наранбаатарын хуулийн дагуу нэр дэвших эрхтэй байсан Баянзүрх дүүргийн 22 дугаар, Ц.Сандуйгийн нэр дэвшинэ гэдгээ зарласан Сонгинохайрхан дүүргийн 28 дугаар тойрогт дахин санал явуулах хэрэгтэй.
“Бид луйврын сонгуулийг яавч хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Хууль бус ийм зүйлийг хүлээн зөвшөөрчих л юм бол Монголын төрд цаашид ийм хуульгүй мэт аашилдаг, хэн нэгэн эрх мэдэлтэн асуудлыг өөрийн дур зоргоор шийддэг буруу жишиг тогтчихно. Үндсэндээ төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах байдал жишиг болоод тогтчих аюултай. Тиймээс бид сонгуулийг дахин явуулахыг шаардах хэрэгтэй. Дарангуйлал тогтсон орнуудын жишиг ийм байдаг. Тэд луйвраар засгийн эрхийг аваад дарангуйлал тогтоодог. Тиймээс монголчууд бид Үндсэн хуулиа хамгаалж тэмцэхээс өөр арга байхгүй” гэж Э.Бат-Үүл баатар хэлж байна. Монгол Улс үнэхээр хуулиа дээдэлдэг ардчилсан төртэй орон мөн юм бол нэр дэвшигчдийг хууль бусаар шоронд хийж эрхийг нь хязгаарласан тухайн тойргууд дээр дахин сонгууль явуулж сонгогчдын эрхийг нь эдлүүлэх хэрэгтэй байна. Үүл баатрын хэлдгээр энэхүү хууль бус зүйлтэй бид эвлэрэх аваас Монгол Улс мөхөл рүүгээ явна.