Хүнс,
хөдөө аж ахуйн сайд асан, Монгол Улсын гавьяат агрономич Ц.Өөлдтэй ургац тойрсон сэдвээр ярилцлаа.
-Хэт
халалтын дараа Монгол Улс ургац хурааж
авах болов уу, танд ямархуу төсөөлөл бууж байх юм бэ?
-Би
хөдөө гадаа яваагүй, ерөнхий мэдээлэлтэй байгаа. Гэхдээ зургадугаар сарын
сүүлч, долдугаар сарын эхээр айхавтар
халсан. Ялангуяа Булган, Төв, Сэлэнгийн нутгаар 38 хэм хүртэл халсан, тэгэхээр
газартаа 50-60 хэм халсан байх ёстой. Энэ агуулгаараа энэ жил ургац муу авна.
Миний ойлгож байгаагаар ямар ч байсан 60 хувийн ургац алдсан. Одоо бол тариа
түрий багатай, торчийсон жижигхэн намхан юм байгаа. Тэрнийг хурааж авахад
хэцүү. Тариаланчид бол шууд хурааж авах бэлтгэлээ хангах хэрэгтэй. Бага ч гэсэн
тариагаа хаягдалгүй хурааж авах учиртай.
-Шууд
хураана гэхээр яана гэсэн үг вэ?
-Ангилна
гэдэг нь эхэлж хадчихаад, балан дээр нь байлгаж байгаад дараа нь цайруулдаг.
Одоо бол шууд цайруулаад явна. Тариа нэг их өндөр ургаагүй, тарианы болц нэг их
оройтохгүй байх, зүгээр их намхан байна. Найман сардаа бороо их орвол хэцүү.
Бороо орвол ногоон тариа дороосоо ургаж гарч ирдэг. Тэр бол тариа болохгүй.
Тэжээл л болно. Тийм учраас тариаланчдадаа хэлэхэд үндсэн намханыгаа харж л
хураах учиртай. Өндөр ногоон нь тариа болохгүй, яахав сүрэлтэйгээ холиод малын тэжээл болно. Үр тариа алдлаа гэхэд
малын тэжээл аваад, түүнийгээ сайхан боогоод, малчдад зарвал тариаланчдад
боломж бий.
-Одооны бороо тариа ургахад нэмэргүй гээд байгаа нь үнэн үү?
-Одооны бороо тарианы болцод ямар ч нэмэргүй. Харин ч
тариа нялхруулаад, ургац хураахад хүндрүүлнэ. Яахав одооны орж байгаа бороо
бэлчээрийн ургамлыг жаахан сэргээх байх. Гэхдээ
энэ жил хадлан авч чадахгүй дээ. Гантай байсан учраас Төв, Сэлэнгийнхэн
хадлангүй болчихож байгаа юм. Малчдад хүнд тусна. Нөхцөл байдлыг судалж үзэж байгаа л гэж Хүнс хөдөө
аж ахуйн яамнаас мэдээлж байх шиг байна лээ. Тэртэй тэргүй нийт хэрэгцээт
гурилынхаа 30-40 хувийг авч чадах уу,
үгүй юу. 60-70 хувийг гаднаас л авч
таарна. Гаднаас авах асуудлаа одоо хөөцөлдөж байх учиртай. Хятадаас авах уу, Оросоос авах уу, оронд нь
юу гаргах вэ.
-Орос, Хятад бас гантай байгаа юм биш үү?
-Гантай. Гэхдээ том гүрэн 20-30 мянган тонн юм
гаргахад гайгүй л дээ. Махаа гаргах л
хэрэгтэй байгаа юм. Махаа гаргаад гурил авна. Тийм байдлаар бодитой алхам хийх ёстой.
-Орос, Хятад ургацынхаа төчнөөн хувийг алдана гээд
мэдээлээд байх юм. Монголчууд яагаад мэдээлэхгүй байгаа юм бол. Мэдээлэхгүй
байсан нь дээр гэж үзсэн юм болов уу, мэдэхгүй байгаа юм болов уу?
-Мэдэхгүй, төр засаг нь юу гэж үзэж байгаа юм. Ер нь
мэдээлж, ил тод байх нь л зөв. Бодит байдлыг мэдээлвэл компаниуд гурил, будаагаа оруулж ирнэ. Бизнесийнхэндээ
дохио өгөх ёстой. Тэгэхгүйгээр болох байх гээд байвал болох ч үгүй л дээ.
-Харин болоод байгаа нь ч мэдэгдэхгүй, болохгүй байгаа нь
ч мэдэгдэхгүй чимээгүй байх юм даа?
-Тариагаа бол энэ
жил үндсэндээ алдсан. Тариагаа алдсан учраас нуугаад хаагаад, хүлээгээд байх юм
байхгүй. Ерөөсөө мэдээллээ шууд цацах хэрэгтэй.
-Зургадугаар сарын хэт халалт ургац алдахад нөлөөлчихөв
үү?
-Зургадугаар сарын халалт, долдугаар сарын эхний халалт
нөлөөллөө. Үр тариаг жинхэнэ буталж байх үед л тийм их халалт таарсан. Хуучин
бол бутлах үед нэг үрнээс дөрөв, таван иш гардаг. Энэ жилийнх бол нэг үрнээс нэг л иш байгаа. Тийм учраас ургац тачир байна.
-Жаргалант суманд тариан талбайд очиж үзсэн. Ишний өндөр нь 40-60 см байна
лээ?
-Өдийд бол 80 см-ээс метр 20 см байх ёстой.
-Өдийд тариа сайхан халиурч байх нь ээ?
-Сайхан халиурч байдаг үе. Өдийд үр цутгаж байгаа үе л
дээ.
-Өмнө нь ийм ган хэр тохиолдож байв?
-Зургаа, долдугаар сарын ган 1969 онд тохиолдож байсан
даа. 1982 оны үед байх аа, нэг гантай жил болсон. Тэгэхэд бас харьцангуй гайгүй
л дээ. Тэжээлийн үйлдвэрүүд ажиллаж байсан. Гурилын жаахан нөөцтэй байлаа. ЗХУ задраагүй байсан болохоор тэндээс тусламж
авч байв. Одоо улсын гурилын нөөц гэж байгаа юм уу, үгүй юм уу. Социализмаа магтаад яах вэ, тэр үед тарих үрээ гурван жил хүрэлцэхүйц нөөцтэй
байлгахын төлөө ажиллаж байсан. Энэ жил ядаж хойтон жил тарих үрээ хураагаад,
багахан ч гэсэн тариагаа хурааж авах байх гэсэн бодол байна.
-Бусад орнууд ч гантай болохоор үр тарианы үнэ өснө гэсэн
үг үү?
-Өснө, гурилын үнэ нэмэгдэнэ, гаднаас авах тарианы үнэ
нэмэгдэнэ. Тиймэрхүү л хандлага ажиглагдаж байна. Муу амлаж байна даа, одоо яая
гэх вэ.
–Дэлхий дулаарч байна гэдэг. Цаашдаа ганд тэсвэртэй
сортын үр тариалах хэрэгтэй байх, өөр яах ёстой вэ?
-Аль алиныг нь авах л чухал, ганд тэсвэртэй, нэг их
түргэн болдоггүй, дунд болцын
сортуудыг олж тарих ёстой.
Хоёрдугаарт дулаарал тэртэй тэргүй болно гээд байгаа юм чинь услалтын
системүүдийг нэлээд барьж байгуулах хэрэгтэй.
Манай ус мөрнүүд гадагшаа гараад явчихаж байна. Сэлэнгэ,
Орхоны дэргэд цүнхээл гаргаад, нуур тойром бий болгоод, илүү сайхнаар мөрөөдөх
юм бол загас үржүүлээд, хүнд эзэмшүүлж өгөхгүй бол гадагш нь хамаг усаа гаргачихаж байна.
-Усалгаатай тариалан үнэтэй тусна даа. Монголд усалгаатай тариалан бий болгох боломж байдаг
уу?
-Бодлогоор хийх ёстой. Засгийн газар хөрөнгө гаргаж, зээл өгч, төчнөөн жилийн дараа
эргүүлж авна гэж бодлогоор хийхгүй бол болохгүй.
-Урьд нь яагаад томоохон усалгааны систем байгуулах
дорвитой алхам хийж чадаагүй юм бол?
-Өмнө нь 120 гаруй услалтын систем байсан. Жижиг, том.
-Тэр нь нийт
тариалангийн талбайн хэдэн хувь гэсэн үг вэ?
-Нийт тариалангийн талбайн арван хэдхэн хувь л даа. Гол
төлөв баруун аймгуудад жижиг услалтын систем барьж байсан. Баруун аймгуудад үндсэндээ
Монголын малын 40-50 хувь нь байсан.
Түүнд чиглүүлж малын тэжээл үйлдвэрлэхэд зориулж, жижиг услалтын систем барьсан
даа. Сайд нарын зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч сайд байсан Т.Рагчаа гуай л энэ
ажлыг сайн зохион байгуулсан хүн. Услалтын систем барих хэрэгтэй. Орчин үед
Хятад, Оросын услалтын систем бидний үеийнх шиг биш дуслын системтэй. Ургамлын
үндэс рүү нь л дуслаад байдаг систем бий болсон. Дуслын услалтын системийг
оруулж ирсэн газар бий байх аа.
-Хэт халах нь гэдгийг урьдчилж мэдэх боломж байсан юм
болов уу?
-Ус цаг уурын хүрээлэнгээс мэдээлж л байсан байх. Гэхдээ
энэ жил үүл нь гараагүй юм уу, үүл рүү буудаж, бороо оруулах ажил амжилттай
болсонгүй. Дарханд үүл буудсан чинь хотод бороо оруулчихлаа гээд байсан. Үүл
буудаж бороо оруулах шинэ технологи л доо. Хятадаас сум авчирч чадахгүй байсаар
өнгөрсөн бололтой юм.
-Тариаланчдаа дэмжихийн тулд төрөөс ямар бодлого
баримтлах ёстой вэ?
-Одоо нэг жаахан дэмжлэг бий л дээ. Тушаасан буудайнд
урамшуулал өгдөг. Уриншид гарах зардлыг төр даагаад, эсвэл урт хугацааны зээл
өгөөд, хойтон жилийн ургацаас нь авдаг
байж болно. Жилийн хугацаатай бага хүүтэй
зээл өгч газар тариаланг өргөжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.
-Төрөөс бага хүүтэй зээл өгөх боломж хэр байдаг вэ?
-Ер нь тэгээд газар тариалангаа дэмжихгүй бол Монгол Улс
хоёр гүрний хараат болно. Монгол хүн гурилгүйгээр долоо хонож чадахгүй шүү дээ. Жимс
идэхгүйгээр жил ч болж чадна. Тариа бол
стратегийн бүтээгдэхүүн. Стратегийн бүтээгдэхүүн учраас засаг төр гурилынхаа
нөөцийг бодож зохих арга хэмжээ авч байх
учиртай. Тэгэхгүй бол хэдэн тариаланчдадаа найдчихаад, нөгөө хэд нь
мөнгөгүй жилээс жилд тариалах талбайгаа
багасгаад байвал Монгол Улс гурилаа
гаднаас худалдаж авч иднэ л гэсэн үг. Одоо бол гаднаас гурил авах хөрөнгө мөнгө
хүрдэггүй юм бол 60 сая хүрсэн гээд
байгаа малаасаа гаргах хэрэгтэй. Өмнө нь ОХУ-тай гэрээ хийгээд мал гаргаад л
байсан шүү дээ. Мал 25 саяас дээш өсдөггүй байсан гээд өнөөдөр ярьж байна лээ.
Тэр үед Орос руу жилд арав гаруй мянган
тонн мах гаргадаг байсан байхгүй юу. Одоо тийм юм байхгүй. Малыг эргэлтэд оруулж, малчдаа хөрөнгөтэй болгож, малчид
нь хөрөнгөтэй болж байж тэжээлээ бэлтгэх учиртай.
-Тариаланчид малын тэжээл бэлтгэлээ гэхэд малчид тэр их
тэжээлийг худалдаж авах чадал байна уу гэдэг асуудалтай?
-Асуудалтай. Гэхдээ малаараа солино биз.
-Та тариаланчдын хэлээд байгаа гомдол, яамнаас өгч байгаа
хариуг анзаарч байгаа юу?
-Сонсч суудаг.
-Зүй нь яах ёстой юм бол?
-Яамны зөвлөхөөр Ерөнхий сайд байсан Гунгаадорж ажиллаж
байгаа. Тэд зөвлөгөө өгдөг байлгүй дээ.
-Төрийн бодлого хүнс хөдөө аж ахуйн салбарт байгаа онож
байна уу?
-Байгаа онохгүй, хажуугаар нь, амьдралаас хөндийдүү бодлогууд яваад байна шүү дээ. Бодлогууд бол байна. Хэрэгжиж байгаа юм
байхгүй. Тиймэрхүү л байна.
-Зарим улс орнуудад бордоог үнэгүй өгч тариаланчдаа дэмждэг
гэх юм?
-Гаднаас бордоог нь авчирч өгч болно. Бордоогоо зээлээр
өгөөд, тариаланчдыг бордоогоор хангавал газар тариалангаа дэмжих нэг арга.
Хоёрдугаарт түрүүн ярьдаг услалтын систем. Услалтын системд төр мөнгөтэй болж
байж л зээл өгөх байх даа. Одоогийнх шиг цалингаа тавьж чадахгүй төр юу хийх
вэ. Ер нь талбайгаа бордох чиглэл барих нь хөрсөө хамгаалах, ургацыг
нэмэгдүүлэх бололцоог олгоно. Тийм учраас бордоо гэдэг чинь зөв л агуулга.
-Мал тариан талбай руу ордог гэж тариаланчид байнга гомдоллох юм. Ядаж үүнийг
шийдэж болдоггүй юм байх даа?
-Зах зээлээ дагаж Төв, Сэлэнгэд баруун аймгуудын олон
малчид суурьшсан. Төв, Сэлэнгэ зэрэг
тариатай газруудад бэлчээрийн мал аж ахуйг байлгахгүй гэсэн шийдвэр л
ерөнхийдөө гаргах ёстой. Эрчимжсэн мал аж ахуй, саалийн ферм, мал бордох аж
ахуйгаа байгуулаад тэжээл нийлүүлж болно. Эрчимжсэн мал аж ахуй
л тариалангийн бүс нутагт байх ёстой.
Б.Янжмаа