“Төрийн
сүлдний зураач” хэмээн алдаршсан Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн,
зураач, яруу найрагч Цэвээндоржийн Ойдовтой уулзаж хөөрөлдлөө. Энэ уран
бүтээлчийн тухай Буддын шашны ренбүүчи, Холливудын нэрт жүжигчин Стивен Сигал
“Зэн сургаалд “Шалгуур даваагүйгээр гэгээрэл гэж байдаггүй” гэдгийн бодит жишээ
бол Ойдов гуайн туулсан зам мөр билээ. Цаг үеийн дэглэм, улс төрийн үзэл
бодолтой үл нийцэж байсан энэ хүн уран бүтээлээ нуун дарж ирсэн ч итгэл
бодолдоо үнэнч үлдсэн нь юутай их зориг тэвчээр вэ” гэж дуу алдсан байдаг.
-Авьяас
билигтнийг төрсөн нутаг усных нь шүтэн барилдлагатай холбон үзэх нь элбэг. Та
аль нутгийн хүн билээ?
-Би Архангай
аймгийн Хашаат суманд 1953 онд төрсөн хүн. Аав ээж хоёр минь нүүдэлчин
ухаантай малчин хүмүүс байлаа. Миний мэргэшил гэвэл тухайн үед дөрвөн жил
суралцдаг Дүрслэх урлагийн дунд сургуульд дөрөвдүгээр дамжаандаа шууд элсэн орж
ганц жил сураад онц дүнтэй төгссөн. Дараа нь Монгол Улсын их сургуулийн түүхийн
ангид таван жил суралцан 1980 онд төгсөж байлаа.
-Ямар бүтээл
туурвиж уран бүтээлээ эхэлж байв?
-Өвөрхангай
аймгийн Хархорин сумын найман жилийн дунд сургуулийг 1968 оны хавар төгссөн
арван таван настай жаахан хүүхэд Улаанбаатар хотноо ирж, Үйлдвэр хоршооллын
үйлдвэр урлагийн сургуулийн уран сийлбэрийн ангид элсэн, Монголын алдарт
сийлбэрч уран Чуваамидийн гарын шавь болсон доо. Далан нэгэн онд сургууль
төгсөх жилээ “Улаач” хэмээх сийлбэрийн анхны бүтээлийг хийж, ардын хувьсгалын
тавин жилийн ойд зориулсан зураач урчуудын үзэсгэлэнд оролцлоо. Дараа жил нь энэ
бүтээлээрээ Монголын урчуудын эвлэлийн шагналыг арван найман насандаа хүртэж,
үүндээ урамшин хоёр жилийн дотор “Улаан номынхон”, “Хужиртын домог”, “Араатан”,
“Таван эрдэнэ”, “Дурдатгал”, “Жаргалын зам өөд” “Зуны тэмээ” зэрэг их бага
хэмжээний арваад бүтээл хийсэн. Энэ сийлбэрүүд Уран зургийн галерейд байгаа
шүү.
-Дөрвөн жил
сурдаг ДУДС-ийг ганцхан жилийн дотор төгссөн гэдэг тань ямар учиртай билээ?
-Төрийн шагналт,
ардын зураач Д.Амгалан багшийн шийдвэрээр Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийн уран
дархан, төмөрлөгийн чимэглэлийн дөрөвдүгээр курст шууд орж суралцсанаа л хэлж
байгаа хэрэг. Өмнө нь олонд танигдсан нэлээд сийлбэр хийсэн болохоор намайг
шууд оруулсан болов уу. Нэг жил сурахдаа бас ч үгүй онц төгссөн юм шүү.
Суралцах хугацаандаа дэлхийн урлагийн түүхийг урлаг судлаач Л.Батчулуун
багшаараа заалгасан минь нүдийг минь овоо нээж өгсөн дөө.
-Таны уран
бүтээлийн зам тань тийм ч дардан байгаагүй гэж сонссон юм байна?
-Би дэлхийн
шилдэг уран бүтээл хийхдээ л хийнэ гэснээрээ зургаа зурж, шүлгээ нууцаар
бичсээр л үндсэндээ өнөөдрийг хүрсэн. Бүтээлээрээ уруудаж буруудаж, аав ээж, ах
эгч бурхны оронд одсон ч өнчин хоёр охин дүүгээ хүний зэрэгт хүргэх бэрх
амьдралын хүн-цайз байхыг эрмэлзсэн минь талаар болоогүй ээ. Амьдралын эрхээр
арга буюу аавынхаа өвлүүлж үлдээсэн алтан нуухтай, шүрэн толгойтой, гартааман
хөөргийг зарж, гэр, хашаа байшингаа ч заран найз нөхдийнхөөрөө олон жил хэсч
амьдарсан даа.
-Яагаад тэгж
хэрэн хэсч амьдрах болов?
-Яах юу байхав,
мөнөөх социализмын л уршиг. “Тэрс үзэлтэн” хэмээх хоч зүүсэн болохоор Дүрслэх
урлагийн сургуулийн багшийн ажлаас хөөгдөж, дараа нь хаана ч ажиллах эрхээ
хаалган, зөвхөн гудамжинд л бичгийн цаасанд багтах хэмжээний зургаа зурж,
шүлгээ бичиж нууцалдаг байв шүү. Үзэсгэлэнд оролцох, хэвлэн нийтлэх эрхээ бүрэн
хаалгуулсан. Чингис гээд хэлчихвэл шоронгийн хаалга онгорхой байсаар цагаан
морин жилтэй золгосон доо. Шүлэг эрчимтэй бичиж эхэлсэн үеэс өнөөг хүртэлх дөч
гаруй жилд “Цасны эгшиг” гэдэг ганц шүлэг л “Спортын мэдээ” сонинд хэвлэгдэж,
араажаваар “Гийнгоо” шүлгээ 1983 оны гуравдугаар сарын 11-нд уншсан. Тэр үед
“Хурмаст
хойморлож хонодог долоон мөнгөн нүд би
Хуурын хоёр
чавхдсанд багтаж эгшиглэдэг од би
Хур үнсэж
буухад эрхэс өөд өндийсөн өвс би
Хулжсан хайр
эзэгнэсэн өвгөдийн шүлгийн сүнс би” гэж
л омогшиж омголонтож явлаа даа.
-Таныг “төрийн
сүлдний Ойдов” гэхээр анддаггүй ч шүлгүүдийг чинь уншигчид тэгтлээ мэддэггүй
байх аа?
-Мэдэгдэхээр ч
мэрийж чардайж явсангүй дээ. Мэднэ, мэдэгдэнэ гэдэг хоёр янз. Ер нь бол дал
наяад оны найз нар маань намайг дэндүү сайн мэднэ дээ. Би шүлгүүдээ модернист
арга зарчим баримталж бичдэг. Авангардизм амтанд орж бичсэн “Нялх ангирын
цуваа” хэмээх бүлэг шүлгүүд надад байдаг. Би бол Монголын орчин үеийн яруу
найраг дахь анхны модернист уран бүтээлч. Би ер нь олон юмаар хөөцөлдсөн хүн.
Бага залуу байхдаа шүлэг ч бичдэг, өгүүллэг ч оролддог байлаа. Олон юмаар
оролдоход хүний оюун задарч, ухаан тэлдэг. Миний багш эрдэмтэн зохиолч, түүхч
археологич Хөдөөгийн Пэрлээ түүхч, орчуулагчаас гадна шүлэг, өгүүллэг бичдэг,
архи ч уучихдаг, ядахнаа гутал, богц сайн хийдэг хүн байсан. Би тэр хүний бүх л
юмыг сурах гэж оролдсон. Шүлэг өгүүллэгээ бусдыг дуурайхаас үхтлээ айдаг
болохоор өвөрмөц хэлбэрийг хайсан. Сүүлдээ энэнээсээ болж буруудаад “Цог”
сэтгүүл болон бусад сонин хэвлэлд бүтээл минь хэвлэгдэхээ байсан. Тэр үед би
гомдож гутарч уран бүтээлээ орхиогүй. Харин ч шазруун зан хөдөлж, уран зохиолын
бүхий төрөл, дүрслэх урлагийн олон чиглэлээр ажиллаж, өөрийгөө зовоосон.
Тиймдээ ч өнөөдөр би мянга мянгаар тоологдох бүтээлээ хэвлүүлж, ботилж сууна
даа.
-Та яг юунаас
болж хэвлэн нийтлэх эрхээ хасуулсан бол?
-Хөрөнгөтний
харгис урсгалаар бүтээлээ туурвидаг хэмээн Дотоод яамны далд мөрдлөгөнд орсон
байж. Тэр үед ажлаасаа хөөгдсөн хүнийг урлаг соёлын ажилд авахгүй учир шоронд
орчихоогүй нь их юм гэж залбираад л алхаж явлаа. “Цог” сэтгүүлийн “Оч” буланд
залуу зохиолчдын шинэ шүлгийг тавина. Би хэдэн шүлгээ бариад сэтгүүлийн нарийн
бичгийн дарга Д.Батбаярт бараалхлаа. Тэдний өрөөнд зохиолч Д.Урианхай,
Б.Лхагвасүрэн нар байж таараад миний шүлгийг уншицгаав. Лхагвасүрэн “Урианхай
бид хоёрын завсар ийм л зай байвал байна, байхгүй бол байхгүй” гэхэд нь би
“Эгнээд зогсчихсон хоёр хүний хоорондуур дараалал дайрч орохгүй хө. Доор чинь
хөлдүү хүйдэс шиг өнхрөхгүй, харин толгой дээгүүр чинь харайж тонгочих л байх
шүү” гэж хэлсэн юм. Үүнээс ч болсон уу, дараа нь Д.Батбаяр “Тарваа эрхлэгч
чиний шүлгүүдийг хассан шүү” гээд өнгөрсөн. Ийм байдлаар миний нэг ч бүтээлийг
бас үзэсгэлэнд тавилгүй хасдаг байлаа. “Ойдов сүүлийн жилүүдэд юу ч зураагүй”
гэх нэрийдлээр Монголын урчуудын эвлэлээс бас л хөөлөө. Зохиолчдын хороонд
анхны номын уралдаанд “Нарны алтан сүү” номоо өгч хасагдлаа. Дараа жил нь
“Хүн, Нар, Дэлхий” хэмээх шүлэглэсэн роман минь уралдаанд шалгарсан ч яруу
найргийн зөвлөлийн эрхлэгч Д.Пүрэвдорж “Шүлгийн номын уралдаан болохоос нэг
сэдэвт зохиолын уралдаан биш гээд чиний номыг хассан шүү” гэсэн. Сүүлд
сонсохнээ миний номын оронд өөрийн шавь Д.Төрбатын “Улаан жигүүр” номыг
батлуулж оруулсан юм билээ.
-Та тэр үед
ажил албагүй яаж аж төрж байв?
-Авьяас хаачихав,
аргагүйдэх ч юу байхав гээд киноны уран бүтээл рүү орсон доо. “Мандухай цэцэн
хатан” киноны цэргийн хувцас, зэр зэвсэг, эд хэрэгслийн ерөнхий зураач, “Цэц
магнай” киноны ерөнхий зураачаар ажиллалаа. Тэгж ингэсээр 1990 оны ардчилсан
хувьсгалтай золгож, төрийн сүлдний уралдаан зарласнаар 200 гаруй зураачийн 900
гаруй загвар ирснээс миний төсөл зураг 85 хувийн саналаар ялалт байгуулж,
батлагдав. Бас монгол төрийн эрдэнийн тамганы загварыг зохион батлуулж гурван
дархны хамт хийж гүйцэтгэлээ. Ингэж л би ард олноосоо төрийн зураач хэмээх аман
шагналаар шагнагдан урамшсан даа. Үүнээс хойш “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”
киноны эх загварын зураач, “Хүннү гүрэн”, “Занабазар” зэрэг уран сайхны болон
баримтат олон киноны ерөнхий зураачаар
ажилласан байна. Миний ажлын бас нэг үе бол 1995-1998 онд “Улаанбаатар хивс”
компанид ерөнхий зураачаар уригдан ажиллаж олон төрлийн хивсний эх загвар
зохиож үйлдвэрлүүлсэн байдаг юм шүү.
-Таны зурсан
төрийн сүлдний морийг “Модон” энэ тэр гэж нэлээд гоочилсон байх шүү…
-Атаачид өөчлөөд,
гоочлоод яахав дээ. Миний сүлдийг УИХ-аараа батлаад, ард түмэн маань биширч
сүслээд явж л байна.
-Таны тухай
цахим орчинд “Дүрслэх урлаг, уран зургийн хэд хэдэн төрөл жанраар гурван
мянгаад бүтээл туурвиснаас “Хөх монголын хас туульс” хэмээх есөн боть номын
тэргvvн дэвтэр болох “Огторгуйн цагаан зөн” ботид 600-гаад шvлэг зураг,
бэлгэдэл, хэвлэмэл бvтээл оржээ” гэсэн байна лээ. Таны бүтээлүүд хэвлэгдээд
эхэлжээ?
-“Огторгуйн
цагаан зөн” ботид маань дорно дахинд хөгжиж байсан хос уянгын бүтээлүүд орсон.
Уран бүтээлийн маань хувийн хөмрөгт роман, тууж, өгүүллэг, зураг, судалгааны
хорин боть ном лав бий. Өнгөрөгч онд “Хар галавын төгсгөл буюу миний зүүдэн
халаг” ном маань англи хэлнээ хэвлэгдэж, нэрт орчуулагч Саймон Бекхэм Смит
Америкийн Пэн байгууллагын Орчуулгын сангийн шагналыг хүртсэнд баяртай байгаа.
Би 1995 онд Английн нийслэл Лондон хотноо “Мөнх тэнгэрийн хүчинд ивээгдсэн Хөх
Монгол” хэмээх үзэсгэлэнгээ гаргаж, европын хүн ардаас магтаал сонсон омогшиж
явсан бол өнөөдөр европ, америк тивийн хүмүүс номыг минь англиар унших учир
жанцантай байжээ.
-Танай “Гал”
бүлгэмийн тэргүүн, яруу найрагч Мэнд-Ооёо “Дүрслэх урлагийн музейд
шилжүүлсэн Ойдовын “Хашир малчин” хэмээх
томоохон модон сийлбэр бол Чингис хааны амьд дүр болсон” гэж байсан. Тэр
бүтээл чинь одоо хаа байна?
-Харамсалтай нь
тэр бүтээл маань музейд гарсан түймэрт өртчихсөн. Гэхдээ гэрэл зургаар азаар
үлдсэн шүү.
-“Гал”-ын
нөхдийнхөө талаар хууч хөөрөөч?
-Яривал ч олон
сайхан дурсамж байлгүй яахав. Чиний багш О.Дашбалбар бидний тухай “Мэнд-Ооёогийн
гэр бол наяад оныхны утга зохиолын “жанжин штаб” байсан бөгөөд байнгын зочин нь
Д.Нямсүрэн, Д.Цогт, Л.Мягмарсүрэн, Ж.Саруулбуян, Ц.Ойдов, Я.Баатар,
Ш.Гүрбазар, Ү.Хүрэлбаатар, Ж.Оюунцэцэг нар байсан бөгөөд ажилтай нь ажлаасаа,
хичээлтэй нь хичээлээсээ тараад шууд тэднийхийг зүглэнэ. Оройжин шуугин онгирч,
бие биенийг хөөргөж, бичсэн шүлгээ гайхуулна. Баруун тийшээ Толгойтод буй
Ц.Ойдовынх руу шуугилдан алхаж, өвлийн шөнийн агаар бүлээстэл ноцолдсоор
очиж, Рерих, Сейкерос, Ван Гог, Эдвард Мунхын зураг үзэж шагшиж, хажуу айлыг нь
үл унтуулан шуугилдан, маргааш нь Зуун айлын тэнд буй Мягмарсүрэнгийнх рүү
Энхтайваны гүүр даван алхацгааж, бас л шөнөжин шүлэг ярьж, бичиж, ирээдүйг
мөрөөдөн үүр цайлгаж, хувцастайгаа түр дугхийгээд, өглөө эрт тал тал тийшээ
бутарч, үдэш нь бас л Мэнд-Ооёогийнд цуглан аль нэг тийшээ гарч өгнө. Уулын
аманд буй Цогтынд очиж мөн л элсэн чихэртэй хар цай гүзээлж, гурилтай хоол
идэж, түүнийгээ Волошин, Цэдэндорж, Уйтмены шүлгүүдээр амтлан бие биеэсээ өрсөн
шүлэг уншиж, өдрийн сониноо уралдан хүүрнэдэг сэн” гэж халуун сайхан дурсамж
бичсэн байдаг даа. “Гал”-ынхны маань шүлэг бүтээлийн англи хэлнээ хэвлэгдсэн
номын баяр саяхан МУИС-ийн дугуй танхимд сайхан болсон доо.
Л.Батцэнгэл