“Сэргэлэн интернэйшнл экспедишн” ТББ-ын тэргүүн С.Сэргэлэнтэй ярилцлаа.
-“Sergelen international expedition” ТББ Монголын эртний түүхэнд холбогдох сурвалж бичгүүдийг монгол хэлнээ хөрвүүлэн гаргах ажлыг эрхлэн хийдэг. Одоогийн байдлаар юун дээр төвлөрөн ажиллаж байгаа вэ?
-“Sergelen international expedition” нь 2015 онд үндэстнийнхээ ой санамжийг сэрээх зорилгоор хэдэн нөхдийн байгуулсан ТББ. Үндэстний ой санамж нь тухайн үндэстний оршихуйн дархлаа мөнөөс мөн. Үндэстний ой санамж гэх ухагдахууныг тайлбарлахын тулд үндэстэн гэх ухагдахууныг эхэлж тайлбарлах ёстой. Үндэстэн нь дундын хэл, түүх, угсаа, соёл, нутаг, төрөөр холбогдсон ард түмэн болно. Үндэстний ой санамж гэх ухагдахуун нь хэл, түүхийн ой санамжаас, угсаа гарал, соёлоо зөв тодорхойлох үйлээс, нутаг усандаа үеэс үед аж төрж ирсэн ард түмэн болохоо батлахаас, төрийн “хар хайрцагны” бодлогыг иж бүрдүүлэх үе үеийн төр барих ухаанаас иж бүрдэнэ. Аливаа ард түмний үндэстний ой санамж нь түүхийн богино цаг хугацааг хамрах тусам гадны нөлөөнд автаж, гадны нөлөөгөөр ой санамж нь бохирдож, үндэстэн гэх утгаа хадгалах чадамжгүй болдог жамтай. Харин тухайн ард түмний ой санамж түүхийн урт, удаан хугацааг хамрах тусам тухайн ард түмний ой санамж цэвэр ариун байж, үндэстэн гэх утгаа урт удаан хугацаанд хадгалж оршино. “СИЭ” ТББ-аас Хүн үндэстэн ард түмнийнхээ үндэстний ой санамжийг түүхийн урт хугацаанд авч үзэж, сэрээх ажлыг явуулж, өнөөдрийн байдлаар чамлахааргүй үр дүнд хүрсэн.
Аливаа ард түмний үндэстний хэлийг үсэг бичгийн сурвалж өгүүлнэ. Саяхан болтол манай үсэг бичгийн эх сурвалжийг XIII зууны Их Монгол төрийн бичгийн эх сурвалжаар төлөөлүүлдэг байв. Харин СИЭ ТББ-ын судлаачдын хийсэн үсэг бичгийн суурь судалгаагаар Орхон, Туул, Сэлэнгэ, Хүнүй, Хануй нутгаас хаашаа ч яваагүй, хаанаас ч ирээгүй Хүн үндэстэн ард түмний бичгэн сурвалжид VII зууны Түрэг Нири хаанаас бичиж үлдээсэн, Буддын шашны зан үйлээр хааны хойд дүрийг уншиж буй үйлийг өгүүлсэн брахми үсэгт “Хүйс толгой” бичээс, VIII зууны Түрэг төрөөс бичиж үлдээсэн Хүн үсэгт Тоонайукук, Көлтигэн, Билгэ хаанд зориулсан хүн үсэгт бичээс, Уйгур төрөөс бичиж үлдээсэн Торайн хааны бичээс буюу Тариатын бичээс, Могой Шинэ усны бичээсийг бид судалж /бидний өвөг дээдсийн/ хүн хэлээр бичсэн болохыг хөдөлшгүйгээр тогтоосон.
Дээрх таван бичээс нийт 5000 орчим үг, ижгүртэй бөгөөд давтагдаагүй тоогоор 2400 орчим үг, ижгүрээс бүрддэг. Одоо бид Таван бичээс дэх бүх үгийн тийн ялгал, үйлийн явц, цагийг тодорхойлох ажлаа үндсэндээ дуусгаж байна.
-Та Рүни бичгийн талаар тодруулахгүй юу?
-Рүни нь эртний Умард Европод аж төрж байсан ард түмний үсэг бичиг. Германчууд НОТ II зуунаас НОТ XII зуунд, Шведийн Даларна орон нутагт XIX зуун хүртэл хэрэглэж байсан үсэг болно. Рүни гэдэг нь герман хэлнээс “нууц” гэх утгыг илэрхийлэх бөгөөд энэхүү нэрийг эрдэмтэд хожим өгчээ. Европын рун үсэг, Үтүгэн дэх хүн үсэг хоёрын ямарваа нэгэн холбоог өнөө хүртэл судлаачид илрүүлээгүй. Нэг үгээр Европоос уг бичиг Үтүгэн буюу Төв азид ирсэн ул мөр, мөн Үтүгэнээс Европ руу очсон ул мөр үгүй. Хүн үсэг, Рүни үсгийг өнцөг гаргаж зурдаг боловч эдгээр хоёр үсэг бичгийн системд ижил авиатай тэмдэгт ганц ч үгүй. Зарим эрдэмтэд эртний Арамей үсгээс энэ хоёр үсэг бичгийн систем гаралтай гэх гипотез буюу таамаг дэвшүүлдэг.
-1500 жилийн дараа “Хүн” бичгийг зөв сэргээж, уншсан нь Монгол Улсын түүх, хэл шинжлэлийн шинжлэх ухаанд “шинэ нээлт” болсон шүү дээ. Ямар аргачлалаар та бүхэн судалгаагаа хийсэн талаар тодруулаач?
-Хамгийн түрүүнд яаж судалсан тухайгаа өгүүлье. Хэл зүйд үг гэх ухагдахуун бий. Үг нь ухагдахуун тээх, хэлний нэгж болно. Цэцэг гэх ухагдахуунд дэлбээтэй ургамлыг, морь гэх ухагдахуунд засч агталсан адууг бид дүрсэлнэ. Үг тухайн үндэстний хэлийг бүрэн төлөөлөхгүй. Харин бүтэн өгүүлбэр тухайн үндэстний хэлийг төлөөлнө. Хэсэг үгс өгүүлбэрт ороод утга илэрхийлнэ. Тухайн өгүүлбэрээс гарах утгыг мэдэх нэгэн нь тухайн хэлийг эзэмшсэн нэгэн болно. Тухайн өгүүлбэрээс гарах утгыг мэдэхийн тулд Хүн хэл дэх тийн ялгал, үйлийн явц, үйлийн цагийг зөв тодорхойлох ёстой.
Ингээд Түрэг, Уйгур төрөөс бичсэн дээрх таван бичээс дэх тийн ялгалаас жишээ татъя л даа. Жишээлбэл, каhаныкаа (хааныхаа), Талуйхаа, хаганынхаа гэх мэтээр харьяалах тийн ялгал хадан бичээс дээр байна. Каhаныг (хааныг) +г үсгээр төгсөх заах тийн ялгал мөн л хадан бичгийн дурсгал дээр маань байна. Энэ тийн ялгалыг МНТ-нд өөр хэлбэртэй байдгийг та бүхэн мэднэ. Түүнчлэн энэ тийн ялгал турк, казак, киргиз болон бусад хэлэнд үгүй, зөвхөн халх түмний хэл ярианд л бий. Бас бид тэнгэрээс гэж өгүүлдэг тийн ялгал хадан бичиг дээр “Тэнгэрэси” гэсэн хэлбэртэй байдаг. Мөн байршил заасан утгатай “дахь, дэх” залгавар жир дэх, булан дахь гэх мэтээр хадан бичигт арвин бичигджээ.
Өмнөшөө, зүүншээ гэх +шаа, +шээ төгсгөлтэй, байршил заасан утгыг илэрхийлдэг залгавар хадан бичгэн дээр “Хөгмөн-шээ” гээд дурайж байгаа. Турк, казак, киргиз болон бусад хэлэнд ийм залгавар байхгүй. Хадан бичээс дээр тэнгридэ, натукда (нутагдаа), каhангру (хаан руу), илэгрү (дорно руу) гэх мэтийн үгсийг дурдахад, ямар тийн ялгалыг хэлж байгааг та ойлгож байгаа байх аа. Ийм олон тийн ялгал маань байсаар байхад бид хадан бичээсээ гадны соёл гэж хэлж болох уу.
-Тэгэхээр, бусад судалгаанаас танай судалгаа юугаараа дэвшилттэй гэж та дүгнэж буй вэ?
-Сүүлийн 100 жил манай Түрэг, Уйгур төрийн хүн үсэгт хадан бичээсийг судалсан В.В.Радлов, А.Н.Конов, С.Е.Малов гэх олон судлаач тийн ялгалыг зөв тогтоогоогүйн улмаас өгүүлбэрийн утгыг зөв гаргаж эс чаджээ. Дээрх судлаачдаас хамгийн сайн судалгаа хийсэн нь В.В.Радлов болно. Тэр 1897 онд нийтэлсэн “Монгол дахь Эртний Түрэг бичээс” номдоо “+г” төгсгөлтэй Der Accusativ (Заах тийн ялгал)-тай өгүүлбэр зүйг судалж зөв гаргасан боловч халх түмний тийн ялгал гэдгийг мэдээгүй учир “Өнөөгийн турк хэлэнд энэ дагавар үгүй. Эрт цагт төв болон зүүн нутгийнханы аялгад байжээ” гэж бичжээ.
Der Direktives буюу Үйл чиглэх, өгөх +гру (+хру), +грү (+хрүү ) төгсвөртэй тийн ялгалыг В.В.Радлов үгүүлбэр зүйн задаргаа хийж зөв тодорхойлсон боловч халх түмний тийн ялгал гэдгийг мэдээгүй учир “энэ нь тусдаа тийн ялгалын дагавар болно” гэж тэр бичжээ.
Нэг үгээр хэлбэл, олон улсын судлаачид нийт тийн ялгалын 50 хувийг тогтоож чадаагүйн улмаас өгүүлбэр дэх утгыг зөв сэрээх боломж Радловт болон бусад судлаачид байсангүй. “СИЭ” ТББ-ын судлаачид уг бичвэрийг үлдээсэн ард түмний хойч тул тийн ялгал бүрийг зөв гаргасан.
Энэ тухай алдарт В.Томсен 1893 онд “Орхон бичээс” нийтлэлдээ: “Бичээс дэх [миний тайлал дахь] хэл зүй, агуулгад орох олон өөрчлөлт надаас илүү мэдээлэлтэй, турк хэл болон Дорнод Азийн түүх судлаач хожмын эрдэмтдийн ажилд гарна гэдэгт би огт эргэлзэхгүй байна. Ямар ч тохиолдолд шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулсан эдгээр агуу өвийг цаашид судлах ажлын үндэс нь миний хийсэн ажил болно гэдэгт би найдаж байна” гэж бичжээ. В.Томсон хэл зүй, болон бичээсийн агуулгад өөрөөс нь илүү энэ хэлний тухай мэдлэгтэй нөхөд хожим өөрчлөлт оруулна гэдгийг мэдэж байжээ.
Мөн Василий Владимирович Бартольд Тюрки 12 лекцэндээ “Даний эрдэмтэн В.Томсен бичвэрийг ухах (унших) түлхүүрийг олоод гуч гаруй жил болсон ч бичвэр тайлах үйл дуусаагүй, зарим хэсгийн тайлбар нь өнөө хүртэл маргаантай; уг хэлний мэдлэг тээгчгүйгээр өнөөгийн тайллыг хэрэглэж түүхэн дүгнэлт хийхдээ маш хянамгай байх ёстой” гэж бичжээ. В.В.Бартольд “уг хэлний мэдлэг тээгчгүйгээр өнөөгийн тайллыг хэрэглэж түүхэн дүгнэлт хийхдээ маш хянамгай байх ёстой” гэж бараг 100 жилийн урьд өгүүлсэн нь уг хэлний мэдлэг тээгч хожим бий болно гэж бодож байж. Орхон, Туул, Сэлэнгэ, Хүнүй, Хануй голын саваас олон мянган жилийн турш хаашаа ч яваагүй, уг нутагтаа хаанаас ч ирээгүй ард түмний төлөөлөл уг бичээсийг тайлна гэдэгт тэргүүлэх судлаачид найдлага тавьж байсан.
-Орхон голын сав нутаг дахь Билгэ хаан, Гол тэгиний гэрэлт хөшөөдийн бичгийг дахин шинээр тайлж, уншсан. Ач холбогдлын тухай ярихгүй юу?
-Ач холбогдол нь өнөөгийн орчин цагийн хэлэнд их бөгөөд олон төөрөгдлөөс биднийг ангижруулж байна. Хамгийн гол төөрөгдөл нь “хэл хөгжих” гэх онол үндэслэлгүй болохыг Билгэ хаан, Гол тигэн, Тоонай укак, Торайн хаан, Могой шинэ усны бичээс дэх хэл зүй баталж байна. Тухайн ард түмний тийн ялгал өөрчлөгддөггүй юм байна. 1400 жилийн тэртээх тийн ялгалаа өнөөгийн халх түмэн өнөө хүртэл хэрэглэж байна. Мөн Хадан бичээс дэх зарим үйлийн явцыг одоо хүртэл хэрэглэж буйг дурдах нь зөв болов уу.
+саар, +сээр төгсвөртэй үйл дагуулах үргэлжлэх явц