Монголын геологийн холбоодын нэгдсэн зөвлөлийн дарга Я.Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.
-Жилд ихдээ 109 талбайд лиценз олгодог байсан цаг саяхан. Одоо тэгвэл 350-400 лиценз олгохоор шийдсэн байна. Энэ дэвшилт үү?
-Энэ тун зөв эхлэл. Сүүлийн жилүүдэд геологи хайгуулын ажил маш хоцрогдсон. Геологи хайгуулын ажил бол улс эх орны хөгжлийн гол түлхүүр. Үүнд аймаг, орон нутгийн төрийн байгууллага, нутгийн ард олон хүлээцтэй хандаж, зөв ойлгох ёстой. Учир нь геологи хайгуулын ажил гэдэг маань байгаль орчинд нөлөөлөх нөлөөлөл нь маш бага юм. Бид авдрандаа байгаа зүйлээ мэдэж байж бусад хүнтэй харилцдаг. Энэ утгаар авч үзвэл улс эх орон өөрийн баялгийн нөөцийг мэдэж байж ирээдүйнхээ хөгжлийн төлөө томоохон хөтөлбөр, зорилтоо дэвшүүлнэ. Нано, IT технологийг хөгжүүлэхэд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй. Үүний том суурь нь газрын баялаг.
Тэгэхээр бид хаана ямар орд ашигт малтмал байгааг мэдсэний үр дүнд цаашдын хөгжлийн гарааг тодорхойлох үндэслэлтэй юм. Засгийн газар шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд тодорхой зорилтуудыг тавьсны гол чиглэл дотор хэтийн төлөв бүхий газар нутагт эрэл-үнэлгээний ажлыг эрчимжүүлэх, улмаар ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олголтыг нэмэгдүүлснээр эрдэс баялгийн нөөц баялгийг өсгөх нь хамгийн чухал асуудлын нэг болоод байна. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засгийн олон зорилт, сорилтыг давах бодлогод нэг томоохон гарц болох юм. Өнөө цагт геологи хайгуулын салбарт хөрөнгө оруулалт зайлшгүй шаардлагатай.
Энэ салбар эрсдэл ихтэй. Тиймээс гадны хөрөнгө оруулалтыг энэ салбарт оруулж ирэх нь бидний тулгамдсан асуудлуудын нэг болчихлоо. Бид эрх зүйн орчноо сайжруулж боловсронгуй болгох асуудалд түлхүү анхаарч ажиллах шаардлагатай. Геологийн судалгаа, хайгуулд 400 орчим хайгуулын тусгай зөвшөөрөл нэн яааралтай олгож, олон нийтэд нээлттэй зарлах бодлого барьж буй нь тун зөв, сайшаалтай ажил болж байна. Энэ тал дээр салбарын яам, агентлагууд онцгой анхааран ажиллаж байна.
-Геологийн салбарын хууль, эрх зүйн орчны тогтвортой байдал ямар түвшинд байгаа вэ?
-Ер нь манай бодлогын алдаа бол геологийн салбарын эрх зүйн орчин. Эрх зүйн орчин нэг нам, эсвэл олонх болон солигдох бүрт өөрчлөгдөж байдаг нь энэ салбарт орж ирэх хөрөнгө оруулалтыг саармагжуулж, удаашруулдаг. Төр засаг үүнд онцгой анхаарч ашигт малтмалын хуулийг чанаржуулж, давхацлыг арилгах талаар судалгаа хийж шинэчилсэн ашигт малтмалын хуулийг Их хуралд энэ оны сүүлээр өргөн барих байх гэж хүлээж байна. Тус хуулийг Их хуралд өргөн барихаас өмнө салбарын хамт олноор өргөн хэлэлцүүлэх байх.
-Геологийн нөөц нь тогтоогдож судалгаа хийж буй ямар орд, газрууд байгаа вэ?
-Хэд хэдэн орд газар бий. Тэдгээрийн томоохоноос нь дурдвал Баянхөндий, Хан-Алтай, Хармагтай гэх зэрэг алтны болон зэс-алтны үндсэн ордуудыг нэрлэж болно. Зарим нь ашиглалт хийхээр бүтээн байгуулалтыг эхлүүлээд байгаа хэдий ч орон нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй их тулгарч байна. Орон нутгийн засаг захиргаа үүнд дорвитой бодлого барьж, нутгийн ард иргэдэд үнэн бодит ойлголт өгөх шаардлагатай байгаа. Энэ бол өнөөгийн амин чухал асуудлын нэг болчихоод байна. Үүнд төр засаг, төрийн бус байгууллагууд ч онцгой анхаарч ажиллах шаардлага бий болжээ. Геологи хайгуулын ажил бол уул уурхайн салбар биш шүү дээ. Уул уурхайн салбарын хөгжлөөс дор хаяж 20-иод жилийн өмнө хөгжиж байж бид ирээдүйн уурхайн талбараа бэлдэнэ. Ингэснээр улс эх орон хөгжихөөс гадна бусад салбарын хөгжлийг түргэсгэнэ. Олон улс орон газрын баялгаа л ашиглан хөгжиж байна. Манай орны эдийн засгийн дийлэнх хувийг газрын баялаг эзэлдгийн хувьд тус салбараа онцгойлон авч үзэх шаардлагатай.
-Өнөөдрийн байдлаар Монгол орны нийт газар нутгийн хэдэн хувьд уул уурхайн үйлдвэрлэл явагдаж байна?
-Уул уурхайн эдэлбэр газар нь Монголын нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээний нэг хувь гаруй орчим байгаа. Энэ оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны байдлаар улсын хэмжээнд нийт 2598 тусгай зөвшөөрөл олгосон байгаа нь нийт газар нутгийн дөрвөн хувийг эзэлж байгаа юм. Үүний дийлэнх хэсгийг хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэлж байна. Хайгуулын талбай тодорхой хэмжээний хувь эзэлж байгаа ч илүү талбайг эзэмших боломжтой. Бэлчээрийн мал, аж ахуйн асуудалд ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй. Хайгуул хийнэ гэдэг нь тодорхой хэмжээний талбайд геологи хайгуулын ажлыг нарийн үе шаттайгаар тусгай арга аргачлал ашиглан тодорхой ажлуудыг хийдэг байгаль орчинд хамгийн нөлөөлөл багатай байдаг. Энэ ажлын үр дүнд гарсан үр дүн, судалгааны мэдээллийг улс ардын аж ахуйн олон салбарт ашиглах боломжийг бас бүрдүүлж өгдгөөрөө их онцлог. Үүнийг бид орхигдуулснаас үүдэн Монгол Улсын эрдэс баялгийн салбарт ирээдүйн нөөцийн асуудал тулгарч байна. Нөөцөө бэлдээд, дараагийн хөгжлийг тодорхойлоход багадаа 20 жилийн хугацаа хэрэгтэй. Тиймээс геологи, хайгуулын салбар уул уурхайн салбараас 20 жилийн өмнө түрүүлж явж байх концепци нь энэ салбарын онцлог юм.
-Геологи, уул уурхайн салбарт гадны хөрөнгө оруулалтыг татахад юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Хууль эрх зүйн орчны асуудал тулгамдсан асуудлуудын нэг. Гадны хөрөнгө оруулагчид ямар ч улсын хууль 25 жилээс доошгүй тогтвортой хэрэгжиж байж эрсдэлээ үүрнэ гэж тухайн салбарт орж ирдэг. Дөрвөн жилийн мөчлөгөөр хуулиа өөрчлөөд байх нь хөрөнгө оруулагч нарт тодорхой бус байдлыг үүсгэдэг. Энэ хүлээлтийг бий болгохгүйгээр хууль эрх зүйн орчноо маш тогтвортой байлгах ёстой. Хууль эрх зүйн орчин тогтвортой байх үед гадны хөрөнгө оруулагчид эрсдэлээ үүрэн орж ирнэ. Геологи, уул уурхайн салбарт Монгол Улс өөрөө хөрөнгө оруулан хөгжүүлнэ гэдэг боломжгүй зүйл. Хайгуулын зардалд хэдэн зуун сая ам.долларын асуудал яригдана. Тэгэхээр үүнийг гадны тусламжтайгаар эрж хайх нь бидэнд өргөн бололцоог бүрдүүлнэ. Дотоодын компаниуд жилээс жилд бэхжиж байна. Манайд одоогийн байдлаар орон нутагт холбооны улс шиг орон нутгийн удирдлагууд тэнд амьдарч буй цөөн тооны иргэдийн эрх ашгийн үүднээс шийдвэр гаргаж буй нь зохимжгүй байгаа юм. Энд бид нийтлэг улсын эрх ашгийг бодолцох ёстой. Монгол Улс нэг л цул улс юм бол төрийн бодлогоо хэрэгжүүлэхийн төлөө орон нутгийн удирдлагууд, ард иргэд ч үүнийг ойлгон хүлээн авч ирээдүйн хөгжил, үр хүүхдийнхээ төлөө эх оронч сэтгэлээр хандах нь чухал юм. Бид урагшаа харж амьдрах ёстой, тэгж байж улс орон хөгжинө. Газрын баялгийг зөв зохистой, ил тод, эрүүл, ард түмэндээ ашигтайгаар ашиглавал үр өгөөжийг бид хүртэнэ. Тийм учраас Засгийн газар шинэ сэргэлтийн бодлогыг эрчимжүүлэх, ард түмний баталгаат амьдралыг бий болгох, газрын баялгийг тэгш хүртээмжтэй байлгах үүднээс саяхан Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд “Үндэсний баялгийн сангийн тухай” хуулийн төслийг Улсын Их хуралд өргөн барьсан нь өндөр ач холбогдолтой үйл явдал болж байна.
-Өнөөгийн геологи, уул уурхайн салбарын хөгжил ямар түвшинд явж байна?
-Монголд Налайхын уурхайгаас эхлэн уул уурхай хөгжсөн түүхэн хуудас нээгдсэнээс хойш 100 жил болсон гэдэг нь асар их эрч далайцтайгаар хөгжсөн гэж бодож байна. Монголын ард түмэнд ямар их ач тусаа өгсөөр байна. Цаашид олон уурхай нээгдэх байх гэсэн хүлээлттэй байгаа билээ. Монголд энэ 100 жилийн дотор маш богино хугацаанд үндэсний боловсон хүчин өндөр түвшинд бэлтгэгдэж байгаа. Хаана ч өөрсдөө олж илрүүлсэн баялаг дээрээ үндэсний уурхайг байгуулж ажиллуулж явах боловсон хүчин бий болж байна. Орчин үеийн бүх уул уурхайн арга аргачлал, тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах боловсон хүчний бааз суурь тавигдаж байна. Үүний жишээ манай Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх. Сүүлийн хоёр жилийн ковидын үеийн хүндхэн сорилтыг давахад бид үр шимийг нь хүртлээ шүү дээ.
Тэнд дандаа монгол инженерүүд ажиллаж байгаа нь бүр ч бахархмаар шүү. Үүнтэй адил геологийн салбарын олон зуун мэргэжилтнүүд гадны компаниудад ажиллан, туршлагажихын хэрээр илүү эрсдэл багатайгаар шинээр олон ашигт малтмалын ордыг нээх боломжтой өндөр боловсролтой шинэ залуу үе төрөн гарч ирж байна. Тиймээс бидэнд болон бидний үр хүүхдэд илүү гэгээлэг ирээдүй бий.