Улсын их сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийнхан

Баруун
гар талаас Т.Галсан, Т.Гомбодаш, Б.Базылхан, Сүрэн, Эвлэлт, Долгор, Ч.Алгаа, Нямсүрэн,
Т.Моонон, Н.Отгон. Ангийнхан 40 жилийн дараа

 Улсын их сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийг 1956-1960 онд дүүргэсэн оюутнууд нэг жарны хойно оюутан ахуй насаа түүх болгон хуучилж байна. Их сургуулийн боловсрол эзэмшээд өөр өөрийнхөөрөө замнасан энэ ангиас ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтний зэрэгцээ, зохиолч, эрдэмтэн олон төржээ. Ардын уран зохиолч Т.Галсан, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Жамъян, Т.Гомбодаш, Лажымар, Банзрагч, Долгор, Н.Нямсүрэн, Моонон, Н.Оточ, Сүрэн, ОХУ-аас К.Малчанов, БНХАУ-аас Эвлэлт, Цагаанхад, Ренчиндорж нар суралцаж байжээ. Мөн энэ ангийг дүүргэсэн оюутнуудаас төгссөн даруйдаа салбар салбарт дарга болон дэвшсэн хүмүүс бий. О.Осор Намын төв хорооны хэлтэст, Б.Доноров Хотын гүйцэтгэх захиргааны хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, Т.Гомбодаш хотын Цагдаагийн газрын намын хороонд засгийн машин унах эрхтэй дарга болон дэвшсэн нь олон жил төр засгийн хариуцлагатай албанд ажиллах эхлэл нь болж. Б.Доноров нь Ю.Цэдэнбал даргын ойрын хамаатан байсан нэгэн. 

Тэрчлэн тухайн цагт эмэгтэй зохиолчид дундаа манлайлж асан Ч.Алгаа, орчуулагч Ш.Цэрэнрагчаа нар энэ ангиас тодрон гарсан бол Т.Моонон, Банзрагч, Сүрэн нар шүлэг, зохиолоо олны хүртээл болгосон уран бүтээлчид болжээ. Энэ ангиас төрөн гарсан эрдэмтдийн нэг нь Б.Базылхан юм. Тэрээр Монголын хэл уран зохиолд томоохон хувь нэмэр оруулсан аж. Н.Жамсранжав шинжлэх ухааны салбарт судлаачаар олон жил ажиллаж мөн л төрийн өндөр дээд одон медалиудаар энгэрээ цоолж асан нэгэн. ОХУ-аас ирж суралцаж байсан  К.Малчанов нь Москва дахь Монголын радиод насаараа ажилласан бол Хятадаас ирсэн Эвлэлт нарын хүмүүс тухайн үеийн сонгодог зохиолуудыг Хятад, Монгол, Орос хэлнээ орчуулан олны хүртээл болгож нэрд гарчээ. Эдгээр өвөрлөгч оюутнуудаас хамгийн том судалгааны ажил хийсэн хүн Монголч эрдэмтэн Ренчиндорж юм байна. Харин Н.Нямсүрэн нь Боловсролын сайд асан Ё.Отгонбаярын ээж гэж байгаа.

Нэгэн цагийг манлайлж асан энэ ангийнхны түүх тун ч арвин. 1956 оны намар хичээл эхлэхэд 20 хүүхэдтэй нэг анги бүрдэж байсан бол төд удалгүй хоёр оюутан нэмэгдэн элсчээ. Тодруулж хэлбэл ардын уран зохиолч Т.Галсан, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Жамъян нар Монгол хэл, уран зохиолын ангид суралцах эрх авч чадаагүй бөгөөд шүлэг тэрлэдэг гэдгээрээ түрээ барьж Зохиолчдын хорооны хаалгыг сахисаар дарга нарын цохолт олж авсан байна. Нэг ёсондоо “арын хаалга”-аар элсэн суралцсан нь анги хамт олноо улмаар салбартаа манлайлж чадсан байгаа юм.  Т.Гомбодаш, Лажымараас эхлээд ажиллаж байгаад оюутан болсон олон хүн байсан бөгөөд 25-30 настай нь ч байж. Лажымар нь цэрэг, батлан хамгаалахын салбарт багагүй хугацаанд ажиллаж байсан бөгөөд дөнгөж арван жилийн сургуулийг дүүргэсэн залуусыг жинхэнэ “дэглэдэг” байжээ. Лажымар хичээлдээ ирсэн цагт ангийн гурван охиноос бусад нь зэрэг босч, зэрэг хөдөлж цэрэг шиг л байдаг байсныг хүүрнэнэ. Ангийн дарга Т.Гомбодаш ч эхний нэг жил Лажымарын энэ “дэграамыг” таслан зогсоож чадаагүй гэдэг.  

Бас намрын ажилд уралдан гардаг байснаа ч тэд өгүүлэх. Бараг мянган төгрөгийн цалин авчих учир, олонтой нөхөрлөж цаг хугацаа хөгжил хөөртэй өнгөрдөг байсан тул ийн намрын ажилд яардаг байжээ. Бөөн, цөөнөөрөө улсын ажилд гарч уралдан хийх юутай урамтай хэмээнэ. Ажилд явах өдрөө тэсэн ядан хүлээгээд явах өдрөө унтаж хоцорсон, дулаан хувцсаа мартсан гээд хөгтэй явдал олон. Гуравдугаар курст ордгийн намар цаг. Тус ангийн залуусаас бие товируун хэдийг сонгож аваад Хөдөө аж ахуйн факультетийн хэдэн оюутантай Хандгайтад аваачин самар түүлгэхээр явуулжээ. Хугацаа талдаа орж ажил ч нэлээд явсан байж. Нэг шөнө унтаж байтал хоноглох байранд нь нэг амьтан орж ирэн бедон сав тачигнуулж гарчээ. Оюутнууд эхнээсээ сэрэн хашхиралдаж эхлэхэд хамгийн урдуур унтаж байсан залуу руу мөнөөх амьтан асч дайрсан байна. Төд удалгүй “цохиод байгаарай” гэсэн дуу гарахад нь харвал хоёр чихийг нь атгаж аваад хойш дарсан байжээ. Ингээд тэд мод түншиж самар буулгадаг мунаараа нүдсээр араатны амийг тасалж маргаашийг угтсан байгаа юм. Өглөө сэрээд шөнө дайрсан амьтныг харахад завьж, энгэрээр нь шүлс нь наалдсан чоно байж. Гоц халдварт өвчин судлал, галзуугийн больницоос мэргэжилтнүүд ирж тусгаарлах арга хэмжээ авснаар энэ явдал намдсан байна. Ер нь намрын ажил аравдугаар сар шувтартал үргэлжилдэг байсан бөгөөд ажлаасаа дах, дэхдийтэй бууж ирэх үе ч тохиодог байжээ. Оюутнууд ажлынхаа хөлсөөр тухайн үед хүмүүс нэг их өмсөөд байдаггүй драпан пальто худалдан авч өмсөн охидын урдуур эгнэн алхдаг байсан гэж байгаа.  

Тэр цагийн оюутнуудын онцлог гэвэл байнга сурсан мэдсэнээ, сэдсэнээ нэгэндээ уншиж, ярьж мэдлэг, бүтээлээ хуваалцдаг байсных. Т.Галсан, Сүрэн, Банзрагч, Т.Моонон, Г.Жамъян нар шүлэг бүтээлээ нэгэндээ уншиж өгч, шүүмжилж, засч сайжруулдаг байсан бол Ш.Цэрэнрагчаа, К.Малчанов нар гадаад орон, хүн төрөлхтний хөгжил хийгээд шинэ содон бүхнийг ангийнхандаа ярьж өгнө. Дэлхийн сонгодог зохиолууд ч Монгол хэлнээ орчуулагдан олны хүртээл болж байсан цаг. Дөнгөж хэвлэлтэд гарсан ном зохиолуудыг аль болох ангийнхнаасаа түрүүлэн уншиж бусдадаа ярьж өгөх сонирхолтой. Харин Б.Базылхан, Эвлэлт, Цагаанхад, Ренчиндорж нараас сонсч мэдэх зүйл гэвэл тодорхой. Өмнөд Монголын хийгээд Монголын казах, казах үндэстний талаар гээд олон сэдвээр ярилцана. 

Тиймдээ ч Т.Галсан, Г.Жамъян нар ажлын талбарт гарч амжаагүй шахам байхдаа эсэргүү хэмээгдэн нутаг заагдаж байсныг олон хүн мэдэх биз ээ. Тодруулбал, энэ хоёр эрхэм уралдаж өөр өөрийн чадах хэмжээнд хамгийн том бүтээл туурвихаар болсон байгаа юм. Т.Галсан “Арвайхээр” найраглалаа туурвисан бол Г.Жамъян “Халхын талд” шүлэглэсэн роман бүтээжээ. Шөнөдөө 100 мөр шүлэг бичихээр төлөвлөж уралдсан нь ийм амжилтыг дагуулсан. Харин дээрх найраглал, шүлэглэсэн роман нь хоёр залуугийн бүтээл туурвих урам хийгээд боломжийг багагүй хугацаанд хумисан байдаг. “Арвайхээр” найраглалд “Өнгө мөнгө хоёр үнэ цэнээ хэзээ алдах бол, Өөдгүй хуурамч сэтгэлийн үр хэзээ тасрах бол” гэсэн бадаг орсон бол “Халхын талд” гэх 20 мянган мөр шүлэглэсэн романд “Номхон цагаан хоньдыг минь Нохой сүүлтэй болгочих вий, Номын үсгээ мартаж бусдын тэнгэрт залбирах вий” гэж орсон нь улс төрийн бодлогод тэрсэлсэн хэрэг болжээ. Тухайн үед мал эрлийзжүүлэх, үндэсний бичиг үсгээ сэргээх эсэх асуудлыг төрийн хэмжээнд ярьж байхад ийн шүлэглэж эхэлсэн нь улс төрийн эсэргүү нэр зүүх хэмжээнд хүргэж. Тэгэхэд Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ренчин, Ш.Гаадамба, “Тууврын замд”, “Зоог депутатын зоог” туужийг бичсэн С.Сандагдорж гээд олон зохиолч эсэргүү болон тодорч До яамны байнгын хяналтад ороод байж. 

Ийнхүү гуравдугаар курстээ Г.Жамъян бичсэн зүйлээсээ болон байцаагдаж эхэлсэн бөгөөд айсандаа сургуулиа хаян нутаг тийш оргожээ. Түүнийг “усанд унаж үхсэн”, “хорлогдсон” гээд олон ч тайлбар хөвөрч байжээ. Харин Т.Галсангийн “Арвайхээр” найраглал олны хүртээл болж бусдын талархлыг хүлээж байсан ч сүүлдээ шүүмжлэлд өртөж мөн нутаг заагдсан түүхийг сэргээн сануулахад ийм. 

Ангийнхан сурлага, бүтээлээрээ манлайлдаг шигээ номхон дөлгөөн бас байсангүй. Хичээл таслах үе бий. Хичээлийн дундуур гарч Улсын их сургуулийн хажуугийн “Хишигт” гуанзнаас 50 мөнгөний хуушуураас эхлээд хоол оруулж ирэн танхимын хойгуур бөөгнөрөн идэх үе ч байсан байна. Тухайн цагийн нийгмийн сэтгэлгээ өөр  байснаас болоод ч тэр үү багш нар нь хичээл цалгардууллаа гэх мэтээр загнана гэж үгүй байжээ.      

Өдгөө гавьяаныхаа амралтад сууж, төрийн цол тэмдгээр ажил бүтээлээ үнэлүүлж, оюутан ахуй цагаа хүүрнэн суугаа эрхмүүдийг боловсролд чиглүүлж байсан багш нарыг өгүүлэхгүй өнгөрөхийн аргагүй.  О.Наранцацралт, Лувсанцэрэн, Ч.Лхамсүрэн, Ш.Гаадамба, Д.Цэгмид, С.Зориг агсны аав Д.Санжаасүрэн, Оюун, Ренчинсамбуу нарын олон ч нэр төртэй багш нарынхаа гараар орсон нь өдий зэрэгтэй амьдрахын гол түлхүүр болсон доо гэлцэнэ. Нэгэн жарны тэртээд эрдэм боловсролд шимтэн Улсын их сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийнхан гэгдэж байсан эрхмүүдийн тухай өнөөдөр өнгөц өгүүлэхэд ийм. 

Л.МӨНХТӨР