“Жаран цагаан адуу” дууг Монголын хязгаар нутгийнхны сэтгэлийн илрэл, тэдний амьдралаас урган гарсан гунигт дуун хэмээдэг ч түүхч, судлаачдын хувьд хэд хэдэн янзаар тайлбарладаг. Манжийн эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг эсэргүүцэж байсан баруун монголчуудыг эр, эм, хүүхэд гэлтгүй хоморголон устгаж, бууж өгсөн иргэдийг тараан суурьшуулж үгүй хийсэн харамсалтай түүхтэй энэ дууг холбох нь бий.
Мөн эх орныхоо хил хязгаар газарт алслагдан амьдарч, элэг нэгтнээ үгүйлсэн цөөнх түмний гансрал, нэхлийн дуу гэх хувилбар дээр олонхи нь санал нэгддэг. Эл дууны үүсэл нь хэзээ вэ, хаанаас эхтэй вэ гэхээс илүү өгүүлж буй санаа, гаргаж байгаа харуусал нь өнөөдөр манай нийгэмд нэгийг хэлэх шиг. Тарж бутарсан ахан дүүсээн үгүйлэн санагалзсан урианхай, тува түмний гуниг харууслаас эхтэй “Жаран цагаан адуу” дууг “Хөсөгтөн” хамтлаг, уртын дуучин С.Цогтсайхан хамтран дуулжээ.
Энэ дуунд,
Арван цагаан адууны минь
Алаг нь хаана байна ах нар минь
Арван хошуу нутгийн минь
Цэрэг нь хаана байна эгч нар минь
Жаран цагаан адууны минь
Алаг нь хаана байна ах нар минь
Зургаан хошуу нутгийн минь
Цэрэг нь хаана байна эгч нар минь
Далан цагаан адууны минь
Ардаг нь хаана байна ах нар минь
Долоон хошуу нутгийн минь
Цэрэг нь хаана байна эгч нар минь
Наян цагаан адууны минь
Ардаг нь хаана байна ах нар минь
Найман хошуу нутгийн минь
Цэрэг нь хаана байна эгч нар минь хэмээн өгүүлдэг юм.
