Социализмын үед л 100 гаруй мянган төгрөгөөр гадна, дотны хэвлэл захиа лаад уншчихдаг байсан, номонд дуртай усны инженер бүсгүй 1999 онд сумын шууданч хэмээх даруухан албыг хаших болжээ. Ном, хэвлэл унших дуртай гэсэн ганцхан шалтгаан С.Түмэнжаргалыг цалин багатай, нөхцөл тааруу сумын шууданчийн албанд уяж орхиж. Өдөржин хэвлэл, захиа, албан бичиг түгээж, сонин сэтгүүлийн захиалга авах гэж сумаа хөндлөн гулд туулдгийнхаа төлөө тэрээр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр цалинждаг. Дахиад онцлоход, тэтгэвэртээ гарсан ч өнөөг хүртэл шууданчийн албаа хийсээр яваагийнх нь цаана номонд дуртай гэсэн ганцхан шалтгаан бий. Ойр тойрныхон нь “Одоо сайхан амар аа, ажлаа өг” гэх тоолонд “Шуудангаа эзгүй орхиж яаж болох юм” хэмээн хэлээд ажилдаа яарах С.Түмэнжаргал Төв аймгийн Жаргалант сумын шууданч. Түүнтэй өрнүүлсэн ярилцлагаа уншигчдадаа хүргэе.
-Таныг Төв аймгийн хэдэн сумдыг хамарсан мянган га талбайн усжуулалтын системийг хариуцсан инженер байсан гэж сонссон. Зах зээлд шилжсэний дараахнаас л шууданчаар ажиллаж эхэлсэн үү?
-Шууд шууданчаар ажиллаж эхлээгүй юм аа. Сургуулиа төгсөөд Төв аймгийн усны аж ахуйн инженерээр ажиллаж яваад 1982 онд Жаргалант суманд ирсэн хүн л дээ би. Тухайн үед Намын төв хорооны тогтоолоор 10 мянган га г азрыг услахын тулд услалтын системийг сэргээн засварлахаар болсон юм. Тэр дагуу манай аймагт Сэргээн засварлах отряд гэж байгуулагдаж байлаа. Санаачлагч нь аймгийн Усны аж ахуйн дарга н.Мэндбилэг. Жаргалант, Батсүмбэр, Борнуур гуравт анх байгуулаад нэг инженерт мянган га газар хуваарилсныг чи сонссон бололтой. Надад Заамарын 125 га, Баянцогтын 70 га, Жаргалантын 500 гаруй га гэх мэтээр нийтдээ мянган га газар хуваарилсан. Эдгээр сумдын усалгааны системээс гадна Жаргалант сумынхаа худгийг давхар хариуцна. Зах зээл эхэлснээс хойш Үйлдвэрчний холбооны дарга нэртэй ч ямар ч гишүүнгүй, цалин цуухгүй хэсэг явсан шүү. Сүүлдээ өнөө ажлаа болиод жолооны курст сууж амьжиргаагаа залгуулах юм боллоо. Яг тэр үед шууданчаар ажиллах санал ирж, долоо хоног сургалтад суугаад сумын шууданч болчихсон.
-Хэвлэл захиалгын ямар ч туршлагагүй шуудхан л шууданч болчихоор тэвдэх юм их гарна биз?
-Өө, тэрнээс өмнө хэвлэл захиалга авдаг ажил хийчихсэн, бөөн туршлага байсан. “Ардын эрх” сонинг үйлдвэрчний байгууллагаар дамжуулж захиалуулах шийдвэр гарч байсан түүх бий. Тэр үед би цалингүй ч гэлээ Үйлдвэрчний холбооны дарга сэтэртэй (инээв). Их хэцүү цаг байж дээ, эргээд бодоход. Хүмүүсийн гар дээр мөнгө байхгүй. Үйлдвэрчний холбооны дарга нар улс даяар “Ардын эрх” сонины захиалгыг хонь, сүү, цагаан идээ гэх мэтээр бартердаж захиалуулна. Ерээд онд сонин уншдаг малчин олон байсан. Өмч хувьчлалын дараа ажилгүй болсон сэхээтнүүд сонинтойгоо мал дээр гарсан учраас тэр л дээ. Өнөөдүүл маань “Ардын эрх”-ээ хониор бартердаж захиална. Гэхдээ тухайн цагт хэвлэл захиалгын үнэд хонь авсан олон шууданч өрөнд орсон. Миний хувьд хонь авахгүй гэж шийдээд сүүгээр бартердаж хэвлэл захиалгаа авдаг байлаа. Малчдаас сүүг нь аваад хүүхдийн сүүний үйлдвэрт өгчихөөр амар байсан хэрэг. Тухайн үед “Ардын эрх”-ийн хэвлэл захиалгын үнэ 6000 төгрөг. Нэг литр сүү 100 төгрөг байсан юм.
-Нээрээ л цаг хэцүү байж дээ. Та Үйлдвэрчний холбооны дарга байхдаа хэчнээн төгрөгийн хэвлэл захиалуулж байсан бэ?
-216 мянган төгрөгийн хэвлэл захиалуулж байснаа их тод санадаг юм. Тэр үедээ би өөрөө орос, монгол хэлээр нийтдээ 100 гаруй мянган төгрөгийн хэвлэл захиалдаг байсан юм билээ.
-Бараг тал нь таны захиалга байжээ…?
-Тэгсэн (инээв).
-Шууданч болох саналыг шууд л хүлээж авсан уу?
-Анх тийм санал ирэхэд “Мөнгө төгрөгтэй холбоотой ажил хийхгүй”л гэлээ. Гэтэл нөхөр хажуугаас “Угаасаа сонин уншаад байж байдаг хүнд зүгээр биш үү” гэж байна. Тэгээд л ажлаа хүлээгээд авчихсан.
-Таныг 1999 онд анхны сая төгрөгийн хэвлэлээ захиалуулсан гэж сонссон. Аймгийн хэмжээнд айхавтар том тоо байсан гэдэг…?
-Өө, аймгийнхан бүлтийтэл гайхсан. Сая төгрөгийн хэвлэл захиалуулчихлаа гэж шуугиад. Булган аймгийн зургаан шуудангийн хэвлэл захиалгатай тэнцэхээр захиалга хийчихээр аргагүй л дээ. Сугандаа хавчуулаад аймагт аваачиж тушаана шүү дээ, өнөө сая төгрөгөө. Тэр цагаас хойш би 2004 он хүртэл Монгол Улсын хэмжээнд нэг номерын хэвлэл захиалуулдаг шууданч байсан. 2002 онд аймгийн хөдөлмөрийн аварга болж байлаа. Хэвлэл захиалгаар 360 сумыг жагсаахад манай Жаргалант нэгд жагсдаг байсан шүү. Төв аймгийн хэмжээнд гэхээр л сүүл мушгичихдаг байсан юм. Нэг айл дөрвөн сонин захиална. Тэр үед сонин захиалгын хамгийн үнэтэй нь 3000 төгрөг. Долоо хоногийнх гэхээр “Хүмүүс”, “Зиндаа”, “Мянганы зууч” гээд маш олон сонин гарна. Өдөр тутмын сонин гэхээр “Үнэн”, “Ардын эрх”, “Зууны мэдээ”. Намын “Үнэн” сонинг гишүүд нь л захиална.
-“Өдрийн сонин”-ы захиалга хэр байсан бэ?
-Уншууртай учраас цагийн уртад шалгараад үлдэх нь жам шүү дээ. Манай сум чинь ардчилалд их элэгтэй. Би ч өөрөө ардчилалд хайртай хүн. Ардчилал сонгуульд ялангуут сумынхаа дөрвөн багийн ардчиллынхныг барьж аваад захиалуулна шүү дээ (инээв). “Өдрийн сонин”-ыг үүсгэн байгуулсан Ж.Мягмарсүрэн Борхужирынх болохоор нутгархаж захиалах хүн ч олон байсан.
-Өдөр тутмын сонинуудын захиалга хэр байна вэ, одоо?
-Ер нь сонинуудын захиалга багасаад л байна. Гэхдээ захиалга багаслаа гээд зүгээр сууна гэж юу байхав. Тамгын газрын ажилчид руугаа залгаад “Өдөр тутмын ямар сонин унших гэж байна” гээд эхэлнэ шүү дээ. Өөр суманд бол шууданчийнхаа үгэнд ордоггүй л гэдэг юм. Би бол “айлгаад” байдаг байхгүй юу (инээв). Жаргалантынхнаас хэн нь ямар хэвлэл захиалж байсныг тэмдэглэсэн 24 жилийн түүх багтсан дэвтэр надад бий. Яг одоо гэвэл “Өдрийн сонин” захиалсан хүн 14, “Үнэн” сонины захиалагч 4 байна. Талбулагийн Болаа ах “Зууны мэдээ” захиалдаг юм. Миний хувьд хүмүүсээрээ ингэж алаглуулж захиалуулчихаад эзэнд нь өгөхөөс өмнө уншчихдаг дадалтай. “Өдрийн сонин”оос хамгийн түрүүнд арын нүүрний жижиг бичлэгийг нь уншина. Үхрийн махыг үнхэлцгэнд нь гэдэг шиг үгүй мөн амттай бичвэрүүд шүү. “Өглөөний сонин”-ы “Үг” буланг бас байнга харна. Бичвэрийг нь уншаад сонины газрын сурвалжлагчдыг солигдохыг хүртэл андахгүй. “Таван цагариг” гэж гоё сонин байлаа. Тэр сонин алга болсны дараа тэнд бичдэг сэтгүүлч “Зууны мэдээ”-д орчихсоныг бичвэрээр нь мэдчих жишээний.
-Сэтгүүлчид нэрээ нууцалж их бичдэг дээ, тийм байхад л бичвэрийн өнгөөр нь гаргаахгүй юу?
-Андашгүй шүү дээ, ёстой гаргаахгүй.
-Өдөр тутмын сонины захиалга буурсаар байгаа гэлээ. Захиалагч буурчихаар сэтгэл дундуур мэдрэмж төрнө биз?
-Миний хувьд захиалагчаа буулгахгүй явсаар ирсэн шүү. Наад захын жишээ гэхэд л “Өдрийн сонин”-ы 20 захиалагчаа огт алдаж байгаагүй. “Өдрийн сонин” захиалж байсан нэг хүн бурхан болоход дараагийн хүнээ олох эрэлд гарна. Хүнийг унших үйлд уруу татна гэдэг сайхан үйл. Уншууртай нийтлэл, ярилцлага нийтлэгддэг сониныг захиалуулахад ч урамтай.
-Унших дуртай сэтгүүлчдээсээ нэгийг онцлооч гэвэл та хэнийг нэрлэх вэ?
-Б.Ганчимэгтэй юу ярихав. Жинхэнэ бичдэг хүн шүү дээ, базарваань. “Өдрийн сонин”-д бичдэг байхад нь амдаж суугаад л уншдаг байлаа. Дээхнэ номын баяр дээр нэг таарсан шүү. “Сайхан ярилцлага хийсэн байна лээ” гээд баяр хүргээд өнгөрсөн. Нэг сайхан уулзаж ярилцахсан гэж боддог л юм. “Өдрийн сонин” ном уншихад уруу татдаг нь их гоё (инээв). Ж.Мягмарсүрэнгийн “Долоо дах хөхний гавар”-ын “Унагаа зуусан хулан”-гийн хэсгийг нийтэлчихээр хорхой хүрээд өнөө номыг авахаас аргагүй болж байгаа юм.
-Сэтгүүлийн захиалга хэр вэ?
-Сэтгүүл нэг үеэ бодвол их цөөрсөн. “Үндэсний тойм” сэтгүүлээс Цэнддоогийн фельетоныг уншихгүй бол ёстой баларна. Цогтбаярын зураг бас их гоё. Цэнддоо, Цогтбаярын бүтээлийг харах гэж хэн нэгнээр “Үндэстний тойм” захиалуулах ёстой шүү дээ (хөгжилтэй инээв).Төв аймгийн сэтгүүлч Дашрэнцэнгийн хүү Гампыг унших гэж сумынхаа хурлын даргаар “Цаг төр”-ийг захиалуулдаг байлаа (жуумалзав).
-“Өдрийн сонин”-ы үнэнч уншигчид гэвэл ямар хүмүүс байх вэ?
-“Өдрийн сонин”-ыг баараг гүй уншдаг нь буриад Батбаяр. Тракторч Өлзийбүрэн байна. Ардчиллын анхны хараацайнуудын нэг л дээ. Сургуулийн захирал даа “Ардчиллын шугамаар орж ирсэн сургуулийн захирал учраас заавал захиал” гэж хэлээд захиалуулчихсан.
-Ерээд оны сүүл, 2000аад оны эхээр “Халуун хөнжил”, “Үдшийн шивнээ” гэх мэт эротик хэвлэл цөөнгүй байсан санагддаг. Тиймэрхүү хэвлэл захиалдаг байсан болов уу, хүмүүс?
-Өө тэр их хөгтэй. Захиалахаар орж ирсэн хүнд “Яаж чамд хүмүүсийн нүдэн дээр тийм сонин өгөх вэ дээ. Гадуур нь далдлахын тулд өөр нэг сонин захиалчих” гэж хэлээд өдөр тутмын сонин захиалуулчихдаг байлаа. Тэгээд л өнөөх чинь “Өдрийн сонин” уншиж байгаа дүр эсгээд өнөө сониноо хараад суучихна. Гэртээ аваад очвол бөөн юм болох учраас шууданд уншчихаад гардаг байсан юм.
-Таныг захидлыг яг эзэнд нь өгдөг гэж сумынхан ярих юм. Ойрынх нь хүнээр дамжуулчихвал ажилд тань амар биш үү?
-Найз охиндоо бичсэн хүүгийн захидлыг аав, ээжид нь юу гэж өгөхөв. Яг эзэнд л өгнө. Нууцыг бол янзын хамгаална шүү дээ, манай шуудангийн хууль учраас.
-Санаанаас гардаггүй хэвлэл захиалагчийн түүх гэвэл танд өчнөөн байгаа даа?
-Өө тэгэлгүй яахав. Пүрэвбат гэж хүү бий. “Бөх” сонинд дуртай гэж жигтэйхэн. Өнөөх маань Япон руу ажиллах зорилготой явав аа. “Бөх” сонин сард гурван удаа гарна. Өөрөө захиалаад Пүрэвбат руугаа дугтуйлаад явуулчихдаг боллоо. Гурван жил ажиллаад ирэхдээ Японы газрын зургийн хэлбэртэй жигнэмэг, савх гээд өчнөөн гоё бэлэг барьчихсан орж ирж билээ. “Хүний нутагт бэтгэрч явахад дуртай сонин маань ирэх ямар гоё байсан гээч. Баярлалаа эгч ээ” гэсэн үг нь санаанаас гардаггүй юм. Бөхийн тухай ном бичнэ гэж ярьдаг хүүхэд дээ. Одоо бид хоёр фэйсбүүкийн найзууд. Бас нэг захиалагч санаанд тод байдаг. Гадаад хэвлэлийн захиалга биелэхээргүй болсон үед охин маань “Японд докторт сурдаг Лхагвасүрэн гэж ах монгол бичигт дуртай” л гэж байна. Охин захиалгын мөнгийг нь өгч, би дугтуйлаад явуулдаг ажилтай боллоо. Тэгж гадаадын захиалгынхаа төлөвлөгөөг биелүүлж байлаа. Өнөө залуу доктороо хамгаа лаад ирэхдээ манай охинд япон хэлнээ хэвлэгдсэн “Гурван улсын үлгэр”-ийн таван ботийг бэлэглэсэн гэсэн. Юм гэж их сонин. Сүүлд телевиз үзээд сууж байсан чинь Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит шилдэг эрдэмтэн шагналыг Лхагвасүрэн гэдэг залуу авч байна аа. Охиноосоо “Энэ залуу өнөө Лхагвасүрэн маань мөн үү” гэж лавлатал “Мөн” гэдэг байгаа. Хэчнээн гоё санагдсан гээч.
-“Хүмүүн бичиг” сониныг гаднаас зорьж захиалдаг тохиолдол байдаг уу, жишээ нь Өмнөд Монголоос?
-Хятад руу “Хүмүүн бичиг” сонин ордоггүй юм. Охины маань найз Өмнөд Монголд биологийн ухаанаар докторт сурч байхдаа захиалах гээд бараагүй. Гэсэн хэр нь Өмнөд Монголын “Солонго” сэтгүүл манайд орж ирээд байдаг нь гайхмаар шүү.
-Таныг ээлжийн амралтаа авч үзээгүй гэж сонслоо, үнэн үү?
-Үнэнээр барах уу. Шуудан үүдээ цоожлоод амарчихвал хүмүүс хэвлэл, номоо хаанаас авах билээ. Зуны дэлгэр цагаар аялж зугаалах болвол охиныгоо суулгаад явчихна. Манай Бадамыг сумынхан “Бяцхан шууданч” гэж өхөөрддөг байлаа шүү дээ. Алслагдсан багийн сайн дурын шууданч даа яаж ийгээд олчихно (инээв). Сумаас алс хөдөө бай гаа хүмүү сийн хээ захиалгыг нөхөртөө дайчихна. Шуудангаа ажиллуулаагүй өдөр байхгүй шүү, өнгөрсөн хориод жилд.
-Ингэхэд хэвлэл захиалгын оргил үе хэдэн он байв?
-2010-аад он. Улиралд гурван сая төгрөгийн хэвлэл захиалдаг байлаа, манай сумынхан. Жилд би 12 сая төгрөгийн хэвлэл захиалуулж байсан. Тухайн үед сонин захиалгын 18 хувийг шууданд өгдөг байсан юм. Сая төгрөг захиалуулахад 180 төгрөгийн урамшуулалтай. Миний цалин тухайн үед 50400 байсан гэхээр овоо хөөрхөн урамшуулал.
-Таны цалин одоо хэд вэ?
-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр цалинждаг. Анх 1999 онд 8000 төгрөгөөс эхэлж байлаа.
-Татвар энэ тэрийг нь хасвал маш бага цалин авдаг юм байна. Ийм цалингаар шууданч хийх хүн олдохгүй шүү дээ?
-Миний ажлыг сонирхсон хүмүүс цалингийн хэмжээ сонсоод л “Бүтэхгүй юм байна” гэдэг. Би нэгд дуртайдаа, хоёрт тэтгэвэртэй учраас л хийж байна даа.
-Өөр сумдын шууданчид яаж болгоод байдаг юм бол доо?
-Халамжийн ажилтан гэх мэт төрийн албаны өөр бусад ажилтай хавсарч хийдэг юм билээ.
-Таныг ном их уншдагийг мэднэ. Анхны ном нь хэний ямар зохиол байсан бэ?
-Намайг сурагч байхад зуны даалгаварт ном унших даалгавар өгдөг байсан юм. Үеэл маань их уншина. Би болохоор тоглохоос өөрийг мэдэхгүй. Ширээн дээр минь “Модон шаахай” гэдэг ном өчнөөн удсаныг их тод санадаг. Тэгж байгаад л уншиж эхэлсэн. Хамгийн анхны уншсан ном гэвэл “Зам” роман. Уйлаад л уншина. Дараа нь “Аянга” романыг уншсан. Жилд нэг уншдаг ном маань. Одоо бүр ноорчихсон. Монгол зохиолчдынхоо номыг унших дуртай. Балжирын Догмидыг уншихгүй байж болохгүй. Ганбатыг уншина. Инженерүүд дотроос Ванчаарай их гоё бичдэг байлаа. Д.Гармааг уншаагүй хүнтэй юу ярих билээ. Санжийн Пүрэв гуайн Налайхын уурхайн жаран жилд зориулж бичсэн номыг нандигнадаг. Тэр номд ээжийн тухай хэсэг бий. Миний ээж Налайхын уурхайд өргөх цехийн машинистаар 28 жил ажилласан хүн л дээ. Аав минь бас уурхайчин. Гавьяат уурхайчин. 20 настай уурхайд ажилд ороод 50 настайдаа тэтгэвэрт гарч байлаа. Хуучин цагт нэг гэрт хоёр гавьяат байж болохгүй гэсэн бичигдээгүй хууль байсан учраас ээжид гавьяат өгөөгүй гэдэг.