Монголд малын түргэн тусламжийн үйлчилгээг хоёрхон суманд үзүүлж байна. Нэг нь Дорноговийн Улаанбадрах сум. Улаанбадрахын дөрвөн багийн малчид малдаа асуудал гарангуут утсаараа дуудлага өгөөд үзүүлдэг болчихож. Нөгөө нь Сайншанд сумын Зүүнбаян баг. Зүүнбаян багийн малчин Л.Оюунбилэгийнд очиход “Малын эрүүл мэнд” төсөлд ам сайтай байлаа. “Арева Монгол” компаниас санхүүжүүлж буй “Малын эрүүл мэнд төсөл” хэрэгжиж эхэлснээс хойш малчдад ийм боломж нээгджээ. Төслийг хэрэгжүүлэгчид нь“Монголын нэгдсэн хувийн мал эмнэлгүүдийн дундын хоршоо” болон “Хил хязгааргүй агрономчид, малын эмч нар” байгууллагынхан. “Хил хязгааргүй агрономчид, малын эмч нар” байгууллагын малын хоёр эмчтэй хамт дуудлаганд явсан юм. Дуудлага өгсөн Л.Оюунбилэгийнх Сайншандаас бараг зуун км орчим хол газар хаваржиж байв. Нэг ишгэнд нь шөвөг яр гэдэг өвчний шинж тэмдэг илэрсэн юм байна. Эмч нар тэр даруй өвчилсөн ишгийг үзэж эмчилгээ бичиж, зөвлөгөө өглөө.
Энэ үеэр Л.Оюунбилэгээс сэтгэгдлийг нь сонссон юм. Тэрээр “Манайх хөдөө гараад 21 жил болж байна. Малаа дуудлагаар үзүүлэхээс өмнө малчид бид чинь мөнгө төгрөгийнхөө боломжоор хэдэн малдаа эм тариа вакцин авдаг байлаа. Одоо тэгэхээ больсон. Эмч нараа дуудаад л үзүүлчихэж байна. Заримдаа хүний өмнөөс малтай байгаа юм шиг санаа зовох үе гарна шүү. Утасдангуут тэр холоос цаг алдахгүй хүрээд ирдэг юм. Би гэхэд л энэ эмч нарыг хоёр гурван удаа дуудсан. Саяхан нэг хурга маань хэвтэрт орчихлоо. Үхэх нь л гэж бодож байлаа. Гэтэл эд нар ирээд нэг тариа хийгээд явсан. Одоо зүв зүгээр. Мал эмнэлгийн ийм буянтай үйлчилгээ байхгүй бол тэр хурга амьд үлдэхгүй байсан. “Арева Монгол” компани малчдын төлөө анхаарал тавьсан их бодитой ажлыг дэмжиж байна. Бидний малыг эрүүлжүүлэхийн төлөө тун буянтай ажлыг санхүүжүүлж эхэлсэнд нь баярлаж сууна. Бидэнд эрүүл мах, эрүүл сүү цагаа идүүлэхийн төлөө зүтгэж байгаа улс эднээс өөр алга. Мал өвдлөө гээд дуудахад л хүрээд ирж байна. Аль зуун км-ын цаанаас хүний түргэнээс хурдан ирж байна шүү дээ” гэж ирээд сэтгэгдлээ хуваалцлаа.“Монголын нэгдсэн хувийн мал эмнэлгүүдийн дундын хоршоо”компани саяхан малыг нь угааж туулга хийж өгчээ.Өмнө нь туулга хийж, угааж байгаагүй хэмээн Л.Оюунбилэг ярьж байлаа.
МАЛЫН ЭМЧ НАР ДУУДЛАГЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ҮНЭ ТӨЛБӨРГҮЙ ҮЗҮҮЛДЭГ
“Малын эрүүл мэнд” төсөл энэ оны хоёрдугаар сараас хэрэгжиж эхэлжээ. Энэ төсөл “Арева Монгол” компанийн санхүүжилтээр хоёр жилийн хугацаанд хэрэгжих юм байна. Малын эмч нар “Энэ төслийг хамрагдаж буй багуудын малыг эрүүлжүүлэх, малд тохиолдож байгаа өвчлөлийн шалтгааныг тодруулах зорилгоор хэрэгжүүлж байгаа” гэж онцолсон. Тэд төсөл хэрэгжиж эхэлснээс хойшхи хоёр сар гаруйн хугацаанд 210 дуудлагад явж, мал эмнэлгийн түргэн тусламжийг хүргэжээ. Дуудлага өгсөн малчид таруу байршилтай учраас талдаа 160 км газар явж хүрэх нь энүүхэнд гэнэ. Зарим тохиолдолд талдаа 180 км зам туулах үе ч гардаг байна. Өдөрт дунджаар таван айлд хүрч үйлчилдэг гэж “Хил хязгааргүй агрономчид, малын эмч нар” байгууллагын малын эмч Э.Майнбаяр сонирхууллаа. Ачаалалтай үед арав хүртэл айлд үйлчилсэн тохиолдол ч гарчээ. Мал ид төллөж байх үед заримдаа бүр шөнийн 10.00 цагт дуудлагаар очиж эмчилгээ, үйлчилгээ үзүүлж байж.
“Хил хязгааргүй агрономчид, малын эмч нар” байгууллагын малын эмч Н.Цолмонхүү “Бид малчдад дуудлагын утсаа тараасан. Малчид манай үйлчилгээнд сэтгэл хангалуун байгаа. Мал эмнэлэг хувьчлагдсанаас хойш малчин хүн ямар ч үйлчилгээ авсан мөнгө төлдөг болсон. Малын эмч дуудах гэхээр хүрч очих шатахууны зардлаас эхлээд эм, тариа, эмчилгээ үйлчилгээний бэлэн мөнгө малчдын гар дээр байдаггүй гэх мэт шалтгаанаас болж мал эмнэлэг, малчин хоёрын харилцаа хөндийрсөн. Мал эмнэлгийн дуудлага, үйлчилгээ гэж байхгүй болсон учраас малын өвчлөл нэмэгдсэн. Манай төслийн хувьд дуудлагын хөлс гэж авдаггүй. Эмчилгээ хийж, зөвлөгөө өгсөний хөлс ч гэж авахгүй. Зөвхөн эм, тарианы мөнгийг л малчнаас авдаг. Олон улсын стандартын шаардлага хангасан, Монгол Улсын эмийн бүртгэлд бүртгэлтэй, чанартай эм тариагаар үйлчилдэг” гэж ярилаа.
Үхэж хорогдсон, янз бүрийн шинж тэмдэгтэй, сэжиг таамагтай мал амьтнаас цус, эрхтний эдийн шинжилгээ авч, зарим тохиолдолд задлан шинжилгээ хийн таван цулынх нь дээжийг Дорноговь аймгийн Мал эмнэлгийн төв лабораторид хүргүүлж байгаа аж. Заримыг нь улсын Мал эмнэлэг, ариун цэврийн төв лабораторид хүргүүлж байгаа юм байна. Төсөл хэрэгжих хоёр жилийн хугацаанд Улаанбадрах сум, Сайншандын Зүүнбаян багийн малын өвчлөлийн шалтгаан тодорхой болно гэж малын эмч нар онцолж байлаа.
МАЛЫН ӨВЧЛӨЛ, ГАЖИГ ЮУНААС БОЛСНЫГ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ҮНДЭСТЭЙ ТОГТООНО
Малын эмч нарын оффис Сайншандын төв дээр байрлаж байна. Тэд ажлынхаа өрөөнд нэг ишиг, нэг хурга авчирчихаж. Цагийн эмчилгээтэй учраас хотноос нь түр хугацаанд авчраад байгаа гэнэ. “Хил хязгааргүй агрономчид, малын эмч нар” байгууллагын шугамаар Австриас ирсэн малын эмч оффистоо ажиллаж байв. Малын эмчээр 25 жил ажилласан энэ эрхэм “Эхлээд хол газраас дуудлага хүлээж авахад хэцүү байсан шүү. Малчин айлд хүрэх зай нь хол учраас дор хаяж нэгээс хоёр цаг явж хүрч буй нь гол бэрхшээл болж байна. Малчдад дутагддаг гол зүйл бол эм, тариа гэдгийг анзаарлаа. Бид малын өвчлөлийн оношийг тавьж, эмчилж байна. Малчид эхэндээ бидний талаар зөв ойлголттой байгаагүй. Сүүлийн үед хандлага нь их эерэг болсон. Бидэнд ирсэн дуудлагаас харахад ихэнх нь бактерийн гаралтай малд нийтлэг тохиолддог өвчнүүд байна. Тэр дундаа малын ханиад, дотоод болон цусан халдварт өвчнүүд зонхилж байна. Малчдын хувьд шалтгааныг нь ойлгохгүй байгаа учраас хөрс, усны бохирдлоос болсон гэх мэт ташаа байдлаар хүлээж аваад байна л даа. Хэвлэл мэдээллээр ч малын өвчлөлийн шалтгааныг буруу өнцгөөр мэдээлж байгаа нь нөлөөлсөн болов уу. Малчид одооноос л малынхаа өвчлөлийн шалтгааныг ойлгож эхэлж байна” гэж ярилаа.
Австри малын эмчээс мал гажигтай төрдөгийн шалтгааныг сонирхоход “Мал гажигтай төрөх нийтлэг хэд хэдэн шалтгаан дэлхийд байж болох юм. Эхний шалтгаан нь генетикээс үүдэлтэй байж болно. Хоёрдугаарт ямар нэг эрдэс бодис дутагдсанаас болж мал гажигтай төрөх үзэгдэл тохиолддог. Европын жишээнээс харахад ураны үйлдвэрлэлээс болж үүссэн бохирдол ч юм уу ямар нэг үйлдвэрлэлийн бохирдлоос болж малд ямар нэг өвчин үүсэх тохиолдолд гардаг л даа. Ийм бохирдлоос болж үүсдэг өвчин гэвэл ихэвчлэн хавдар байдаг. Гэтэл бидний үйлчилгээ үзүүлж байгаа багуудын малын өвчлөлийг анзаарахад хавдар огт алга. Гажигтай төл цөөхөн анзаарагдсан. Мөн ямар нэг эрдэс бодис биед нь илүүдсэнээс болж гажигтай төл гарах нь бий. Шинжилгээний эцсийн хариу гарахад хэтэрхий эрт байна. Хоёр жилийн турш байнгын ажиглалт хийнэ. Үүний эцэст малын өвчлөл, гажиг юунаас болоод байгааг шинжлэх ухааны үндэстэй тогтооно” гэсэн хариу өглөө.
МАЛЧИН Д.МӨНХСУУРЬ: МАЛАА АНАГААХ УЛАМЖЛАЛТ АРГА БИЙ Ч БИДНИЙ МЭДЭХГҮЙ ӨВЧИН ИХ БАЙНА
Бид Малын эмч нарын оффисоос гарч тэндээс 140 орчим км газарт хаваржиж буй Улаанбадрах сумын малчин Д.Мөнхсуурийнхийг зорив. “Малын эрүүл мэнд” төсөл малчдад хэр хүрч байгааг сонирхох зорилгоор энэ айлыг зорьсон юм. Д.Мөнхсуурь гэр бүлтэйгээ тэмээгээ ноосолж байв. 1999 оноос хойш мал маллаж байгаа гэнэ. Эднийх хавар мал төллөлтийн үеэр хоёр удаа дуудлага өгчээ. Тэрээр “Өмнө нь ийм үйлчилгээ байгаагүй. Малаа анагаах уламжлалт арга байдаг ч бидний мэдэхгүй өвчин их байна. Эмч нарт дуудлага өгөхөөр цаг алдалгүй ирж эмчилгээ хийгээд явдаг. Цагаа олсон үйлчилгээ гэж бодож байгаа” хэмээн ярилаа.
Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын ИТХ-ын дарга Ц.Эрхэмболдоос “Малын эрүүл мэнд” төслийн хэрэгжилтийн талаар сонирхохоор сумын захиргаан дээр нь очлоо. ИТХ-ын дарга “Төсөл дээр ажиллаж байгаа малын эмч нар өнгөрсөн хугацаанд хамрагдсан багуудын малчин өрхөөр явж, дуудлага өгсөн өрхүүдэд үйлчилсэн. Дуудлагын ихэнх нь бэртэл гэмтэл зэрэг ойр зуурын өвчлөл байгаа юм билээ. Малын эмч нар иргэдээс ирэх дуудлагыг цаг алдалгүй авч шуурхай үйлчилж байна. Энэ төслийн хувьд Монгол Улсын хэмжээнд огт хэрэгжиж байгаагүйгээрээ онцлогтой. Орон нутгийн, манай сумын мал сүрэг бүрэн эрүүлжих үр дүн гарна гэдэгт итгэж байгаа. Иргэд ч сэтгэгдэл өндөр байна” гэж ярилаа. Улаанбадрах суманд өнгөрсөн хугацаанд гаж төрөлтийн гурван тохиолдол л ажиглагджээ.
ЗҮҮНБАЯН ТОСГОНЫ ЗАХИРАГЧ Х.ОТГОНБАЯР: МАЛЧИД БОДИТОЙ МЭДЭЭЛЭЛТЭЙ БОЛЖ БАЙНА
Улаанбадрах сумаас гараад Сайншанд сумын тавдугаар баг, Зүүнбаян тосгоныг зорилоо. Тус тосгоны захирагч Х.Отгонбаяраас “Малын эрүүл мэнд” төслийн хэрэгжилтийн талаар зарим зүйлийг тодруулсан юм.
-Төслийн хэрэгжилтийн талаар таны сэтгэгдлийг сонсъё?
-Төсөл хэрэгжихээс эхлээд л сэтгэгдэл өндөр байсан. Ийм том хэмжээний хөрөнгө оруулалттай, чадварлаг багтай төсөл хэрэгжинэ гэдэг бидний хувьд их олз. Хөрөнгө оруулалтыг “Арева Монгол” компаниас хийчихэж байгаа нь том боломж. Төсөл эхэлсэн хугацаа ч онцгой үед таарлаа. Мал төллөх үед таарна гэдэг малчдад их нэмэртэй зүйл болсон. Нэг сул тал гэвэл хоёр сумын нутаг дамжиж дуудлагад явж байгаа учраас зарим үед малчдад хүлээлт үүсэх асуудал гарсан. Малын эмч нарын хувьд ачаалал их учраас малчидтайгаа тухтай суугаад ярилцаж, тайлбар зөвлөмж өгөх талаас боломж муу байлаа. Гэхдээ хоёр сумын нутаг дамжиж үйлчилсэн, нэг малчныд гэхэд талдаа 100 гаруй км явж байж хүрдэг гэсэн шалтгаануудыг нь харвал сайн ажилласан гэж дүгнэхээс аргагүй.
-Цаашид юун дээр анхаарвал зүгээр гэж бодож байна вэ?
-Мал эмнэлгийн дуудлага харьцангуй багасч байна. Төллөлт дуусч байгаа учраас дуудлагадаа нэг эмч явуулаад бусад эмч нараа судалгаа шинжилгээ рүү нь түлхүү оруулбал илүү үр дүн гарна гэж бодож байна. Малчдын дунд гараад байгаа элдэв цуурхал мэдээлэл асуудлыг гүйцэд судлаагүйд л байсан юм. Ганцхан Монголд биш гадны том лабораториудад шинжилгээ хийлгэж, шинжлэх ухааны үндэстэй үнэлэлт дүгнэлт гаргавал малчдын дунд байгаа төөрөгдөл арилна. Малын өвчлөл, гажиг нэг төрөл биш байгаа нь нэг зүйлээс болоогүй гэдгийг батлаад байна гэдгийг малчид хүртэл ярьж эхэлсэн. Жишээ нь малчид сүүлийн үед уранаас болоогүй юм байна гэдэг асуудлыг ярьж эхэлж байна. Ураны олборлолтын талаар мэдээлэл их өгч байна. Тэр утгаараа малчид маань ч сайн мэдээлэл, судалгаатай болж байгаа. Тэгэхээр малын өвчлөл, гажиг төл яг юунаас болж байгааг бодитойгоор тогтоох цаг ирсэн.
Биднийг Улаанбадрах сум, Зүүнбаянд сурвалжлагаар явах үеэр малчид, сумын иргэдийн зүгээс “Эрүүл мах, эрүүл цагаан идээ идэж, хүнсний аюулгүй байдалдаа анхааръя гэвэл бодлогоор дэмжих нь зүйтэй” гэсэн санал хэлж байсан юм.
Ц.БААСАНСҮРЭН