БНХАУ, Монгол Улсын сэтгүүлчдийн “Хөгжилд
хөтөлсөн-70 жил” хамтарсан сурвалжлах аяллын үеэр Шилийн хотноо Өмнөд Монголын
босоо аварга “том” хэмээх Цагаанзаантай уулзаж хөөрөлдлөө. Цагаанзаан аварга
бол Өмнөд Монгол орон төдийгүй Хятад улс даяар алдартай бөх аж. Түүнтэй уулзаж
байх үед хүмүүс “Цагаанзаан аваргатай сүүдэр татуулах гэсэн юм. Ар Монголын
сэтгүүлчид та бүхэн хэлээд өгөөч” гэж гуйж байсан юм.
-Цагаанзаан аварга та аль нутгийн хүн билээ?
-Би Шилийн гол аймгийн Зүүн Үзэмчин хошууны Ээж нуураар нутагтай хүн.
-Та бөхөд хэдийнээс хорхойсох болов?
-Би багаасаа бөхөд их дуртай хүүхэд байсан. Аанд найзуудтайгаа хэзээний л зууралдаж наадаж явдаг байлаа. Соёлын хувьсгалаас хойш манай нутагт найр наадам сэргэж, дөрвөн жилд нэг удаа сум, хошууны найр хийдэг байв. Мал аж ахуй өссөн зэргээр амжилтаа зэрэглэж, хөдөлмөрийн баатруудаа дүгнэж найр наадам хийдэг байсан. Би арван зургаатайдаа Зүүн үзэмчин хошууныхаа наадамд анх барилдсан юм. Тэр үедээ сайн барилдаж байсан Саамын Ббумаа гэж ахмад хүнд ойчиж билээ. Өмнөд Монголд бөхийн анги байгуулах боллоо, тэр үед. Миний багш Эрдэмбаяр, бөхийн ангийн дарга Насанбөхөө, хоёр тамирчин элсүүлж явлаа. Хошуу наадам үзэж миний барилдахыг үзээд бөхийн ангидаа элсүүлж авсан. 1981 онд анх Шилийн гол аймагт очиж бөхийн тусгай боловсролын ангид орж барилдсан.
-Шилийн гол аймаг бөх, мориороо алдартай их монголжуу нутаг. Одоогийн Баярбаатар аварга гэхэд л Зүүн үзэмчин хошууны хүн байх аа?
-Манай хошуу бөх сайтай байдаг нь нутаг усны ид шид гэж боддог. Олон сайн бөх төрдөг болохоор хойч үед нөлөө гэдэг юм бас байна. Хүүхэд багачууд “Сайн бөх болно” гэж багаасаа их мөрөөдөж өсдөг. Би ч гэсэн багадаа Найдан, бага Ядам, Содном нарын хуучны сайн бөхчүүд шиг бөх болох юм сан гэж санааширдаг байлаа. Баруун үзэмчин хошууны миний багш Эрдэмбаяр, Гончиг гэж сайн барилдаж байсан бөхчүүдийн барилдахыг хараад үнэхээр ур мэх, бяр чадалд нь их биширнэ. Тэр үеэс “Бөх гэдэг хүн чинь ямар сайхан юм” гэж биеэ шаардаж ирсэн.
-Хошууны наадамд хэчнээн удаа түрүүлж байж зангиат бөхийн зиндаад хүрдэг бол?
-Манай Өмнөд Монголын бөхийн хувцас засал хоорондоо адилгүй. Манай бөхчүүдийн хувцас засал нь араатны хаан арсланг дүрсэлсэн гэдэг үлгэртэй. Арслангийн шинж дүрийг хувцас засалд тусгаж өгсөн гэж өвгөд хэлэлцдэг. Нас гүйцсэн арслан бол цээжиндээ их үс зогдортой байдаг нь манайхны зангиа засал шиг юм харагддаг. Эхлээд зангиа засалгүй барилддаг. Наадамд барилдаж, хүний нүдэнд харагдахаар хүчит сайн бөхийг хаяад ирвэл Засгийн ордноос албан ёсоор зангиа олгодог. Энэ нь танай бөхийн цол олгодогтой адил. Бас ахмад бөхөөс зангиа уламжилж олгодог зан заншил байдаг. Тиймээс зангиа олсон бөх бол ид шид нь бүрдэж жинхэнэ арслан болсон хүн юм даа. Хожим наадам олшрох хэрээр хошуу засаг, аймаг засаг, бөхийн нийгэмлэгээс зохион байгуулсан 128 бөх оролцсон барилдаанд гурван удаа тэргүүлсэн хүнд зангиа олгоно гэсэн тодорхой баримжаатай болсон. Эртний үед сайн бөхөө дархалдаг заншил бас байсан. Хуучин бөхчүүд харж байгаад сайн барилдаж байгаа ирээдүйтэй бөхөд зангиагаа өгдөг байж.
-Манай улсад үлдсэн монгол бөхийн заншлаар бол гурвын даваанд бөхийн цол дууддаг. Сая Зүүн үзэмчин хошуунд бэсрэг наадам үзэж байхад Өмнөд монгол бөхчүүд малгайгүй гардаг юм байна. Бас цол дуудахгүй байгаа нь анзаарагдаж байна лээ?
-Түүхийн бичиг сэлт үзэж байхад эхэндээ цол дууддаг байсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Арслан ч юм уу, тиймэрхүү цолтой, тэрийг нь дууддаг байж. Сүүлхэнд соёлын хувьсгалын үед цолыг байхгүй болгосон байгаа юм. Чөлөөт, жудо, хятад бөхөөр улсын аварга болсон хүнд аваргын цолыг үнэмлэх, медалийн хамт олгох болжээ. Манай жинхэнэ монгол бөхийн хувьд цол олгох явдал бүүр тасарсан. Би Шилийн гол аймгийн бөхийн нийгэмлэгийн дэд тэргүүний ажлыг 1987 оноос хийсэн. Сүүлийн үед Монгол Улсынхаа бөхчүүдтэйгээ сайн харилцаатай боллоо. Үүгээр дамжуулан монгол бөхийн цолыг мэдэж авч, цол, эрэмбийг сэргээх ёстой гэж бодох болсон. 2005 оноос Шилийн гол аймгийн салаа мөчир бүхнээр хуран чуулж, анхны цолны наадмыг хийсэн. Үндэс нэгтэй монгол ахан дүүсийнхээ бөхийн цолыг бид бас авч хэрэглэх учиртай. Бид нутаг нутгаараа ялгарч байвч дэлхийд соёл нэгтэй нэг монгол шүү. Цол хэрэглээд арав гаруй жил болж байна. Гэхдээ та нар маань Монгол Улс, аймаг, сум гээд явчихдаг. Мануусынх болохоор Өөртөө засах орон, Шилийн гол аймгийн аварга гэсэн цолыг Засгийн ордноос олгож эхэлсэн. Танай бөхчүүд ирээд ерөнхийдөө л Шилийн голын бөхчүүдтэй барилдаж байгаа. Цол эрэмбэний хувьд өмнөд монгол бөхчүүддээ улсын цол олгочихож болохгүй байна.
-Яагаад болохгүй гэж?
-Бид Хятад ард улсын дотроо орны хэмжээнд байна. Тэгэхээр улсын болон орны олон салаа мөчрөөр зөвшөөрүүлэхэд бичиг цаасны их ажил хөөцөлдлөгөө байх юм.
-Манай Монгол Улсад даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ гэж улсын наадам, цагаан сарын барилдаанд маш олон түрүүлсэн хүн байдаг. Таныг Бат-Эрдэнэ аварга шиг Өмнөд Монголдоо маш олон түрүүлсэн хүн гэх юм. Хэдэн удаа түрүүлээд Босоо аварга гэдэг алдар хүндийн эзэн болов?
-Бат-Эрдэнэ аваргыгаа би сайн танина. Миний энэ босоо аварга гэдэг алдар бол Бүгд найрамдах Дундад ард улсын уралдаанаар дамжиж ирсэн. БНХАУ-ын хятад бөхийн тэмцээн жилд нэг удаа явагддаг. Би бүх улсын хэмжээний тэр уралдаанд залгаад арван гурван жил завсаргүй түрүүлжээ. Энэ бол жил өнжөөгүй амжилт. Дунд нь өнжөөд бас хоёр удаа түрүүлсэн. Нийтдээ арван таван удаа түрүүлсэн түүхтэй. Тэр хятад бөхийг таануус дэмий сайн мэдэхгүй байж магадгүй. Монгол Улсад тойргийн барилдаан болж аваргаа шалгаруулдаг даа. Тэрэнтэй төстэй. Гэхдээ хятад бөх цагтай барилдана. Эхэндээ арван таван минутаар барилддаг байсан. Эсрэг бөх нь газар гар тулахад нэг хувь оноо авна. Ачаа, үүрээ, ганзагалаа хийхэд хоёроос гурван оноо өгнө. Цагтаа багтаж хэн олон оноо авсан нь ялдаг байсан.
-Жин жингээрээ барилдах уу?
-Жин дэс хуваарилна. Бага дэснийх нь бага дэстэйгээ, их дэс нь их дэстэйгээ барилдана. Би бол хамгийн дээд дэсэнд барилдаж байсан. Хувей мужид болсон улсын тэмцээнд би нэг ч оноо алдаагүй, монгол бөхийнхөө мэхээр бүх бөхийг арав тэгээр хожсон. Би тэр барилдаанд хамгийн уртдаа нэг минут гучин секунд зарсан. Уг нь арван таван минут барилдах цагтай ш дээ. Тэр үед Дундад ард улсын залуучуудын сэтгүүл дээр “Зогсоо аварга” гэж цоллон мандуулж бичсэн. Тэр цол ирсэн түүх ийм. Тэрнээс хожим нутгийнхаа 512, 1024 бөх барилдсан наадамд барилдсан. Өмнөд Монгол орны хамгийн дээд цол бол “Есөн есийн наян нэг”-ийн шагнал байдаг. Мөнгөн буйлтай цагаан тэмээ тэргүүн бэлэгтэй наадамд хэд хэд түрүүлж байсан.
-Есөн есийн наян нэгийн шагнал чинь орчин үед 81 гар утас, 81 компьютер байдаг болсон гэв үү?
-Миний ес ес наян нэгийн шагнал авч байхад мөнгөн буйлтай тэмээгээр байлдаг байсан. Би 512 барилдаанд хамгийн уртдаа нэг минут гучин секунд зарсан. Уг нь арван таван минут барилдах цагтай ш дээ. Тэр үед Дундад ард улсын залуучуудын сэтгүүл дээр “Зогсоо аварга” гэж цоллон мандуулж бичсэн. Тэр цол ирсэн түүх ийм. Тэрнээс хожим нутгийнхаа 512, 1024 бөх барилдсан наадамд барилдсан. Өмнөд Монгол орны хамгийн дээд цол бол “Есөн есийн наян нэг”-ийн шагнал байдаг. Мөнгөн буйлтай цагаан тэмээ тэргүүн бэлэгтэй наадамд хэд хэд түрүүлж байсан.
-Таныг ид барилдаж байх үед “Дэдэд хэн орсон” гэж асуудаг байсан гэсэн. Та барилдлаа л бол түрүүлэх нь тодорхой учраас үзүүрлэсэн бөхийг нь асуудаг байж дээ?
-Тэгдэг байсаан. Би хориод жил барилдаж дээ.
-Таны шавь ямар бөхчүүд байна?
-Мануусыг багш барьсан гарын шавь нар байна аа. Багаас нь дагуулсан тусад гарсан шавь гэж бараг байхгүй ээ. Гэвч би 1987 оноос Шилийн гол аймгийн бөхийн анги буюу сүүлд нэрлэснээр тамирын сургуулийн дэд захирлын албыг олон жил хаасан. Сүүлдээ захирлын ажлыг арван жил хийсэн. Одоо ид барилдаж байгаа Баярбаатар, Бат, Цагаанзаан, Оюунбат, Ми.Соёл гэдэг юм уу эдгээр сайн бөхчүүд манай сургуулийг дамжиж суурь боловсролыг эзэмшсэн. Тэгвэл одоо Батсүх, Алтанбагана, Батжаргал нар бас байна. Батжаргал аваргыг хүргэн ах нь зургадугаар ангид байхад дагуулж ирж надад тушааж өгсөн. Би хэдийгээр захирал ч гэсэн эдэндээ барьц, мэхийг дандаа хэлж өгдөг байсан. Би тэднийг дасгалжуулж байгаа багш нараа хүүхдийг сайн болго гэж их шаарддаг. Миний дараа үеийнхэн ерөнхийдөө миний гараар орсон.
Цагаанзаан аварга “Талын дуу хоолой” радиогийн сэтгүүлч Тана, Нандир нарын хамт. 2017.06.17
-Та ид барилдаж байх үедээ өндөр болоод жин хэдтэй байв?
-Би хамгийн ихдээ 120 кг-аас хэтрээгүй. Өндөр нэг метр 88 см. Сүүлд би ходоод өвдөөд засал хийлгэсэн. Түүнээс хойш хоолны дэглэм бариад жин их доошилсон.
-Ар Монголынхоо бөхчүүдтэй барилдаж байв уу?
-Хоёр улсын солилцоо хийгээд 1989 онд явж байхад наадам дээр Ар Монголынхоо бөхчүүдтэй таарч барилдаж байсан. Учиргүй урт ч барилдаагүй ээ. Аваргачуудтай нь таарч барилдаж байгаагүй ээ.
–Монгол Улсын бөхчүүдээс та хэн хэнтэй дотно нөхөрлөв?
-Бат-Эрдэнэ аварга бид хоёр нэгэн үеийн бөх. Дотно сайхан найзууд. Аварга Д.Сумьяабазар, А.Сүхбат нартай Дэлхийн Монгол туургатны наадмаар сайхан танилцаж найзалсан. Мэргэжлийн сумо бөхийн их аварга Асашёорюү Дагвадоржтой ч сайхан найзууд шүү, би. Мануус Улаан-Үдээр орж, Байгаль нуураа тойрч явах үед хамтдаа сайхан явж байсан. Манай Шилийн голоор ч тэд маань ирж байлаа. Хамгийн эртдээ Бээжинд болсон Азийн тэмцээнээр Бат-Эрдэнэ аварга мануус сайхан танилцаж байсан. Бат-Эрдэнэ аварга тэр тэмцээнээс хүрэл медаль авч байсан байх шүү.
–Бөхийн өөр төрлөөр барилдаж байв уу?
-Өөр төрлөөр барилдаагүй.
-Та нэгэнтээ улсынхаа хамгийн алдартай есөн бөхийг нэг дор цувуулж хаяж байсан гэл үү?
-Шаньси муж бол улсын уралдаанд бөхчүүд нь сайн барилддаг газар. Бөхтэй нутаг. Шаньсид ээлжлэн барилддаг нэг барилдаан байдаг. Таван хүнийг давбал нэг хониор шагнадаг. Ерээд онд Зүүн үзэмчинд бөхийн ордон байгуулсны хошуу наадам болсон юм. Тэр ордонг байгуулаад, тэнд хятад бөхөөр би долууланг нь цувуулж хаясан. Зүүн үзэмчний соёл тамирын газрын дарга Мандалаа “Өмнөд Монгол бөх бол аварга цол байхгүй. Долоон хүнийг цувруулж хаясан хүндээ Монгол бөхийн аварга гэсэн цол өгнөө” гэсэн юм. Тэгээд хятад бөхөөр барилдлаа. Хятад бөхийн зодог бол самбо бөхийн зодогтой нэн адил. Хятад бөх бол хөл барьж болдог. Одоогийн дүрэм нь гурван минут барилддаг болсон. Тэр ордонд хятад бөхийн долоон аваргыг цувуулан хаяж монгол бөхийн аварга цол авсныг Мандалаа дарга үнэмлэхээр баталгаажуулсан. Харин монгол наадамдаа есөн бөхийг цувуулж хаяж байсан. Түрүүлсэн бөхөд морь өгнө өө гэсэн. Нэг үдэд эхэлсэн.
-Тэр есөн бөх бол тантай л бяр үзэх сайхан амьтад байсан байж таараа даа?
-Дандаа сайн бөхчүүд. Надтай нэгэн үед барилдаж байсан 1024-д хоёр удаа дэдэлсэн Шилийн хотын Баганаа маань тавыг хаяад зургаа дээр ойчиж байсан. Тэгж есийг цувуулж мориор шагнуулж байсан сайхан түүхтэй. Одоогоор хятад бөхөөр долоог, монгол бөхөөр есийг цувуулсан барилдаан байхгүй.
-Таны амжилтыг хэн ч эвдээгүй юм байна шүү дээ?
-Эвдээгүй. Би нэгийг нь хаяж байхад л дараагийнх нь шууд гүйгээд ирнэ. Нэг давчихаад гараа жаахан амрааж, амьсгаагаа дарах тийм зай огт байхгүй барилдана. Нэгийг нь хаяхад улам сайн нь ард нь хүлээж байгаа юм чинь. Тэр есөн бөхөд миний санаж байгаагаар улсын аварга И.Соёл, Гэрэлт, Адьяа, Мөнхбаатар, Бадамсүрэн, Үнэнбат, Жамбал нар байсан. Надад сайн, миний гарыг амраачихъя гэсэн бөхчүүд орж ирээд Мандалаа даргад хөөгдөөд гарч байсан. Би тэр түүхээ одоо ч ам бардам хэлдэг.
-Та олон сайхан мориор шагнуулж байж. Хурдан морь уях уу?
-Би малчин монгол түмний хүүгийн хувьд багаасаа моринд их дуртай. Хүүхэд байхдаа сорионы морь унаж байсан. Түүнээс хурдны морь унаж байгаагүй. Сүүлд алба ажил эрхэлж төв суурин бараадаад морь уях нөхцөл гарсангүй. Тэрнээс биш мориндоо их хайртай.