“Хүнд үйлдвэрийн эрдэс холбоо” ТББ-ын удирдах зөвлөлийн дарга Р.Эрдэнэбаяртай ярилцлаа.
–АМНАТ-ийн асуудлаар ярьдаг хүн сүүлийн үед олон болжээ?
-Тийм ээ, олон хүн ярьдаг болсонд баярлаж байна. Миний хувьд АМНАТ-ийг давхардуулж ногдуулж болохгүй, олон улсын зах зээлийн үндэслэлгүй өндөр үнээр АМНАТ-ийн суурийг буруу тооцоолж, олоогүй орлогод нь дахин АМНАТ ногдуулснаас болж өөрийн ордгүй олон баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд дампуурч, олон хүн ажилгүй боллоо, байгуулагдах гэж байсан олон том үйлдвэрийн төслүүд зогслоо гэж ярьдаг байсан. Ашигт малтмалын хуулиа хурдан шинэчилж алдсан алдаагаа засаач гэж шаардсаар ирсэн.
-Олон улсын зах зээлийн үнэ яагаад маргаан дагуулдаг юм бэ?
-Энэ маргаан дагуулдаг үнийг Засгийн газрын 2016 оны 81 дүгээр тогтоолын дагуу Сангийн яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, ГЕГ, ТЕГ, АМГТГ-ын ажлын хэсэг сар бүр зарладаг. Төмрийн хүдэр, баяжмалын үнийг www.umetal.com, жоншны хүдэр, баяжмалын үнийг Хятадын www.indmin.com, нүүрсний үнийг БНХАУ-ын www.en.sxcoal.com сайтуудын үнийг үндэслэн тогтоодог. Манай экспортлогчдын гэрээний үнээс олон улсын зах зээлийн үнэ 1.5-2 дахин өндөр тогтоогддог учир том маргааныг дагуулдаг.
-Манай экспортлогчид яагаад олон улсын зах зээлийн үнээр хүдэр, баяжмал, нүүрсээ худалдаж чаддаггүй вэ?
-Хятадын томоохон үйлдвэрлэгчид Австрали, Канад, ОХУ, Индонези, Бразилаас их хэмжээний нүүрс, төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмалаа худалдан авдаг. Тэдний хүдэр, баяжмал нийлүүлэх хэмжээ, чанар, тээвэрлэлтийн асуудал томоохон үйлдвэрлэгчдийн шаардлагыг хангадаг. Нүүрсний хувьд бидэнд том боломж байдаг ч тэр үнээр гэрээ хийж чаддаггүй. Саяхан “ЭТТ” ХК-д томилогдсон БЭТ 1 тн коксжсон нүүрсийг 109 ам.доллараар экспортолж байгаа, хилээр гаргах нөхцөлөөр 140-150 ам.доллараар экспортлохоор ажиллаж байгаа гэсэн. Гэтэл 2022 оны улсын төсөвт коксжсон нүүрсийг дунджаар 128 ам.доллараар зарна гэж тооцсон боловч Олон улсын зах зээлийн үнэ 2022 онд 225-344 ам.доллар гэж зарласан. АМНАТ-ийг 2022 оны тавдугаар сард 109 ам.доллараар зарсан байхад 344 ам.доллараар тооцож АМНАТ ногдуулж төлнө гэсэн үг. Олоогүй орлогодоо АМНАТ төлдөг ийм стандарт бус татвартай улс болсон. Эрчим хүчний нүүрсний хувьд Засгийн газрын 2021 оны 174 дугаар тогтоолын дагуу 14 ам.доллараар зараад 15 ам.доллар АМНАТ-ийг жил гаруй төлсөн. Нүүрсний ангилал өөрчлөгдсөн ч АМНАТ-ийн дарамт төдийлөн бууруугүй. Мөн төмрийн хүдрийг 70 ам.доллар гэрээний үнээр зарахад 110 ам.доллар, жоншны хүдрийг 220 ам.доллар гэрээний үнээр зарахад 320 ам.доллар зарсан гэж тооцдог. Ийм ойлгомжгүй байдлаар олоогүй орлогод нь АМНАТ ногдуулж байгаа нь хүдэр болон баяжмал экспортлогчдыг санхүүгийн хүнд байдалд оруулсаар байна.
-Баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдэд АМНАТ-ийн ямар хүндрэл учирч байна?
-Агуулга багатай хүдрийг АМНАТ шингэсэн, НӨАТ-тай үнээр баяжуулах үйлдвэр худалдаж аваад баяжуулаад экспортлоход дахин АМНАТ ногдуулдаг болсноор алдагдалтай ажиллах болсон. ЕСБХБ (Европын Сэргээн босголтын хөгжлийн банк) манай улсын АМНАТ ногдуулж буй суурь үнэлгээг буруу байна, АМНАТ-ийг олборлох шатанд ногдуулчихаад баяжуулах, боловсруулах шатанд ногдуулж буй нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг орж ирэх боломжгүй болгосон гэж үзээд Засгийн газарт зөвлөмж хүргүүлсэн байдаг. Ихэнх оронд олборлолтын шатанд АМНАТ ногдуулсан бол бусад шатанд АМНАТ ногдуулдаггүй. Маш товчоор хэлэхэд, АМНАТ бол НӨАТ биш. Үүнээс болоод гадаадын хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй байна.
-Давхардаж буйг тодруулаач?
-Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй этгээд олборлолттой холбогдолтой бүх зардлаа тооцоолж АМНАТ ногдуулан төлсний дараа НӨАТ-тай үнээр хүдэр, нүүрсээ баяжуулагчид худалддаг. Энэ өртөг нь баяжмалд эзлэх хүдрийн өртөг – 70 хувь болдог. Харин -30 хувь нь үйлдвэрлэлийн бүх нэмэлт 32 төрлийн зардлууд, Эрээн хүртэлх тээврийн зардлууд болдог. Хүдэрт ногдох 70 хувийг хасахгүйгээр дахин АМНАТ ногдуулдаг. Харин тэр өмнөх шатанд төлсөн АМНАТ-ийн хасалт чинь баяжуулагчдад ирж буй татварын дарамтыг бууруулдаггүй.
-Дагалдах металлд АМНАТ ногдуулж буй нь зөв үү?
-Энэ бол бас л маргаантай асуудал. Манай улсад Боловсруулах үйлдвэр байхгүй. Зэс боловсруулах үйлдвэрийг байгуулах талаар олон жил яригдсан. Эрдэнэтийн баяжмал 5-7 хувийн төмрийн хүдэр, молибдентэй, Оюу толгойн зэсийн баяжмал алт, мөнгө агуулдаг. Төмрийн хүдэрт нэлээд хэдэн төрлийн металлууд маш бага хэмжээгээр байдаг. Манай улсад боловсруулах үйлдвэрүүд өндөр хөгжсөн бол зарим үнэт металлуудыг тодорхой хувийг нь хүдэр, баяжмалаас салгаж авах боломж үүсч болно.
-Баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдэд АМНАТ ногдуулахгүй болсноор улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого буурах уу?
-Буурахгүй. Өөрийн ордгүй баяжуулах үйлдвэрүүдэд АМНАТ дахин ногдуулахгүй тохиололд 10 орчим татвар, төлбөр, хураамжуудыг нь орон нутгийн төсөвт төлүүлж олон арван ажлын байрыг нь хэвээр хадгалж үлдэх нь энэ улс оронд илүү ач холбогдолтой. Улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого буурахгүй, харин ч илүү нэмэгдэнэ. Үүнийг Сангийн яам л сайн ойлгох хэрэгтэй. Сангийн яам энэ стандарт бус бодлогоо хамгаалаад Ерөнхийлөгчийн уриалга, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн эсрэг ажиллаад байвал Монгол Улсад хүнд үйлдвэр хөгжихгүй, ажлын байр нэмэгдэхгүй ядуурал буурахгүй, гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй, валютын орлого нэмэгдэхгүй.
-Хулгайлагдсан гэх нүүрсний АМНАТ-ийн талаар тодруулахгүй юу?
-Үндсэн хуулиар энэ хулгайлагдсан нүүрс чинь “Төрийн нийтийн өмч” шүү дээ. Хэдий хэмжээний нүүрс хулгайгаар экспортлогдсон талаар маш олон тоо яригдаж байна. Ерөнхий сайд нүүрсний 1 тэрбум долларын далд эдийн засаг үүссэн, Нүүрсний түр хорооны дарга одоогоор 2.5 сая тн, Т.Доржханд гишүүн 40 орчим их наяд төгрөгийн нүүрс алдагдсан, гишүүн асан н.Энхболд 6.4 сая тн гэсэн тоонууд гаргаж ирээд байна. Иймд яаралтай нүүрс хулгайгаар экспортолсон этгээдийг илрүүлж, АМНАТ-ийг нөхөн ногдуулж, алданги, торгуулийг, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хамт төлүүлэх ёстой. Ингэж чадвал 2023 оны төсвийн алдагдал эрс буурна.
-АМНАТ-ийн хуулийг яаж өөрчлөх ёстой вэ?
-2019 оны гуравдугаар сараас өмнө хэрэгжиж байсан Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийг сэргээн өөрчлөх хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд хүдэр, баяжмал, бүтээгдэхүүнд АМНАТ давхардуулан ногдуулдаггүй болсноор Татварын алба, татвар төлөгчдийн хооронд маргаан гарахгүй болно.
-Аж ахуйн нэгж, боловсруулах үйлдвэрүүд АМНАТ-ийн хуулийн ажлын хэсэгт багтсан уу. Орох тухай саналаа хэлж байв уу?
-Ашигт малтмалын хуулийг шинэчлэх ажлын хэсэгт зөвхөн Уул уурхайн үндэсний ассоциацаас нэг хүн орсон. Ашигт малтмалын тухай хууль хурдан өргөн баригдаасай. Манай улсын эдийн засаг, экспортын хөгжилд түлхэц болох маш чухал суурь хууль.Цэвэр кокс, ган, ширэм, хорголжин, жоншны хүдрээс төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн хийх төсөлтэй нэлээд хэдэн компаниуд байгаа ч энэ Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчлэлийг хүлээсээр байна.
-АМНАТ-ийг хэрхэн тооцож байж зөв голдиролдоо орох вэ?
-Эхлээд олон улсын зах зээлийн үнээр бус гэрээний үнээр АМНАТ-ийг ногдуулдаг болох хэрэгтэй. Давхардуулж ногдуулдаггүй болох. Хүдэр, баяжмалын дагалдах металлд АМНАТ ногдуулж болох эсэхийг сайн судлах нь чухал.