Хүний амьдралын он жилүүдэд нэг ангид ижилдэн суралцсан минь эргээд санахад алтан үсгээр бичигдэх хугацаа байж ээ.Саруул танхимд хамтдаа сууж угтах ирээдүйгээ зөгнөн мөрөөдсөн үеийнхэн маань сургууль соёлоо дүүргэн их амьдралын гараанд дөрөөлж байсан маань өчигдөр мэт санагдавч олон жилийн нүүр үзсэн байна даа.Бид бүхэн өөрсдийгөө залуу мэт бодож явтал үсэнд минь цагийн хяруу унаж он цагийн урсгалаар далан насыг давсан ахмад настнууд болжээ.
Сэтгэл зүрхнээс хөндийрдөггүй олон л дурсамжууд байгаа.Тэр бүхнийг бичих гэвэл барагдахгүй. Ардын уран зохиолч, төрийн соёрхолт Д.Пүрэвдорж агсны зохиосон ДарханУул аймгийн сүлд дуу:
Ахан дүүсийн өлзийтэй гараар
Анхны чулууг нь өргөн тавьсан
Нарлаг Монголын энэ хотыг
Найрамдлын Дархан гэдэг юм… гэсэн энэ сайхан дууны эзэн болсон бид тэртээ 55 жилийн өмнө, Дархан хотынхоо Нэгдүгээр арван жилийн бүрэн дунд сургуулийн анхны 10 дугаар ангийг 34-үүлээ төгсөж байсан нь саяхан мэт санагдана. Анги даасан багш физик, математикийн Сэдбазар, Бямбажав нар байлаа.Багш маань биднийг хичээл сурлагадаа ямагт шамд, залхуурч болохгүй, эзэн хичээвэл заяа хичээнэ, ирээдүйд хэн болох нь өөрсдөөс чинь шалтгаална шүү гэж сургадаг байв. Манай сургуулийн захирал П.Очирбат, хичээлийн эрхлэгч Лажиймар, түүх газар зүйн багш Д.Дамба, математикийн багш Түдэв, химийн багш Дамдинсүрэн, Намжилмаа, хэл уран зохиолын багш Ш.Лувсанжамц, Цэсрэн, биеийн тамирын багш Ваанжил, шугам зургийн багш Чулуунбаатар, хөдөлмөрийн багш Дэмбэрэл нар Дархан хотын анхны багш нар байсан юм. Багш нар маань баялаг мэдлэгтэй, ухаантай, оюунлаг, яриа хөөрөөтэй, хүнийг татах хүчтэй хүмүүс байсан.Анги удирдсан С.Сэдбазар гээд бүх багш нараа бид хүндэтгэн биширдэг ээ.
Биднийг 1965 оны хавар 10 дугаар ангиа төгсөх хүртэл манай сургууль одоогийн Хараагийн ДарьЭхийн гэцэг даржаалин хийдийн дүнзэн байшинд хичээллэж байсан юм.1962 онд манай ангийн бүх хүүхдүүдийн талаас илүүгийн эцэг, эх, ах, эгч нар нь Дархан хотын их бүтээн босголт, байгуулалтад бие сэтгэлээрээ оролцохоор газар газраас зорин ирсэн хүмүүс байв. Ардын армийн 021 дүгээр ангийн дайчдын 19631965 онд барьсан 10 жилийн сургуулийн шинэ хичээлийн байр, шинэ Дарханы нэгдүгээр таван давхар байшин (одоогийн Comfort ресторан) барихад ангиараа очиж тоосго буулгах, зөөж хураах, шуудуу ухах зэрэг ажлыг хийдэг байлаа.
1963 онд Орос клубийн цементэн задгай талбайд шугам жагсаал болж 10 жилийн Нэгдүгээр дунд сургуулийн бүлгэмийн зөвлөлийн анхны хүндэт пионероор Дархан хотын анхны дарга С.Цагаан гуайг элсүүлсэн нь Дарханы анхны хүндэт пионер болсон билээ. Манай ангийн охид, хөвгүүд хэдий өөр өөр газраас шилжиж ирсэн ч гэсэн тунчиг хурдан ижилдэн дасч, их л ойр дотно үерхэж нөхөрлөдөг байжээ.
Ангийнхан маань хоорондоо нэг эхийн хүүхдүүд шиг эв эетэй байсан нь анги дэвших тусам л улам нягтарч сурлага, урлаг, спортоор тэргүүлэгч анги байв. Үүний нэг тод жишээ бол 1964 онд улсын хэмжээний хоёрдогч “Соёлч нөхөрлөлийн анги” болох үүрэг амлалт авч 1965 оны хавар дөрөвдүгээр сард Ц.Жаргалсайхан ахлагчтай 10 дугаар анги ангиараа “Соёлч нөхөрлөлийн анги” болж хотын ХЗЭийн хорооны 1 дүгээр нарийн бичгийн дарга Ж.Цэрэнсодном соёлын ордонд хийсэн баярын хурал дээр мандат гэрчилгээг гардуулан өгч байлаа. Энэ шагнал урамшуулал хүүхэд бидний амьдралынхаа туршид хийж бүтээх, сурч, хөдөлмөрлөх хүсэл эрмэлзэлд ихээхэн түлхэц болсон доо.
8, 9 дүгээр ангид байхдаа мал төллөх үеэр хөдөө явж малчдад туслах, концерт тоглож өгөх, зун намар нь Орхон суман дахь сургуулийн хөдөлмөр зусланд очиж ногооны зэрлэг зулгаах, төмс ногоо хураах, сургуулийн гал тогооны болон хичээлийн байрны галлагааны өвлийн хэрэгцээний түлээний модыг ууланд явж бэлтгэх, татаж оруулах ажлуудыг багшийн оролцоогүй хийж чаддаг байв.
Мөн урлаг, спортын өндөр авьяастай бүжигчин, дуучин, цана, тэшүүр, гар бөмбөг, сагсан бөмбөг, ширээний теннис, дугуй, хоккейн мастерууд, сурлагаараа манлайлагчид гээд олон төрлийн авьяастай хүүхдүүдтэй сайхан хамт олон байлаа. Манай ангийнхан багаасаа л их өөдрөг, сэргэлэн авхаалжтай, санаачилгатай хүүхдүүд байж төгсөтлөө энэ зан чанар нь хэвээр үлдсэн.Тухайн үед улс, аймгийн олон төрлийн олимпиад, спортын уралдаан тэмцээнд үргэлж амжилттай оролцож байр эзэлдэг байлаа. Энэ бүхэнд сургуулийн удирдлага, багш маань их баярлаж, бид ч их урамшдаг байжээ.
Тэр үед сургууль, анги танхим маань цэвэр цэмцгэр, өнгөлөг, эрдмийн өргөө, багш нар маань биднийг ирээдүйд эрдэм боловсролтой, мэргэжилтэй сайн иргэн болгохын төлөө бие сэтгэлээ тууштай зориулсан маш оюунлаг, чадварлаг сурган хүмүүжүүлэгчид байсан билээ.Аль тэртээ 60аад жилийн өмнөх бидний амьдрал өөрчлөгдсөн ч бага насны дурсамж сэтгэлээс огтхон ч гараагүй саяхан юм шиг тодхон санагддаг юм.
Энэхэн дурсамжуудын дотроос мартахын аргагүй нь тухайн үеийн ургац хураалт намрын ажилд явах, ер нь хамтдаа ангиараа ямар ч ажилд явах сурагчдын хүсэн хүлээдэг баяр байж. Манай ангийг биеэ даасан ямар ч ажлыг үр дүнтэй, бүтээлтэй хийдэг байсан болохоор сургууль маань бүрэн найдвар өгдөг байсан. Хүүхдүүд маань намар, өвлийн спартакиадад байнга амжилттай оролцож дандаа тэргүүн байр эзэлнэ.Манай Ч.Батдэлгэр, Ж.Батцагаан, Отгон, Ч.Жадамбаа, Сумъяабаатар, Чулуунбат, Ц.Энхтуяа, Чулуун, Ваанчиг, Амараа нар маань цана, тэшүүр, дугуй, волейбол, хөнгөн атлетик, ширээний теннис ганцаарчилсан төрлүүдэд оролцоно. Амралтын өдрүүдэд шинэ, хуучин Дарханы хоорондох Антеннтай толгойн урд ууланд гарч цана, чаргаар гулгаж тоглоно. Мөн 1964 оны хавраас эхлэн манай анги санаачлан сургуулийнхаа орчныг моджуулах, цэцгийн мандал тарих, зүлэгжүүлэх ажлыг хийж эхэлсэн юм. Тэр үед бидний тарьсан улиас моднууд ДарьЭхийн хийдийн хашаан дотор өнөөг хүртэл бүдүүн, саглагар мөчирөө дааж ядан ургасаар байгаа.
1965 оны хавар зургадугаар сарын 9ний өдөр сургуулиа төгсөөд амьдрал хэмээх их далайд хөл тавина, эргэж ангидаа суухгүй гэж бодохоор сэтгэл зүрх маань баяр гунигаар ээлжлэн гэгэлзэн догдолж мөнгөн хонхныхоо баярыг хийсэн юм. Алтан нар ээсэн нарлаг сайхан тэр өдөр бидний амьдралын хамгийн аз жаргалтай өдрийн нэг байв. Тэр өдөр 12 охид, 22 хөвгүүдтэйгээ 34үүлээ төгссөн. Баярын тэр өдөр ангийн багш Сэдбазар, захирал П.Очирбат нар үг хэлж баяр хүргэж, сургамжаа хайрлахад нүдэндээ нулимстай хүүхдүүд цөөнгүй байсан. Дархан хотын АДХГЗ-ны анхны дарга Цагаан гуай ирж бидэнтэй хамт дурсгалын зургаа татуулж байсан нь их хүндэтгэл байсан юм.
Арван жил нэг ангид суралцсан болохоор бидний үерхэл, нөхөрлөл гэгээн дурсамж үнэхээр сайхан байдаг. Олон жил нэг ширээнд хамт суусан, зан аашаараа дотносож, нөхөрлөсөн найзууд тэврэлдэн уйлж байлаа.Хамгийн жаргалтай, хамгийн хөгжилтэй дурсамжаар дүүрэн он жилүүдийг 10А ангидаа л өнгөрөөсөн дөө. Одоо бид сургуулиа төгсөөд хэдийнэ 55 жил болж, цаг хугацаа гэдэг урсах салхи шиг хурдан юм.
Сургуулиа төгссөнөөс хойш өөр өөрийн амьдралын зам мөрөөр алхаж явсан хэдий ч ижилдэн дассан нэг ангийнхан маань таван жил тутамдаа уулзаж бие биенээ үгүйлсэн сэтгэлээ баярлуулж, мөнх бусыг үзүүлэн бурхны оронд байгаа нөхдөө дурсаж, жаргал зовлонгоо ярьж, инээж хөөрдөг, өөриймсөг томоогүй зан нь хэвээрээ байдаг. Биднээс Б.Батчулуун, Янжин, Эрдэнэцэцэг, Чулуунбат, Н.Жадамбаа, Сумъяабаатар, Нацагдорж, Б.Лхагважав, Цэцэнбямба, Ц.Ичинноров, Ц.Жаргалсайхан нар маань төрөлх Дархан нутгийнхаа голомтыг сахин аймаг орон нутагтаа гавьяаныхаа амралтыг эдлэн ач, зээ нараа тойруулан амар түвшин амьдарч байна. Харин Я.Амаржаргал, Давдай, Ваанчиг (Зүүнхараа) нар маань Хувьсгалын өлгий нутаг Сэлэнгэ аймагтаа сайн сайхан аж төрж ажиллаж амьдарч байна. Ц.Энхтуяа, Д.Энхтуяа, Оюунбилэг, Ч.Батдэлгэр, Нина, Уранчимэг, Чулуун, Эрдэнэбилэг нар маань нийслэл Улаанбаатар хотод мөн л үр хүүхэд, ач зээ нартайгаа бужигнан амар түвшин амьдарцгааж байна.
Манай ангийнхан сургуулиа төгсөөд их, дээд сургуульд элсэн орж эмч, багш, цахилгаан, холбооны инженер, жолооч, илчит тэрэгний техник механикч, хуульч, нябо, эдийн засагч, дизайнер, худалдаа, нийтийн хоолны мэргэжилтэн зэрэг төрөл бүрийн ажил мэргэжлийг эзэмшин эх орныхоо олон салбарын бүтээн байгуулалтад идэвхийлэн оролцож тэр дундаа Дарханы хүүхдүүд учир Дархан хотынхоо бүтээн байгуулалтад гар бие, зүрх сэтгэлээрээ зүтгэн үр бүтээлтэй хөдөлмөрлөцгөөсөн.
Бидний дундаас улс, эх орныхоо хөгжил дэвшил, бүтээн байгуулалтад оруулсан ажлын үр бүтээлийг төр засгаас өндрөөр үнэлж Б.Батчулуун маань төрийн дээд шагнал Монгол Улсын Гавьяат багш цолоор, мөн Н.Давдай, Чулуунбат, Ч.Батдэлгэр нар Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор, Х.Эрдэнэцэцэг, Ц.Жаргалсайхан, Б.Уранчимэг, Б.Баасандорж, Я.Амаржаргал нар Алтан гадас одонгоор, Ц.Энхтуяа, Ц.Ичинноров, Ч.Батдэлгэр, Г.Нина, Б.Уранчимэг, Г.Цэцэнбямба, Чулуун, Х.Эрдэнэцэцэг нар маань олон хүүхэд төрүүлж өсгөж Алдарт эхийн 1, 2 дугаар одонгоор энгэрээ мялааснаас гадна олонх маань ажилласан салбар, салбарынхаа тэргүүний ажилтан цол тэмдэгээр тус тус шагнагджээ. Манай анги хоёр хурандаатай.Хурандаа Ч.Ванчиг, Н.Жадамбаа нар Алтан гадас болон Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонтой. Б.Сумъяабазар, Б.Лхагважав нар маань Осолгүй манлай онц тээвэрчин цол тэмдэгтэй.
Өнөөдөр бид нар Дарханыг дархлалцаж явснаараа, анхдагчдын нэг байсандаа ямагт бахархаж байдаг юм.Залуу насны эрч хүчтэй үе, бие сэтгэл зүрхээ эх орондоо зориулж хөдөлмөрлөн зүтгэж явсан амжилт түүхээрээ бахархсан нэг ангийнхан даа, бид.
Анги хамт олноо дурсан сийрүүлсэн Ц.ЖАРГАЛСАЙХАН, Ц.ИЧИННОРОВ