Саяхан төрт ёсны хоёр томоохон баяр тохиолоо. Их эзэн Чингис хааныхаа мэндэлсэн өдөр(өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн)-ийг “Монгол бахархлын өдөр” болгон улс даяараа тэмдэглэсэн. Эл өдөр бүх нийтээрээ амарч, төрийн есөн хөлт цагаан тугаа цэнгүүлж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч төрийн дээд шагнал Чингис хааны одонг гардуулдаг. Мөн чансаа өндөр 128 бөх зодоглон, түмэн олон хүчит бөхийнхөө барилдааныг шимтэн үзэж цэнгэл таашаалыг эдэлдэг. Гэтэл төрт ёсны баяр, эзэн хааныхаа түүхт өдрийг бөх тэх гэх нөхөд үнэндээ юман чинээ тоосонгүй. Улсын арслан П.Бүрэнтөгс, улсын харцага Ц.Содномдорж нарыг эс тооцвол энэ цаг үед шуугиан болж буй идэр залуу хүчтэнүүд бөхийн өргөөнд хамраа ч цухуйлгасангүй. Сэтгэл дундуур хоцорсон олны хэлдгээр “сайн дурын уран сайханчид”-ын тэрсэлдээн болоод өнгөрчихөв үү дээ.

Үзүүр түрүүнд улсын начин, шөвгийн дөрөвт аймгийн цолтон ч шалгарч байх шиг. Аргагүй шүү дээ, тийм л зиндааны бөхчүүд зодоглож байгаа юм чинь. Чингис хааны төрт ёсны баярт энэ цаг үеийн идэр аваргууд болох С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр, улсын арслан До.Ганхуяг, Х.Мөнхбаатар, Э.Оюунболд, Д.Азжаргал, улсын гарьд Б.Гончигдамба, Ш.Жаргалсайхан, Ж.Бат-Эрдэнэ, Н.Ганбаатар, улсын заан Ч.Санжаадамба, Б.Соронзонболд, улсын харцага Б.Пүрэвсайхан, улсын өсөх идэр начин, даншгийн арслан Р.Пүрэвдагва гээд бүгд зодоглоогүй. Энэ хэд зодоглохгүй болохоор ямар элэнцгийнх нь чансаа өндөр барилдаан байхав дээ. Дараахан нь буюу арваннэгдүгээр сарын 26-нд анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд найрамдах улсаа тунхагласны ой тохиосон. Сүүлийн үед уг өдрийг бүх нийтийн амралтын өдөр биш болгон үнэ цэнийг нь жаахан бууруулсан ч тусгаар тогтнолын өдөр гэдэг нь маргашгүй. Монгол ёс уламжлал, жаяг дэгийн дагуу 256 бөх зодоглолоо.

С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр аваргууд бас л тоож ирсэнгүй. Өнөө жилийн наадамд ес давж түрүүлэн шуугиан дэгдээж, ааг омог нь багтаж ядаж байгаа залуу арслан Э.Оюунболдын бараа сураг ч байдаггүй. Түрүү жилийн наадмаар улсын алдар цолтнуудыг толгой дараалан цувуулсан Завханы Ш.Жаргалсайхан, шинэ цагийн анхны даншиг наадмын арслан өнөө Пүрэвдагва гээд залуу хүчтэнүүд мөн л зодоглож гялайлгасангүй.

Улс тунхагласны баярыг 1984 онд тэмдэглэн, 60 жилийнх нь ойгоор бөх барилдуулахад 128 шилдэг хүчтэн зодоглож Баянаа аварга түрүүлэн, Хадаа аварга үзүүрлэж байсан түүх бий. Ерээд оноос хойших барилдаанд Б.Бат-Эрдэнэ аварга хамгийн олон түрүүлсэн байдаг. Ингэж төрт ёсныхоо баярыг заалны барилдаан гэж гололгүй, цаг цагийн бөхийн манлай болсон хүчит аваргууд зодоглож ирсэн байх юм. С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр хоёр идэрхэн аварга маань өнөө жилийн наадмын дөрөв, тавын даваанд залуу бөхчүүдэд гуядуулснаас хойш бараа дүрээ харуулсангүй. Тэд бол үндэсний бөхийн аварга хэмээх дээд эрэмбийг Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат, Д.Сумъяабазар нараас өвлөсөн энэ цагийн бөхийн магнай болсон хүчтэнүүд юм. Төрийн хүндэтгэлийн ойгоосоо нүүр буруулан пээдийх биш зүүн барууны магнайгаа тэргүүлэн босч ард түмнээ цэнгүүлэх үүрэгтэй. Төрийн наадамд “гарлаа, өрлөө, давлаа” хэмээх гуравхан үгээр дуудуулж тав дараалан түрүүлсэн Д.Дамдин аварга, тэрхүү буухиаг залган авч мөн л тав дараалан түрүүлсэн Ж.Мөнхбат аваргууд шиг тийм насандаа, бөхийн эрэмбэндээ яваа бөхчүүд л дээ. Ер нь тэгээд бөхдөө хайртай монголчууд аварга гэдгийг Түвдэндорж, Дамдин, Батсуурь, Мөнхбат, Баянмөнх, за тэгээд Цэрэнтогтох, Бат-Эрдэнэ, Өсөхбаяр, Сүхбат шиг дийлж барилддаг бөхчүүдээр төсөөлж ирсэн. “Ид барилдаж байхдаа долоогийн даваа хүртэл хэнтэй барилдсанаа дараа нь санадаггүй. Гарч ирээд л ганцхан хүчтэй дайрчихаад, эсвэл дугтарчихаад яваад өгнө. Удна төднө гэдгийг мэдэхгүй шүү дээ” гэж Баянаа аварга ярьдагсан. Тэд бол үнэндээ ширүүхэн хөдлөхөд салхинд нь хүн найгахаар тийм л багтаж ядсан хүчтэнүүд байсан.

Тэгтэл манай залуу аваргууд төрийн наадамд түрүүлснийхээ дараа жилээс гурав даваад тахимаа өгөхийг харах ямар ичгүүртэй гээч. С.Мөнхбат 2011 онд түрүүлээд дараа жил нь дөрвийн даваанд улсын цолгүй бөхөд тахимаа өгсөн бол Сэлэнгийн Эрхэмбаяр аварга цол хүртсэнээсээ хойш улсын наадамд одоогоор тав давж шөвгөрөөгүй байна. Юун дахиад үзүүр түрүү, амныхаа хүүхдийг барахгүй байна. Ийм аваргууд гэж байдаг ч юм уу, үгүй ч юм уу, хэн мэдлээ. Эрхэмбаяр өнөө жилийн наадмаар яав. Гурав даваад Дорнодын Анар гэж залууд тонгоруулан тас гэдрэгээ саваад унасныг олон түмэн харсан.

Наадмын өмнөхөн Бурхан Халдуны төрийн их тахилгад залуу аварга С.Мөнхбатыг төрийн тэргүүн авч явсан. Энэ бол Элбэгдорж Мөнхбат гэсэн хоёр хүний асуудал биш л дээ. Монголын төрт ёсны, үеийн үед бөхөө хүндэтгэж, ёс жаягаа дээдэлж, үндэснийхээ тусгаар тогтнолын дархлааг хадгалж ирсний нэгэн илэрхийлэл байлаа. Эзэн Чингисийнхээ үеэс тахиж шүтэж ирсэн хайрхны тэргүүн дээр бөхийн магнай болсон залуу хүчтэнийг гаргаж, төрт ёсны баярт оролцуулж, Монголын өв соёл, монгол эрийн сүр сүлд, хийморь лундааг төрийн тэргүүн бодсон хэрэг.

Гэтэл Мөнхбат аварга маань төрийн энэ их хүндэтгэл хайрыг үл огоорч байна уу даа гэх бодол эрхгүй төрөх боллоо. Хааныхаа онгон дагшин хайрхны тэргүүн дээр төрийн ёслолд оролцсон хүн наад зах нь “Монгол бахархлын өдөр”-өөр төрт ёсоо хүндэтгэн зодоглож, бөхчүүдээ манлайлан барилдана биз дээ. Арванхоёрдугаар сарын 29-нд Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны ойгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит цомын барилдаан болдог. Бүр тодруулбал, ногоон хаш чулуун дээр өндөр төрийн сүлдийг байрлуулсан хүндэтгэлийн цомыг түрүү бөхөд гардуулдаг. Монголын төр бөхөө дээдэлж, өв соёлын дархлаа хэмээн үзэж ирсний баталгаа бол энэ юм.

Гэвч бөхчүүд төрөө хүндлэхгүй өөрт оногдсон үүргээ ухамсарлахгүй, ажлаа хийхгүй байгаа нь харамсалтай. Б.Гончигдамба гарьдтай нэгэнтээ яриа хөөрөө болж суухад “Намайг дараалсан олон барилдаанд тогтмол дээгүүр барилдлаа гээд хүмүүс магтаад байх юм. Энэ чинь тэгж гайхаад магтан мандуулаад байх юм биш. Би зүгээр ажлаа л хийж байна” хэмээн хэлж байсан. Тэгвэл идэр залуу аваргуудаас болоод бусад бөхчүүдээс ажлаа тогтмол, үнэнч шударга хийхийг ард түмэн шаардах эрхтэй. Ялангуяа төрийнхөө наадамд үнэнч шударга ажиллахыг төртэй, түмэнтэйгээ шаардах учиртай. Наадмаас хойших бүх барилдаанд Бүрэнтөгс арсланг нэг ч алгасалгүй барилдлаа гээд бөхийн тайлбарлагчид амаа олохгүй магтаад байгаа. Тэр хүн зүгээр л ажлаа хийж байна. Бүрэнтөгс арсланд ард түмэн үнэхээр хайртай байх шиг. Тэрээр Баянаа аваргын нэрэмжит наадамд түрүүлсэн бөхийн бай болох таван сая төгрөгөө хандивын аянд өргөсөн. Урьд өмнө нь бөх тэх гэх нөхдөөс ийм өгөөмөр сэтгэл гарч байсныг мэдэхгүй юм. “Тэд бол бусдаас юм авахын донд автаж, авлига хээл хахууль, атаа хорслын талбар болсон нөхөд” гэх таагүй хандлага олны дунд байдаг. Үүнийг залуу арслан өөрчилсөн нь шинэ зүйлийн эхлэл болсон. Төрт ёс, түмэн олноо хүндэтгэн барилдаж ирээдүйнхээ их түүхийг бичихийн төлөө Бүрэнтөгс зүтгэж байна.

Ирэх он жилүүдийн наадмыг харахад, Бүрэнтөгс онцгойрох юм шиг итгэл бөх сонирхогч олонд төрж эхэлсэн нь нууц биш. Зүгээр л мөрөөрөө ажлаа хийж, ирээдүйнхээ сайн сайхны төлөө хөдөлмөрлөж буй хүнд амжилт ялалт өөрөө ирдэг нь хууль юм.

Төрт ёсны энэ баяруудад улсын цолтнууд эзгүй байхыг хараад арай өнөө “алтан гулдмай”-даа явчихаагүй байгаа даа гэх бодол зурсхийсэн. Өнгөрөгч жил яалаа. Шинэ Үндсэн хуулийн ойгоор Рагчаа гарьдаас өөр улсын цолтон бараг зодоглоогүй. Гэтэл яг тэр үеэр урд хөрш маань жаран саяын үнэтэй алтан гулдмайгаар манай бөхчүүдийг даллачихсан байгаа юм. Яагаав, Санжаадамба заан амандаа алтан гулдмай зууж ирээгүй бил үү. Зэвүү хүрмээр өөр нэг зүйл бол Үндсэн хуулийнхаа ойд зодоглоогүй нөхөд хэдхэн хоногийн зайтай болсон “Жем интернэшнл” компанийн өндөр бооцоотой барилдаанд бүгд зодоглож, төр, ард түмнээ доромжилсон. Түрүү бөх таван саяын бай мөрийтэй гэж сонсоод л юун шинэ Үндсэн хууль, ардчилал, эрх чөлөө, тусгаар тогтнол болоод явчихна биз дээ. Монгол бөхийн залгамж халаа ийнхүү хэдэн халтар төгрөгт сэтгэл урваж, үндэснийхээ өв соёлын дархлааг үнэгүйдүүлж эхэлсэн нь харамсмаар.

Төрөө үл тоож, төр, ард түмний хайр хүндэтгэлийг хувийнхаа эрх ашгаас доогуур үзэх болсон тэднийг өргөмжлөөд, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг гарган, үндэсний их баяр наадмын хүндэт индэрт цол тэмдгийг нь ёс төртэй гардуулах хэрэг байна уу. Харин ч эсрэгээрээ олон түмнээ хүндэтгэн барилдахгүй байгаа нөхдийн амжилтыг бууруулдаг, сануулга өгч шахаж шаарддаг хууль дүрэмтэй болох хэрэгтэй. Япон улсын хувьд үндэсний спорт нь болох сумо бөхийн цол, зэрэг дэвийн уламжлал нь манайх шиг байсан. Ёкозуна цолонд хүрсэн л бол насан үүрд тэр цолтойгоо үлддэг байж. Гэтэл энэ байдал нь яг манай өнөөдрийнх шиг байдалд хүргэсэн учраас XX зууны эхээр сумо бөхийн холбооноос эрс реформ хийж амжилт нь ахиагүй, ёс суртахууны алдаа гаргасан … гэхчилэн олон үзүүлэлтээр цолыг нь бууруулах, хураах, сумогоос хөөх зэрэг хатуу дэг журам тогтоосноор өнөөдөр сумо бөх олимпийн төрөлд оруулах хэмжээнд яригдах хүртлээ хөгжиж байна.

Монголын үндэсний бөхийн бодит үнэн иймдээ хүрсэн учир монгол төрийн тэргүүн хүндэтгэлтэйгээр цолыг нь өгдөг бус салбар холбоо болох Монголын үндэсний бөхийн холбоо бөхчүүдийнхээ цол, чимгийг өгч, статусыг нь бууруулах нь зүйд нийцнэ. Монголчуудын бөх шүтсэн галзуурсан сэтгэлгээ улс орныг доройтуулахаас цэцэглэн хөгжүүлэхгүй л болов уу.