Засгийн газрын авлигатай тэмцэх “5 Ш”-ийн төлөвлөгөөний талаар хууль зүйн ухааны доктор, профессор, хуульч, өмгөөлөгч С.Отгонгэрэлтэй ярилцлаа.
-Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар туулай жилд авлигатай тэмцэх бодлогоо “5Ш” ажиллагаагаар эхлүүлнэ гэдгээ зарласан. Хуульчийн хувьд та энэ төлөвлөгөөг яаж харж байна вэ?
-Манай улсад авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг замбараагаа алдаж, дийлдэхээ байсан нь үнэн. Дэлхий дахинаа авлига эрчимтэй нэмэгдэж буй арван орны нэгээр нэрлэгдэх боллоо. Сүүлийн нэг жилийн авлигын индексээр тав, зургаан байраар ухарчихлаа. Иймд Засгийн газар өнгөрсөн долоо хоногийн хуралдаанаараа баталсан Авлигатай тэмцэх тогтоолдоо “шүгэл, шүүр, шувуу, шилжүүлэн авч ирэх, шилэн ажиллагаа” гээд “5Ш”-ийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхээр танилцуулсан нь зөв алхам болсон.
-“Шүгэл” ажиллагааны талаар асуухад, гадны сайн туршлагуудаас сонирхуулахгүй юу. Шүгэл үлээгчийн тухай хуулийг яаж хийвэл үр дүнгээ өгөх бол?
-Шүгэл үлээгчийн тухай хуулийн төслийг хаврын чуулганаар батлах юм билээ. Нийтийн эрх ашгийн төлөө энэ хуулийг батлах нь зүйтэй. Энэ хүрээнд шүгэл үлээх үйл ажиллагааг бүх талаар дэмжих хөдөлгөөн зохион байгуулна, авлигыг үл тэвчих, үл эвлэрэх хандлагыг төлөвшүүлэх, олон нийтийн дэмжлэг авах ажиллагааг хийгээд явах ёстой. Ер нь иргэн, хуулийн этгээд төрийн үйлчилгээ авахад маш их чирэгдэл үүсдэг. Төрийн албаны хүнд суртлын ийм асуудал Шүгэл үлээгчийн хуулийг баталснаар арилна гэж харж байгаа. Иргэн, хуулийн этгээдийн эрх ашгийг хамгаалахад үр дүнтэй хууль болох болов уу. Хэдийгээр ардчилсан Үндсэн хууль батлагдаад 31 жил болсон ч энэ мэт нарийн зохицуулалт хийж өгөхөөс гарцаагүй нөхцөл байдал үүсээд байна.
-Төрийн хулгай бүх шатандаа нүүрлэснийг том мөнгөн дүнтэй хэргүүд нотолж байна. Тиймээс “Шүүр” ажиллагаагаар энэ бүгдийг цэвэрлэж чадах уу?
-Улс төрд нөлөө бүхий этгээдүүдийн орлогоосоо давсан хэрэглээ нэмэгдсэн нь нийгэмд ил тод болсон. Нас тогтсон юм уу хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа хүмүүс үнэтэй машин, тансаг хаусанд амьдарч байгаа бол өөр хэрэг л дээ. Гэтэл залуухан төрийн албан хаагч, хурган дарга нарын эдэлж байгаа хөрөнгүүдийн мэдээллийг харахад аманд багтахааргүй тоо хэлж байна. Үүнийгээ ямар орлогоор бүрдүүлээд улсад яаж татвар төлж байна гэдгээ нотлох ёстой. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1-ийн 3-т хуулиар ногдуулсан албан татвар Монгол Улсын иргэн бүр төлсөн байх ёстой гэсэн үндсэн үүрэг бий. Хэдэн тэрбумаар тоологдох үл хөдлөх хөрөнгө, үнэтэй машинаа ямар хөрөнгийн эх үүсвэрээр авсан гэдгээ нотлох ёстой гэсэн үг. Гэтэл улс төрд нөлөө бүхий хүмүүс үүнийгээ нотолж чадахгүй байна. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинжиж, нийтийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүс орлогоо нотолж чадахгүй өндөр хэрэглээтэй байна. Энэ бол ёс суртахууны хувьд байж боломгүй үзэгдэл. Иймд “Шүүр” ажиллагааны хүрээнд авлига, албан тушаалтны гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүст хариуцлага үүрүүлж, нийтийн албанаас шүүрдэн цэвэрлэснээр эрүүл нийгмийг бүрдүүлж чадна.
-“Шувуу” ажиллагааг зарим хүмүүс улс төрийн зорилготой гэж хараад байгаа бололтой…
-Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хилийн хориг тавьчихаад байхад хязгаарлалт тогтоох таслан сэргийлэх арга хэмжээг хүчингүй болгоод гадаад улс орон руу оргон зайлдаг, улс төрд нөлөө бүхий, бэл бэнчинтэй хүмүүс байдаг. Сүүлийн тав, зургаан жил илүү тод харагдлаа шүү дээ. Тэгэхээр Монгол Улс олон улстай эрх зүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх гэрээнийхээ дагуу албан тушаал, авлигын гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг эргүүлэн авчрах ажиллагааг хийх нь зөв. Эрүүгийн хуульд заасан шударга ёсны зарчим тэгж байж хэрэгжинэ. Энэ зарчим Эрүүгийн хуулийн 1.3-д бий. Мөн Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 1-д “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна” гэж заасан. Гэтэл хуульд заасан шударга ёсны зарчим хөрсөн дээрээ буухгүй, зөрчигдөөд байгаа юм. Нэг хэсэг нь гэмт хэрэг хийчихээд эх орноосоо зугтаж, гадаадад сайхан амьдраад байна шүү дээ. Тийм хүмүүсийг эргүүлэн авчирч, шударга ёсыг тогтоодог болмоор байна. “Шувуу” ажиллагааны хүрээнд анхаарал татсан өөр нэг асуудал нь хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах тухай хөндсөн нь үнэхээр цаг үеэ олсон. Тэднийг хамгаалахаас аргагүй. Арав гаруй жилийн өмнөөс манай улс хөрөнгө оруулагчдад хаалгаа дэлгэж, урьж эхэлсэн боловч олон улсад “Hotel Mongolia” гэдэг нэр хочтой болсон шүү дээ. Энэ бол инээдэм биш. Хөрөнгө оруулагчдыг урьж залж, бизнесийг нь эхлүүлээд, жигдрээд ирэхээр нь эрүүгийн хэрэгт холбогдуулан хөрөнгө, мөнгийг нь дээрэмдэнгүүтээ хөөчихдөг. Үүнээс болж Монгол Улсын нэр хүнд дэлхий дахинаа навс унаж байгаа юм. Хоёр том гүрний дунд оршдог, далайд гарцгүй ядуу буурай орны хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татсанаар манай улсын тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, язгуур эрх ашиг баталгаажина. Хөрөнгө оруулагчид орж ирэх тусам манай улсын эрх зүйн байдал, байр суурь сайжирна. Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүхэн тэгш эрхтэй байх ёстой гэсэн дээр дурдсан Үндсэн хуулийн зарчим үйлчлэх ёстой. Бид хуульдаа ингэж тунхаглачихаад гадаадын хөрөнгө оруулагчдад хатуурхаж болохгүй л дээ.
-Үе, үе оффшор бүс дэх хөрөнгөтнүүдийн нэр зарлагдахад манай улстөрчид цөөнгүй харагддаг. Гэвч тэд хэзээ ч хүлээн зөвшөөрдөггүй, үгүйсгэсээр ирсэн. Засгийн газрын “5Ш”-ийн ажиллагаагаар оффшор дахь хөрөнгийг эх орондоо татах юм билээ. Хамгийн түрүүнд энэ хөрөнгийг ил болгож, баталгаажуулах нь чухал биз дээ. Гадны улсуудын ямар сайн тогтолцоо байна вэ?
-“Шилжүүлэн авах” ажиллагаагаар оффшор бүс болон гадаадад нуусан хууль бус хөрөнгийг илрүүлэн татан авах ажиллагаа явуулна гэсэн байна лээ. Өнөөдөр үүнийг заавал хэрэгжүүлэхээс өөр аргагүй. Эрх мэдэлд хүрсэн хүмүүс төрөөс хулгайлсан мөнгөө оффшор бүсэд байршуулаад, эсвэл гадагшаа гаргаад байна. Энэ бол Монгол Улсын тэр дундаа татвар төлөгчдийн мөнгө. Уг нь орлогоо татварын байгууллагад мэдүүлээд явах ёстой байтал хөрөнгөө нуугаад хилийн цаана гаргачихдаг байдлыг таслан зогсоох ёстой. Европын холбоонд оффшор бүсэд байгаа хөрөнгийн мэдээллийг худалдаж авдаг сайн тогтолцоо байдаг. Жишээ нь Бүгд Найрамдах Герман улс Ангела Меркелийг канцлераар ажиллаж байх үед хэдэн удаа ийм мэдээллийг худалдан авч хөрөнгийг нь илрүүлэн, гадаад орноос оруулж ирж байсан. Иймэрхүү маягаар хөрөнгөө нуусан бол буцааж авчраад тэндээс нь татвар авах хэрэгтэй. Харин гэмт хэргийн замаар олсон орлого байвал хөрөнгийг нь хураах үйл ажиллагааг ил тод болгох нь зөв л дөө. Оффшороос хураасан хөрөнгөөр сан байгуулж, олон нийтийн оролцоотойгоор зарцуулах тогтолцоог бүрдүүлж чадвал Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газарт харьяалагдах том гавьяа болно.
-Төрөөс зарласан тендер, худалдан авах ажиллагааг “Шил” ажиллагааны хүрээнд нээлттэй болгоно гэжээ. Бас улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил тод болгох юм байна. Эндээс ямар үр дүн хүлээж байна вэ?
-Цахимжилтыг эрчимжүүлж, төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны хүнд суртлыг арилгах, бүх төрлийн сонгон шалгаруулалтыг нээлттэй болгох нь зөв. Ил тод байх тусам бид төрийн үйлчилгээг хурдан шуурхай авдаг болно. Харин хаалттай орчинд хүнд суртал, авлигын хэрэг улам үрждэг. Улс төрийн намын санхүүжилтийг ил тод болгоно, олон намын оролцоотой шударга өрсөлдөөнтэй ардчилсан парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлэх нь чухал асуудал. Гэхдээ улс төрийн намын санхүүжилтийг ил тод болгоё гэвэл намын санхүүжилтийг улсын төсвөөс 100 хувь өгдөг байх ёстой. Жишээлбэл, 1997 оноос Бүгд Найрамдах Польш улсад улс төрийн намын санхүүжилтийг эхэн үедээ 100 хувь төрөөс санхүүжүүлдэг байсан.
Ингээд 2011 оноос улс төрийн намын санхүүжилт, ил тод ойлгомжтой, намууд нь тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах чадвартай болсноор улсын төсвийн санхүүжилтийг 60 хувь болгон бууруулсан. Манай улс ийм маягаар улс төрийн намын санхүүжилтийг ил болгох нь зөв. Тэгэхгүй бол сонгууль болохоос өмнө намууд компаниудаас хандив авдаг, цуглуулдаг. Заримдаа “ногоон гэрлийн” компаниуд гэсэн яриа байдаг.Тухайн нам сонгуульд ялсны дараа нөгөө компани нь албан тушаал, тендер нэхээд ороод ирдэг. Хэрэв “Шилэн” ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлж чадвал ногоон гэрлийн компаниуд байхгүй болохоос гадна улстөрчид барьцаалагдахгүй.
-Авлигын асуудал бол үе, үеийн Засгийн газрын бодлогод байсаар ирсэн. Харин Л.Оюун-Эрдэнийн “5Ш”-ийн төлөвлөгөө авлигыг үндэс сууриар нь таслан зогсоож чадах болов уу?
-2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайд танхимын бүрэлдэхүүнээ өөрөө томилж, чөлөөлөх эрхтэй болсон. Дээрээс нь АТГ-ын даргыг томилж, чөлөөлөх эрхийг нь өгчихлөө. Өмнө нь Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн 4-т зааснаар Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд АТГ-ын даргыг санал болгож, УИХ-д оруулдаг байсныг хүчингүй болгосон. Тиймээс АТГ-ын даргыг Авлигын эсрэг хуульд заасны дагуу Ерөнхий сайд УИХ-д оруулдаг байх эрхийг нь 2019 оны ҮХНӨ-өөр нээгээд өгчихсөн гэсэн үг. Тэгэхээр Засгийн газрын чиг үүрэгт гэмт хэрэгтэй тэмцэх, эрүүгийн хуулийг хэрэгжүүлэхээс гадна Засгийн газар, Ерөнхий сайдад АТГ-ын даргыг УИХ-д оруулж томилуулах, ТЕГ, ЦЕГ-ын даргыг томилох, чөлөөлөх бүх эрх мэдэл очсон. Урьд хожид байгаагүй сонгодог парламентын засаглалын нөхцөл байдал Л.Оюун-Эрдэнэд 100 хувь бүрдчихээд байна л даа. Герман, Польш, Японы улсын жишгийн дагуу гүйцэтгэх засаглалын тэргүүндээ эрх мэдлийг нь өгчихөж байгаа юм. Үндсэн хуулиар ингэж замыг нь нээгээд өгсөн болохоор “5Ш”-ийн ажиллагаа хэрэгжих бүрэн боломжтой. Өнөөдөр авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг төрийн дунд, дээд аль ч шатандаа хавтгайрсан. Үүнтэй тэмцэхэд Засгийн газрын дэвшүүлсэн дээрх бодлого үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэж байгаа.
Яагаад гэвэл сая УИХ 2022 оны 12 дугаар сарын 16-нд Эрүүгийн хууль, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийснээр хэрэгжих үндсэн суурийг нь тавьчихлаа. Эрүүгийн хуулийн 22.1-д “Эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах”, 22.4-т “Нийтийн албан тушаалтан хахууль авах”, 22.10-т “Үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих” зүйл, заалтуудад нэмэлт өөрчлөлт орсон. Улс төрд нөлөө бүхий этгээд болон нийтийн албанд ажиллаж байгаа этгээд дээрх заалтуудаар авлигын хэрэгт холбогдсон бол ялын санкц нь чангарсан.
Өмнө нь энэ төрлийн гэмт хэргийг гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрвөл хялбаршуулсан журмаар шийдээд байсан юм. Нэг ёсондоо ялыг ялгамжтай оноодоггүй байв. Төрөөс хэдэн арван тэрбумаар нь тооцогдох авлигын хэрэгт холбогдоод гэм буруугаа (хэргээ хүлээвэл) хүлээвэл мөнгөн торгуулийн ял авдаг байсан нь шударга ёсонд нийцэхгүй л дээ. Тиймээс Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр төрийн алба, төрийн өмчийг шүүрдэн цэвэрлэж шимэгчдээс салгах ажиллагаа бодит үр дүнгээ өгч чадна.
Ялын санкцийг чангаруулснаас гадна, УИХ Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийг (шинэчилсэн найруулга) баталж, 2021 оны гуравдугаар сарын 01-ний өдрөөс дагаж мөрдөж байна. Хоёр шатны шүүхээр буюу анхан болон давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрээр маргаан, гол асуудал шийдэгддэг болсон. Ингэснээр шүүхийн процесс түргэссэн. Эрүүгийн процессын хуулиар улс төрд нөлөө бүхий этгээд, төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой компани, улсын үйлдвэрийн газрын удирдах, эрх бүхий албан тушаалтан эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах, хахууль авах, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих гэмт хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдэхгүй гээд нэмэлт өөрчлөлт орчихлоо. Тэгэхээр авлига албан тушаалын гэмт хэргийг хуулийн хүрээнд бүрэн гүйцэт шуурхай шалган шийдвэрлэх эрх зүйн зохицуулалт бий болж ахиц гарсан. Монгол Улс анх удаа авлигатай тэмцэх жил болгон зарлаж байгаа нь сайн хэрэг. Энэ бол аль нэг нам, улс төрийн хүчин засгийн эрхэнд байхаас үл шалтгаалаад зайлшгүй хийх ёстой ажил.