Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүн Э.Зоригтбаатартай ярилцлаа.
-Шүүхийн зарим шийдвэр олон нийтийн дунд хэлэлцүүлэг, маргаан өрнүүлдэг болоод удлаа. Нэг ёсондоо шударга шийдэгдсэнгүй, яллагдагч талд ашигтай шийдвэр гарсан гэх агуулга яригддаг болсон. Олон нийтийн энэ байр суурийг буруутгах аргагүй. Тухайн хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн талаар ноцтой баримт нотолгоонууд ил болдог. Шүүх яаж ажиллаад байгаа талаар та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?
-Асуудлыг хоёр талтай авч үзэж болно л доо. Сайн талаас нь харвал шүүх, хууль хяналтын байгууллага олон нийтийн хараанд орж, хяналтан дор, олон нийтийн итгэлийг дааж үйл ажиллагаагаа нээлттэй шударга явуулж байна. Үнэхээр хуулиар шалгагдаад цагаадаад, эсвэл ял шийтгэж байгаа бол тэр нь ямар нэг хэлмэгдүүлэлт, улс төр орохгүй шударгаар шийдэгдэх нь нэг талдаа зөв.
Гэхдээ шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх л хэрэгжүүлдэг. Олон нийт юу ч болоогүй байхад, дөнгөж асуудал эхэлж байхад, нотлогдоогүй байхад аль хэзээний яллаад, цаазаар авчихсан сууж байдаг. Тэгэхээр болохгүй юм. Энэ бол нийгмийн сэтгэл зүй гажуудаж байгаагийн хэлбэр. Үүнийгээ олон нийт бодит үнэн юм шиг хүлээгээд байдаг. Шүүх эцэст нь хөнгөн ял шийтгэдэг ч юм уу, гэм бурууг нь нотлогдоогүй бол цагаадаад өөрийнх нь хүлээлт зөрдөг. Тэгэхээр л үүгээрээ шүүхийг үнэлж, дүгнээд хараагаад байгаа юм. Энэ бол үнэхээр харамсалтай. Шүүх эрх мэдлийг шүүх л хэрэгжүүлэх ёстой. Олон нийтийн сэтгэл зүйд таалагдаж шүүх хэргийг шийдэх ёс байхгүй.
-Нөгөө талаар АТГ, цагдаа, прокурор олон нийтэд маш сүр дуулиантай мэдээлэл ил болголоо гэдэг, өөрсдөө сайн ажиллаж байна гэж сурталчилдаг. Гэтэл тэр баримтаа шүүх дээр нотолж чаддаггүй гэж Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжин саяхан хэвлэлээр ярьсан. Хэр зөв үндэслэл вэ?
-Үндсэн хуульд зааснаар ШЕЗ шүүхийн дотоод асуудалд орохгүй.
Мөн дээр нь мөрдөх байгууллагын үйл ажиллагааг бас сайн муу гэж хөндлөнгөөс дүгнэх бас хэцүү. Бидний гол чиг үүрэг бол шүүхийн хараат бус, бие даасан байдлыг хангах үүрэгтэй.
Олон түмний дунд хэтэрхий их хүлээлт үүсгээд, үнэхээр том гэмт хэрэгтнийг илрүүлчихсэн мэт сэтгэхүй түгээх нь буруу юм. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд байхад үеэс л түүнийг буруутгаж, янз бүрийн баримтыг ил болгоод явчихсан практик. Энэ технологи арилж өгөхгүй байна. Урьдчилаад нийгмийн сэтгэл зүйг бэлдэж байгаа нь яаж ч бодсон хүлээж авах боломжгүй зүйл. Харин ч тэгж байгаагаараа нийгмийн эсрэг гэмт хэрэг хийгээд байгаа юм болов уу гэж харамсч байна.
-Гэхдээ шүүхийн шийдвэр ил тод байж чадахгүй хэрэг наймаалцах үндэслэл болохгүй юу?
-Шүүхийн ил тод байдлын тухайд Монгол Улсын шүүх бол дэлхийд нэлээн дээгүүрт орно. Жишээ нь, Герман улсад гэхэд Л.Гансүхийн хэрэг шиг, Н.Энхбаяр гуайн хэрэг шиг олон хоногоор дамжуулна гэдэг ойлголт байхгүй. Манайх энэ тал дээр шүүхийн шийдвэрээ цахим хуудсанд байршуулж байна. Сонгомол шийдвэрийн эмхэтгэл хэвлүүлж байна. Сүүлийн үед шүүхийн шийдвэрийн тоймыг хэвлэн нийтэлж байгаа. Аль ч шүүхээс хэргийн дотоод нууцад хамаарахгүй асуудлыг харах нээлттэй болсон.
Урьд өмнө нь нууцаар яваад, нууцаар хэрэгсэхгүй болоод байсан гэдгийг би мэдэхгүй. Би шүүгчдэдээ, шүүхдээ бүрэн итгэдэг. Харин тэр хүмүүсийн хэлээд байгаа, зарим улстөрчдийн сенсаацилаад байгаа хэрэг жилдээ шийдэж байгаа хэргийн нэг, хоёр хувьд ч хүрэхгүй. Зөвхөн гарын 10 хуруунд багтах цөөн тооны тохиолдлыг яриад байгаа. Жишээ нь, С.Батдөл, Ч.Маралмаа гэх мэт цөөхөн хэргийг яриад байгаа. Үүнийг ялгаж ойлгох хэрэгтэй байх аа.
-Шүүгчидтэй холбоотой авлига албан тушаалын хэргүүд яригдсаар байгаа. Шүүхийг хараат бус байх ёстой гэж олон нийт итгэж, та бүхэн хянаж ажиллаад байна гэдэг. Тэгвэл яагаад ийм хэрэг гараад байгаа юм бэ?
-Шүүгчид байх зан төлвийн хамгийн гол үзүүлэлт бол ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байх, ёс зүйн алдаа дутагдал гаргахгүй байх, түүнчлэн авлига, албан тушаалын хэргээс ангид байх нь хамгийн чухал. Үүнийгээ сайн хангаж ажиллаж чадахгүй байна гэдэгтэй зарим талаараа санал нийлнэ. Монгол Улсад 500 гаруй шүүгч ажиллаж байна. Үүнээс цөөн тооны, 2-3 хүн байх шиг байна. Энэ жишээг аваад Монголын шүүх нийтдээ ийм болсон мэтээр харлуулах нь зохимжтой биш. Үүгээрээ би шүүхийг өмөөрч байгаа юм биш. Нэг үхрийн эвэл доргивол мянган үхрийн эвэр доргино гэдэг. Нэг л хүнээс болж бид бүхний үйл ажиллагаа, системийг ингэж харлуулж байгаа нь харамсалтай.
-Ерөнхий сайд МҮОНТВ-ээр өгсөн ярилцлагадаа томоохон хэргүүдийг яаж шийдвэрлэхийг нүд цавчилгүй харж байна гэж мэдэгдсэн. Хуульчид үүнийг шүүхэд нөлөөлөх гэсэн оролдлого гэж тайлбарлаж байгаа. Олон нийт мэдээж том хэргүүдийг шударгаар цаг алдалгүй шийдээсэй гэж хүсч буй…?
-Саяхан манай улсад Канад улсын Альберто мужийн Хааны дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч хатагтай Мери Моро, Нью Брансвик мужийн Давж заалдах шатны шүүхийн ерөнхий шүүгч ноён Марк Ричард тэргүүтэй төлөөлөгчид айлчилсан. Энэ үед иймэрхүү асуудал бас хөндөгдсөн. Канадын ерөнхий сайд нь шүүхийнхээ тухай мэдэгдэл хийсэн. Хариуд нь ерөнхий шүүгч нь мэдэгдэл хийсэн гэж байгаа. Харин олон нийт шүүхийнхээ талд байсан гэж байгаа. Энэ жишээг онцолмоор байна.
Ерөнхий сайдын хувьд удаа дараа ингэж мэдэгддэг. Яахав, хувь хүний хувьд өөрийнх нь үйлдэл. Засгийн газрын тогтоол шийдвэр гараад албажсан зүйл биш. Улстөрч хүнд тухайн үеийн нөхцөл байдалдаа зохицуулаад олон түмэнд таалагдахын тулд ч юм уу хэлэх, хийх, мэдэгдэх зүйлүүд байдаг. Үүнийх нь нэг хэсэг байх. Түүнээс Засгийн газрын тогтоол шийдвэрээр албажсан байр суурь биш болов уу гэж бодож байна.
-Хөгжлийн банкны хэргийн урьдчилсан хэлэлцүүлгийг хийх шүүх байр олдоогүй. Шүүхийн байр сав, ачаалал ямар байх юм бэ?
-ШЕЗ-өөс эрдэмтэн судлаачдынхаа хүрээнд зохист ачааллын судалгаа хийсэн. Ингэхэд дүүргийн шүүгчид өдөрт 12-14 цаг ажиллаж байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Нэг ёсондоо ажлын ачаалал нь 50-70 хувь хэтэрсэн гэсэн үг. Бүх ажлын өдрөөр илүү цаг ажиллана, дээрээс амралтын өдрүүдэд заавал ажиллах болно. Үүнээс улбаалж, хэд хэдэн шүүгч ажлаасаа чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өгч байна. Дөнгөж томилоод зургаан сар болсон шүүгч “Би больё” гэдэг хүсэлт өгч байна. Энэ их ачааллыг дааж ажиллаж байгаа шүүгчдээрээ бахархана. ШЕЗ энэ байдлыг хараад зүгээр сууж болохгүй. Тиймээс 63 орон тоонд сонгон шалгаруулалт зарлаад байна. Наадмаас өмнө нөхөж чадна гэдэгт итгэж байна. Түүнээс гадна шүүхийн гадаад хамтын харилцааны асуудлыг судалдаг хүний хувьд “Шүүхийн тайлан” номын бүх дугаарыг шүүж үзэхэд тэр шүүх дээр өргөтгөлийн байшин барив, энэ шүүхэд ингэж давхар нэмэв гэсэн мэдээллүүд дийлэнх байдаг. Гэхдээ бүгд Дэлхийн банкны төслөөр, түүний тусламжаар гэсэн байдаг. Улсын төсвөөр шүүхийн барилга хамгийн сүүлд хэзээ баригдсаныг санахгүй байна. Хамгийн сүүлд Хан-Уул дүүрэгт шүүхийн цогцолбор барина гээд Х.Тэмүүжин сайдын хувьд шав тавиад одоо болтол ашиглалтанд ороогүй. Ховд аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Д.Пүрэвдорж тойргийнхоо мөнгөнөөс 800 сая төгрөгийг шүүхийн байранд зарцуулсан байна лээ. Түүнээс бусдаар санахгүй байна.
-Шүүхэд маш их мөнгө төсөвлөгддөг, цалин хангамж өндөр болсон гээд саяхан л бөөн шуугиан болж байсан шүү дээ?
-ШЕЗ-ийн даргаар Н.Лүндэндорж ажиллаж байх хугацаандаа шүүгчдийн цалин хөлсийг нэмэгдүүлж байсан. Тухайн үедээ өндөр гэдэгтээ орж байсан нь үнэн. Одоо бол бусад байгууллага, УИХ-ын Тамгын газар гэх мэт байгууллагатай харьцуулахад үлэмж доогуур шүү дээ. Дунджаас үл ялиг дээгүүр байгаа байх.
-Хөгжлийн банкны хэрэг олон оролцогчтой гэдгээр байр савны хүрэлцээ шийдэгдсэн үү?
-Хөгжлийн банкны хэргийг хэрхэн яаж эцэслэн шийдэхийг би хэлж мэдэхгүй. Манай зөвлөлийн чиг үүрэгт байхгүй. Харин шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах, шүүн таслах ажлыг хэвийн тасралтгүй явах нөхцлийг хангах үүрэгтэй. Бид энэ чиг үүргийнхээ хүрээнд байр саваар хангахаар зохих байгууллагуудад хандаад явж байгаа. Хөгжлийн банкны хэргээс улбаалж шүүхийн заал танхим өнөөгийн бодит байдал ямар байгаа вэ гэдэгт олон нийт бодит мэдээлэл авсан байх гэж найдаж байна.