DNN

Ардын намынхан төр барьж байх хугацаандаа юу хийчихсэн улс вэ. Төр барьж явахад нь том байсан нөхдүүд өнөөдөр эх орондоо ирж, ээж аавдаа ч үнсүүлж чадахгүй, хүний нүүр харахын аргагүй болчихоод харийн  нутагт амь тавин зугтаж явна.  Тэдний нэг нь Улаанбаатар хотын ИТХ-ын дарга байсанТ.Билэгт. МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг авлигын хэргээр шалгаад эхлэхэд л тэр сургаар нь алга болсон. Тэгж бодохоор МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр тэр хоёрын хийсэн “хэрэг” яалт ч үгүй ноцтой болж таараад байгаа юм. Гэтэл Н.Энхбаяр нь намайг хэлмэгдүүллээ хэмээн өнөөдрийг хүртэл гомдолтой суугаа нь хачирхалтай. Тийм л байсан юм бол хамтарч явсан Т.Билэгт нь сүүлээ хавчин зугтаахын хэрэг юу байв. Т.Билэгт одоо Монголдоо хэзээ ч эргэж ирэхгүйгээр шийдсэн бололтой. АНУ-аас улс төрийн орогнол хүсээд явж байгаа тухай АТГ-ынхан албан ёсоор зарласан. Тэгэхээр монголчуудын нүүрийг харахааргүй гэм хийсэн хүн гэдэг нь үүгээр нотлогдож байх шиг байна.

Ингээд бодохоор албан тушаал гэдэг ер нь юу юм бэ. Албан тушаалтай байх нь тухайн үедээ сайхан байдаг л биз. Тойрон хүрээлэгчид нь дагаж бөхөлзөөд, долоочих шахаад л эрх ямба эдэлж, эрх мэдэлд умбадаг. Гэвч энэ бүхэн мөнх байх юм шиг санаж, дур зоргоороо аашилбал хожим хойно эдэлсэн эрх ямба, эрх мэдлийнхээ хэрээр үйл лайгаа үүрдэж ажээ. Албан тушаалтнуудын авлигын хэрэг энэ бүхнийг нотлон харуулж байна.   Тэгэхээр дарга байхын нэр нь дараа нь үйлдсэн гэмгүй, хийсэн ажилтай хүмүүс рүү эгцэлж харах нүүртэй үлдэх бололтой. Ингэж л ажиллаж чадахгүй юм бол албан тушаалтай байхын хэрэг алга юм байна.

Ерөнхий сайд  асан С.Баяр, МАН-ын генсек байсан У.Хүрэлсүх нарын хүмүүс мандаж явах үедээ хэлсэн үг, хийсэн үйлдлээсээ болоод өнөөдөр олны өмнө ил гарч чадахгүй болчихсон явж байна. У.Хүрэлсүх л гэхэд “Намын нэр солигдсоноос болж сонгуульд ялагдах юм бол хариуцлагыг нь хар толгойгоороо үүрнэ” гэж хэлчихсэн үгэндээ ороогдож, нам дотроо байх суух аргагүй болоод бантахдаа гишүүнийхээ суудлаас татгалзаад алга болсон гэхэд болно.

Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд л Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Г.Дэнзэн “Би Ерөнхий сайдын дүүтэй гэрлээгүй хамтран амьдарч байгаа учраас ашиг сонирхлын хууль зөрчихгүй” гээд бодолгүй хэлчихсэн гэнэн үгнээсээ болж асуудалд унасан. Бараг энэ үг нь л түүнийг ажлаа өгөхөд хүргэсэн болов уу. Тэгэхээр төрд дарга байна гэдэг  бодлоготой, хариуцлагатай явахын  нэр ажээ.

Гавьяат дасгалжуулагч Т.Мягмаржавтай ярилцлаа.

–Таныг 1964 оны Токиогийн­хоос эхлээд таван олимпод оролц­сон гэж сонслоо. Тэр жил чинь монгол­чууд анх удаа олим­под явж байл уу?

-Тэр үед 
удирдлагууд
маань ч бид ч олимп гэж олон улсын томоо­хон тэмцээн юм 
байна гэсэн ойл­голт­тойгоор 
орж байлаа шүү дээ. Ямар сайндаа тэр үеийн 24 төгрө­гийн цагаан цамцны ханцуйг эр­гүүлж өмсөөд, 
галстук
зүүчихээд  тугаа бариад жагсахав дээ. Хорь гаруй тамирчин Токиогийн олим­пийн нээлтэд Монгол гээд жагсч байлаа. Буудлага, бөх, дугуй, хөнгөн, гимнастик гэсэн таван төрлөөр оролцсон юм. Их хөгтэй, бүгдээрээ ганцхан 
ээлжийн
бэлт­гэлийн хувцастай. Тэр нь жаахан зузаан, удаан өмсөхөөр буурцаг­лах гээд байдаг тааруу эд. Бэлт­гэлд, тэмцээнд, олимпийн тосгонд гээд нөгөөдөхөөсөө салдаггүй байлаа. Ах нь Токио, 
Мексик,
Мюн­хен, Монреал, Москвагийн гээд таван олимпод дараал­ан оролц­сон юм.

–Ямар төрлөөр оролцож байв?

-Гар буугаар. 1962 оноос 
бууд­лагын спортоор хичээллээд 
63 онд шигшээ баг гэж анх байгуулахад 
тамирчнаар
нь орж байлаа.

–Олимпод өнөөдрийнх шиг шалгаруулж оруулдаг байсан уу?

-Өө, тийм юм байхгүй. Тэр үед олимпийн аль ч төрөл хүний хяз­гаар­лалт байгаагүй юм.

–Анх удаа  олимпод орох үед мэдэхгүй, чадахгүй, үзээгүй дуу­лаагүй юм их таарсан уу?

-Хэлээд юухэв. Тэр үед мэдээ­лэл их муу байлаа. Дор хаяад хоолонд ороход л мэдэхгүй юм их. 
Тэр үед хоёр систем гэдгээрээ үзэл суртал ухуулга айхтар байсныг Японд очоод мэдэрсэн. Ямар сайн­даа л 
Японд анх очоод метрогоор зүгээр ч явахгүй, нэг буудал яваад л бууж хараад байгаа юм чинь. “Хөрөнгөтөн оронд гуйлга гуйдаг, ажилгүй ядуу хүмүүс их байдаг” гээд сонсчихсон болохоор гуйлга гуйж байгаа ядуу хүнийг олж харах гэж байгаа 
нь тэр. Буугаад харна, гуйлга­чин байдаггүй. Нэлээд хэдэн буудал дээр буусныхаа дараа “Манайхан Намын Их хурал, түүхт ойгоор болох­гүй, согтуу улсаа Зүүн хараа, Ерөө рүү гаргачихдаг. Эд бас тэгж л дээ” гэж бодож байгаа юм. Нөгөө суртал ухуул­гад нь тэгтлээ итгэчихсэн хэрэг. Японы олимпийн үеэр 
дэлгүүр
сонир­хож байгаад цуг явсан хэдээсээ төөр­чих­дөг байгаа. Нэг цагдаатай таараад үнэмлэхээ үзүүллээ. Тэр үед олимпод оролцож байгаа гэсэн үнэмлэх өгдөг байсан юм. Нөгөө цагдаа чинь үнэм­лэх харчихаад машинд суу гэж байгаа бололтой дохиж байна. Нэг харсан чинь хажууд суусан цагдаа маань ут­саар ярьж эхэллээ. Утасгүй юмаар яриад байхаар нь айснаа мартаад гайхаж хоцорно биз дээ. Нарийхан утас татсан аппаратын товчнуудыг эргүүлж л утсаар ярьдаг гэж бодож байсан болохоор үүнийг харж түүнийг гайхав гэгч л болсон. Нөгөө утсыг нь нүд салгалгүй харсаар яваад олим­пийн хотхондоо ирж байлаа. Японд байхад тохиолдсон бас нэг хөгжилтэй явдал санаанаас гардаггүй юм. Олим­пийн хотхондоо амрангаа телевиз үзэж суутал нэг хижээлдүү насны эмэгтэй найгаж ирээд дуулж байна аа. Нөгөө­хөөс чинь ичиж байгаа юм. “Дууг номхон зогсч байгаад дуулдаг биз дээ. Настай хүн байж намбагүй гэдэг нь” гэсэн шүү юм бодоод ичсэндээ зураг­таа унтрааж байлаа шүү дээ. 

–Таныг анхны олимпдоо орж байхад токиогийнхон монголчуу­дын талаар ямар сэтгэгдэлтэй байсан бол?  

-Их муухай ойлгуулж байсан бай­гаа юм. Хотхондоо байх үедээ “Сайхан гоймонтой хуурга идэх юмсан” гэсэн чинь хэлмэрчилж байсан япон залуу “танайд гоймон байдаг юм уу” гэж асууж байлаа.

–Токиогийн дараагийн олим­пийн нээлтэд ямар гоёлтой орол­цож байсан бэ?

-1968 оны олимп Мексикт болж байсан юм. Манайхан чинь 
улаан пиджак, цагаан өмд, шляпан мал­гай­тай жигтэйхэн 
амьтад явж байлаа. Дээд, доодгүй олимп гэж юу байдгийг мэдчихээд явж байгаа нь тэр. Гэхдээ л Японы олимпоос 
дутахгүй
гайхаж явсаар ирсэн. Нөгөө найгаж дуулаад байдаг эмэгтэй юу ч биш болж таарсан. Нэг өдөр олимпийн хотхонд хөнгөн хөгжимтэй, рок попынхон дууллаа. Хөлс нь гоожсон хүмүүс л сөхөрч сууж байгаад дуулж байна. Дуулж байгаа хүнийг нь хэсэг гайхаж харлаа. Хөг­жөөн дэмжигчид нь бүр сонирхолтой. Жигтэйхэн баярлал­даад хачин байна гэж. 
“Хөлсөө гоожтол ингэж ядартлаа дуулах хэрэг юу байна, тэрийг нь ингэж хөөрцөглөж сонсохдоо ч яахав дээ, ичмээр дамшгууд вэ” гэсэн шүү юм бодоод зогсч байлаа.

–Гурав дахь олимпод орохдоо бүр догь болсон биз дээ?

-1972 оны олимп 
Мюнхенд
болсон юм. Тэр олимпод бол өөр амьтад очсон л доо. Жижигхэн хүлээн авагч­тай, тэрнийгээ чихнээ­сээ салгахгүй. Энэ тэр рүү нүд унагахаа байсан шүү /инээв/.

–Ингэхэд та анхнаасаа бууд­лагаар хичээллэдэг байсан уу?

-Миний үед чинь долдугаар анги төгсдөг байсан юм. Зурга­дугаар ангиасаа сургуулиас гараад хөдөө явчихсан юм. Мал дээр жил байж байгаад сургуульд сурна гээд хотод ирлээ. Ирсэн намраасаа дараа хавар хүртэл нь ачигч хий­лээ. Тэгсэн нэг өдөр найз маань дагалдан бүжигчин болчихлоо гээд хүрээд ирдэг байгаа. Тэгэхээр нь гоё санагдаад шалгуултал театрт дагалдан бүжигчин болчихдог байгаа. 
Лхасүрэн
гэж балетын багш байсан даа. Дараа нь тэр хүнд шалгалт өгч жинхлээд Ардын ансамбльд хуваа­рилагддаг юм байна.

–Тэгээд ансамбльдаа бүжиг­лэж эхэлсэн үү?

-Тайзан дээр гэхээс илүү хөдөө­гүүр урлагийн баригадаар 
их явдаг байлаа. Орлогын төлөвлөгөө аваад гарч өгнө шүү дээ. Гурван жил бүжиг­лэсэн.

–Ямар бүжгүүд бүжиглэхэв?

-Заасан бүжгийг нь л хийнэ. Тэр үед сумдууд, сүүн фермээр их явна. 
Машиныхаа
гэрлийг
тавьж байгаад гадаа тоглоно. “Цаатан” гэдэг бүжиг бүжиглэдэг байснаа их тод санаж байна. “Үхэрчин” гэж бүжиг байлаа. Үхрийн толгойны баг өмсч байгаад бүжиглэнэ.

–Бүжиглэж байгаад дараа нь юу хийв?

-Чихэр боовны үйлдвэрийн печень хийдэг цехэд хэвлэгч машин дээр ажиллаж эхэлсэн. 
Норм төлөвлөгөө биелүүлнэ гэж жигтэй­хэн. Бүр 200, 300 хувиар нь бие­лүүл­нэ. Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа сайн ажиллалаа гээд  
дөчин мянгатад нэг хажуу өрөө өглөө. 
Нэг бүтэн сайн өдөр гэрээсээ гараад явж байтал буу дуугардаг юм бай­на. Чагнасан чинь манай хажуу­гийн орцны подвалиос гарч байна аа. Ороод очтол нийтийн тэмцээн болж байна. Эхлээд урт буугаар буудтал шальсангүй. Сонирхоод гурван төгрөг өгч арван сум аваад гар буу буудсан чинь гуравдугаар зэрэг хийчихлээ. Зохион байгуулж байсан хүмүүс нь секцэнд яв гэж байна. Тэгээд л буудлагаар хичээл­лэсэн.

–Шууд зэрэг авсан гэхээр та өмнө нь буудаж байжээ?

-Огт буудаж байгаагүй. Ачигч хийсэн болохоор бие жаахан хөгж­сөн байх. Бүжигчин байсан боло­хоор тэнцвэрийн эрх­тэн хөгжсөн хэрэг. Эхэлж буудан­гуутаа гуравду­гаар зэрэг авчихаар нь дараа долоо хоногийнх нь бүтэн сайнд хоёрдугаар зэрэг, тэгээд нэгдүгээр зэргээ авчих юм байна гэж бодтол байдаггүй. Арванхоёр­ду­гаар сар гарсны дараа 
арай гэж хоёрду­гаар зэргээ хийж байгаа юм. Хавар нь бэлтгэл хийж байж улсын авар­гад ороод мастер хийж байлаа. Тэр үед мастер цөөхөн болохоор хэр 
мундаг цол гэдгийг нь ч мэдэх­гүй тэмдгээ зүүгээд явна. Хажуу­гаар ижил тэмдэг­тэй хүн хааяахан зөрөхөөр “Хөөх надтай адилхан тэмдэгтэй хүн байна” гэж бодоод.

–Манайхан хоёр дахь олим­поо­соо анхны медалиа авлуу?

-Бөхчүүд анхны олимпынхоо дараа Мексикээс анхны медалаа авсан юм. 1980 онд Дамдин Моск­ва­гийн олимпоос мөнгө авч байсан.

–Та хэр амжилттай буудаж байв?

-Наяад хүнээс 16 -д орж бай­сан үе миний хамгийн дээд амжилт бай­сан. Монголчууд 1974 онд Ираны Тегеранд болсон 
Азийн наадамд анх удаа орсон юм. Тэр наадамд гавьяат дасгалжуулагч Жанцанхорлоо бид хоёр багшгүй­гээр орж Азийн наадмаас анхны хүрэл медаль авч байлаа. Тэндээ­сээ шууд дэлхийн наадамд 
орох байсан ч Төв хороо зөвшөөрөөгүй учраас орж чадаагүй. 2004 онд бүх ард түүний есдүгээр спартакиадад 60 гаруй насандаа орж отгон алтан медалиа аваад л амжилт дуусч байна даа хө /инээв/.

–Тэр үед тэгсэн бол илүү амжилт гаргах байсан даа гэж харамсах үе байсан уу?

-Ялигүй харамсах сэтгэл төрдөг нь Мексик, Мюнхений олимп, ид амжилт гаргах үе минь байсан. Буудлагын спортод нэг айхтар онцлог байдаг. 
Техникийн
спорт хэрнээ сэтгэл зүй оюун ухааны спорт ч гэж яригддаг. Нэг удаа 
муу буудчихаад яана аа гээд бодчиход л зүрх цохилоод болохоо байчих­даг спорт. Мексикийн олимпийн үеэр тэр үеийн олимпийн медальт­нуу­дын амжилтыг бэлтгэлийнхээ үеэр 
үзүүлээд
жигтэйхэн
байсан юм. Гэтэл олимпоос хэдхэн хоно­гийн өмнө манай удирдлагууд бүх тамирч­даа дагуулж яваад бухын тулаан үзүүлдэг юм байна. 
Бух хүн мөргөөд байхаар ямар олиг бай­хав, үймрээд эхэлж байгаа юм. 
Хотхондоо
ирээд бэлтгэлээ хийх гэтэл гар хөдөлгөөн орчихсон олигтой буудаж өгдөггүй. 
Яаснаа мэдэхгүй гайхаж байгаад өнгөр­лөө. 
1972 оны Мюнхений олимпод 50 метрт буудсан юм. 
Бэлтгэлээ
хийж байхдаа дэргэдээ байсан таваг буудлагын тамирчдыг хэсэг сонирхлоо. Тас тас гээд л буудаж байгаа юм. Хурдан буудаад онох нь амархан гэж бодчи­хоод бэлтгэ­лээ хийх гэтэл нэг л болж өгсөнгүй. 
Өргөөд л тас буудаад болдоггүй. Тэр үед дөрвөн жилийн өмнө бу­хын тулаан үзэж 
байгаад
гартаа хөдөлгөөн оруулсанаа мэдсэн.

–Гадаадаас ирэхдээ эхнэр хүү­хэд, ойр дотныхондоо юу авчирдаг байсан бэ?

-Одоотой адил доллар зарах биш, хоолны мөнгөнөөс илүү гарч байна гэсэн байдлаар засаг хэдэн төгрөг өгдөг байсан юм. Зуугаад доллар өгнө. Засгийн буянаар Энэтхэг, Тайланд, Япон, Куб, Канад гээд яваагүй газар ховор шүү. 
Социалист
орнуудаас
Румын, Солонгос хоёр л явж үзээгүй. Гадаад орнуудаас авгай хүүхдийн үсний хавчаараас эхлээд жижиг сажиг юм их авчирна. 
Тэр үед зурагтай гялгар уут том бэлэг бай­лаа. Тэрийг барьсан бүсгүй ганган хүүхэн хараг­да­на шүү дээ. Баруу­ны зурагтай футболк авчраад өм­сөх 
гэхээр наадах чинь “энэ барааг аваарай” гэсэн зар байгаа юм гээд өмсүүлдэггүй байлаа. Гэхдээ эвийг нь олоод өмсчихнө өө (инээв). 

–Гурвалжингийн гүүрний урд байдаг Техник спортын төв клубт буудлагын тамирчид бэлтгэлээ хийдэг. Таныг тэр төвийг  герман­чуудаар бариулахад нөлөөлсөн хүн гэж сонссон?

-Аль 
ч  спортын төрөлд иж бүрэн сургалтын төв байгаагүй 
1980 онд ашиглалтад орсон төв л дөө. Ургацын Жамъян генерал нэг өдөр намайг дуудлаа. Тэр үед би буудлагын шиг­шээ багийн ерөн­хий дасгалжуулагч байсан юм. 
Генерал
Германы
батлан хамгаа­лах туслах нийгэмлэгийнхэн­тэй ярилцсаныхаа дараа намайг дуу­дуул­сан юм билээ. Яваад ортол “Германууд 20 хүн нэг зэрэг буудах буудлагын трек барьж өгье гэнэ ээ” гэж байна. 
Тэгэхээр
нь би “Хотод хаа сайгүй л байгаа шүү дээ, илүү томыг бариулъя” гэлээ. Гэтэл генерал “Хүн үнэгүй бариад өгье гэж байхад голж болохгүй байна аа” гэж санаа зовонгуй дуугарч байна. “Би танил­цуулъя” 
гэчихлээ.
“Тэг тэг” гээд дуртай зөв­шөөр­сөн. Тэр үед би дөрвөн удаа олимпод орчихоод байсан юм. Нөгөө­дүүлээ гэртээ авчраад олимпод орсон зураг, үнэмлэхээ үзүүлж байгаад ярилаа даа. Тэд манайхаас гарах­даа “Ер нь олон улсын тэмцээн явуула­хаар том төв 
барьж өгөх нь 
зөв юм байна, уламжилъя” гэж хэлсэн юм. Сарын дараа урихаар нь зургийн нэг хүнээ дагуу­лаад Германд оч­сон. Хотынх нь буудлагын спортын төвүү­дийг үз­лээ. Задгай шахуу юм. Баахан явж байгаад 
“Танай цаг агаар дулаан. Харин манайх хүй­тэн шүү дээ. Битүү байвал хэрэгтэй байна” гэл ээ. Толгой дохиж байна. Тэгэ­хээр нь давраад буудлагын сургал­тын төв хотын захад байдаг, тамир­чид амрах зочид буудал байх ёстой гэсэн чинь мөн л толгой дохиж байна. Тэгээд л зочид буу­дал, контор гээд бүгдийг нь бариул­сан. Миний спортод 
оруулсан
хувь нэмэр гэвэл ердөө энэ юм.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсыг дөрвөн жилд нэг удаа хөдөлгөөнд оруулдаг зүйл бол яах аргагүй
Ерөнхийлөгчийн сонгууль байдаг. Сонгуульд идэвхи оролцоогүй хүмүүсийн тоонд
залуусыг нэрлэдэг. Харин өнөө жилийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд залуус идэвхитэй
оролцох бололтой. Хэд хоногийн өмнө Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сум руу
томилолт өвөртлөсөн би вээр “Нарантуул” худалдааны төвөөс Баянхонгор орох
фургонд суун хөдөлсөн юм. Зорчигчдын дийлэнх нь залуус байлаа. Хичээл амарсан
оюутнууд гэрээдээ яарч байсан бол ажил хийдэг залуус ч мөн нутаг руугаа яарч
явна гэлээ. 500 гаруй км замыг туулах бидэн замдаа юу эсийг ярилцахав. Хот
хүрээ, нутаг орны тухай сонин сайхан ярьж байсан бидний яриа сүүлдээ Монгол
Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай болж хувирав.

Баянхонгор аймгийн Галуут сум орохоор яваа нэгэн залуу барилга дээр ажиллаж
байгаад нутаг руугаа яваа гэлээ. Тэрээр хоёр сар барилга дээр ажилласан бөгөөд
удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байгаа болохоор хэд хоног амрангаа
сонгуулиа өгчихөөд буцна гэв. Учир нь Улаанбаатар хотод тогтмол ажил байхгүй
тул зуны сардаа ирж барилгын туслах ажилтан хийгээд буцдаг болохоор шилжүүлэг
хийж иргэний үнэмлэхээ улаанбаатарынх болгох бодолгүй аж. Үүний тул нутагтаа
очиж сонгуулиа өгөх шаардлагатай юм.

Бидний сууж явсан фургон машин 20 зорчигчтой явж байлаа. Нэг суудал дээр
чихэлдэн зургаа зургаагаараа суусан бидний яриа газар авлаа. Улаанбаатар хотод
ажилладаг гэх залуус зуны амралтаа аван нутагтаа очиж сонгуулиа өгчихөөд буцна
гэж байсан нь өнөөгийн залуус өөрсдийнхөө төлөө ямар их сэтгэл, зүтгэл гаргадаг
болсныг илтгэж байлаа. Бидний ярианд оролцолгүй миний хажуугийн буюу машины
хамгийн арын суудлын цонхон талд суусан 50 орчим насны хүн л ганцаараа дүмбийн
явна. Түүнээс яагаад дуугүй явааг нь асуутал “Нэгд ах нь шартсан байна. Хоёрт
та нарын дэмжээд байгаа нам, хүн нь таалагдахгүй байна” гэдэг юм.

Гэхдээ залуус тэр хүнтэй үзэл бодлынхоо төлөө ч юм уу, өөрсдийгөө хамгаалж
ам мурийсангүй. Бүгд гэр рүүгээ яарч, тэмүүлж байсан болохоор ярианыхаа сэдвийг
өөрчилж зуншлага, айраг, адуу мал, наадам ярьж өнөө жилийн наадмаар ямар бөх
түрүүлж, хэний хүлэг манлайлахыг ам уралдан ярьсаар явсан юм.

Э.ЭНХБОЛД

СЕХ өчигдөр хурал­даж, Ерөнхий­лөг­чийн сонгуулийн бэлтгэл
ажлын талаарх мэ­дээл­лийг сонссон бай­на. 
Сонгогчдын нэрийн жагсаалтыг нягтлан шалгах, давхардлыг арил­гах ажлын явц
бо­лон сонгогчдын шил­жилт хөдөлгөөний ту­хай, гадаадад байгаа иргэдийн саналыг
авах ажлын зохион байгуу­лалт, сонгуулийн ав­то­матжуулсан сис­темийн бэлт­гэл ажил,
саналын хуудас хэв­лүү­лэх ажлын явцын талаар 
сонсчээ.

Энэ хурлаар
Мэдээллийн технологи, шуудан, харилцаа холбооны газар болон Монголын залуучуудын
хол­бооноос ирүүлсэн хүсэлтийг авч хэлэлцсэн байна.  Түүнчлэн Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд саналаа өгсөн
иргэдэд үүрэн телефоны компаниуд 1000 нэгжийн шагнал олгох санал гаргасан юм байна.
Уг саналыг  Мон­гол Улсын Засгийн газрын тохируу­лагч
агентлагаас СЕХ-нд ирүүлжээ. Энэ саналыг өчигдөр хуралдсан СЕХ дэмжсэн байна. Өнгөрсөн
сонгуу­лиудаар иргэдийн саналаа өгөх идэвх сул байснаас сонгуулийн ирц хүрэхгүй
байх магадлал их байсан. Сонгуулийн ирц хүрэхгүйн улмаас дахин санал хураалт явуулах
тохиолдлууд ч нэлээд гарсан байдаг. Тэр тоолонд төсвийн мөнгө хөрөнгө үрэгдэх дутагдал
илэрч байсан.  Тэгвэл энэ асуудалд оруулахгүйн
тулд  үүрэн телефоны компаниуд Ерөнхийлөг­чийн
сонгуульд саналаа өгсөн иргэ­дэд нэгж өгье гэжээ. Үүнтэй холбоо­той гарах зардлыг
тухайн компаниуд өөрсдөө даах гэнэ. Тиймээс СЕХ 
иргэдийн саналаа өгөх идэвхийг дээшлүүлэхийн  тулд уг саналыг нь дэмжжээ.  Энэ шийдвэрийн талаар иргэд ямар байр суурьтай
байгааг тодруулсан юм. 

Оюутан Б.ОЧИРСҮХ: НЭЭРЭЭ 1000 НЭГЖ ӨГЬЕ ГЭВЭЛ СОНГУУЛИЙГ ОЙШООДОГГҮЙ ХҮМҮҮС САНАЛАА ӨГӨХ БАЙХ ШҮҮ

–Та өнгөрсөн орон нут­гийн сонгуулиар саналаа өгсөн үү?

-Үгүй.

–СЕХ иргэдийн сон­гуульд оролцох идэвхийг дээшлүүлэхийн тулд Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд са­на­лаа өгсөн хүмүүсийг 1000 нэгжээр шагнах шийдвэр гаргажээ.  Тэгэхээр та одоо энэ удаагийн сонгуульд саналаа өгөх үү?

-Тэр
мөнгийг нь улсаас гаргаж байгаа юм бол дэмий юм биш үү.

–Улсаас мөнгө гарахгүй. Үүрэн телефоны компа­ниуд өөрсдөө санал гаргаж, сайн дураараа саналаа өгсөн хүмүүст нэгж өгөх юм гэсэн…

-Тэгвэл
болж байна шүү дээ. Нээрээ 1000 нэгж өгвөл  сонгуульд оролцож саналаа өгдөггүй, сонгуулийг огт ойшоо­доггүй хүмүүс очих байх шүү. Би ч гэсэн энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд очиж саналаа өгнө өө.

Иргэн О.САНЖМЯТАВ: МОНГОЛ ХҮНИЙ УХАМСРЫГ 1000 НЭГЖЭЭР ҮНЭЛЖ БОЛОХГҮЙ

–Та өнгөрсөн орон нут­гийн сонгуулиар саналаа өгсөн үү?

-Өгөөгүй.

–СЕХ иргэдийн сон­гуульд оролцох   идэвхийг дээшлүүлэхийн тулд Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд сана­лаа өгсөн хүмүүсийг 1000 нэгжээр шагнах шийд­вэр гаргажээ.  Тэгэхээр та одоо энэ удаагийн сон­гуульд саналаа өгөх үү?

-Яалаа
гэж дээ. 1000 нэгж­тэй, нэгжгүй очоод саналаа өгчих ухамсар надад бий. Ерөнхийлөгчөө сонгох эрхээ эдэлнэ гэдэг бол монгол хү­ний үүрэг биз дээ. Тиймээс монголчуудын ухамсрыг 100 нэгжээр үнэлж болохгүй. Хүмүүс 1000 нэгжтэй, нэгжгүй очоод саналаа өгөх хэрэгтэй.

Оюутан Б.ӨЛЗИЙЖАРГАЛ: ТЭГВЭЛ САНАЛАА

ӨГНӨ ӨӨ

–Та өнгөрсөн орон нут­гийн сонгуулиар саналаа өгсөн үү?

-Өгөөгүй.

–СЕХ иргэдийн сон­гуульд оролцох   идэвхийг дээшлүүлэхийн тулд Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд сана­лаа өгсөн хүмүүсийг 1000 нэгжээр шагнах шийд­вэр гаргажээ.  Тэгэхээр та одоо энэ удаагийн сон­гуульд саналаа өгөх үү?

-Тэгвэл
саналаа өгнө өө.

Иргэн Б.БАДАМЦЭДЭН: МӨНГӨНД ДУРГҮЙ ХҮН ХЭН БАЙХАВ

–Өнгөрсөн орон нутгийн сонгуулиар саналаа өгсөн үү?

-Үгүй.

–СЕХ иргэдийн сон­гуульд оролцох   идэвхийг дээшлүүлэхийн тулд Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд саналаа өгсөн хүмүүсийг 1000 нэгжээр шагнах шийд­вэр гаргажээ.  Тэгэхээр та одоо энэ удаагийн сон­гуульд саналаа өгөх үү?

-Өө
тийм үү. Ямар аятай­хан юм. Тэгвэл ч Ерөнхийлөг­чийн сонгуульд очиж саналаа өгнө шүү. Ер нь мөнгөнд дургүй хүн гэж хаа байхав.
     
Оюутан Г.БААСАНДОРЖ: ИРГЭДИЙН СОНГУУЛЬД ОРОЛЦОХ ИДЭВХИЙГ ИНГЭЖ ДЭЭШЛҮҮЛЖ БАЙГАА БОЛ ДЭМЖИЖ БАЙНА
       
–Та өнгөрсөн орон нут­гийн сонгуулиар саналаа өгсөн үү?

-Өгөөгүй.

–СЕХ иргэдийн сон­гуульд оролцох   идэвхийг дээшлүү­лэхийн тулд Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд саналаа өгсөн хүмүүсийг 1000 нэгжээр шагнах шийд­вэр гаргажээ.  Тэгэхээр та одоо энэ удаагийн сон­гуульд саналаа өгөх үү?

-Тэгвэл өгөхгүй ээ. 1000 нэгжний төлөө гүйж очоод саналаа өгөх юм уу, өрөв­дөлтэй харагдана биз дээ. 1000 нэгтэй, нэгжгүй саналаа өгнө шүү дээ, ухамсартай хүмүүс нь.

–Ухамсраараа саналаа өгөх байх гэхээр өөрөөс чинь эхлээд өгөхгүй байгаа болохоор л ийм шийдвэр гаргаж байгаа юм биш үү. Иргэдийнхээ сонгуульд орол­цох идэвхийг дээш­лүү­лэх гэж ийм шийдвэр гаргасан байх?

-Тэгж
байгаа бол дэмжиж байна. Саналаа өгнө өө. 1000 нэгжийн ачаар иргэд Ерөнхийлөгчөө сонгох сон­гуульд бүгдээрээ оролцвол түүн шиг сайн юм байхгүй биз.

Я.МӨНГӨН

Монгол Улсад дөрвөн жилд нэг удаа болдог томоо­хон үйл явдлын нэг ид өрнөж байна. Монгол төрийн тэргүү­н­ээ сонгох энэ үйл явдал уг нь яавч нам гүм өнгөрөх зүйл биш л дээ. Гэхдээ Монголд сонгууль улам л нам гүмхэн, анир чимээгүйхэн хийгддэг боллоо. Уг нь ардчилсан хувьсгалын дараагаас монгол хүн жинхэнэ утгаараа сана­лаа өгч, сонголтоо хийдэг болсон. Тэр үед сонгууль тал, тал тийшээгээ салаалж мө­чирлөсөн, бүдүүн мод шиг байлаа. Салаа бүр дээр нь шувууд шулганалдаж, сайн муу бүгдийг нь сонгогчид дуулж, сонгуулийн сураг эр­тээс эхэлж, сонгуулиар ид буцалж, дууссан сонгуулийн анир удтал яригддаг байж билээ. Харин өнөө цагт ши­нээр батлагдсан Сонгуулийн хуулийн заалт бүрт хяргагдаж тайруулсаар сонгууль маань үр жимсээ ч өгдөггүй, навч нахиа ч байхгүй шувтан ёдор мод мэт болж дээ. Соёл урлаг, шашин шүтлэг, овоо тахилга, уралдаан тэмцээн, спортын арга хэмжээ, эмнэлгийн үйл­чил­гээ, хүүхэд багачууд, гурил будаа, ном сонин гээд салаа мөчир бүрээ таслуулчихаар нээрээ юу ч үлдэх вэ дээ. Аль болох нөлөөлөлгүй, шударга сонгууль хийнэ гэдэг санаа нь зөв боловч хууль баталдаг тэр хүмүүс аль болох өөрсдөдөө таатай, өөрс­дө­дөө боломж нээсэн тэр хувил­баруудыг сонгосоор байгаад хаврын дэлгэрч дэлбээлж байгаа мод шиг байсан чө­лөөт сонгууль маань навчаа байтугай мөчрөө гүвсэн на­мар оройн мод шиг болчих­сон байгаа нь энэ. Уг нь дөрвөн жилд нэг удаа болдог сонгуулиар хөдөө алсад амьдар­даг монголчууд маань алдартай дуучдыг амьдаар харах ганц боломж олдож, ном зохиолын захаас уншиж, хүүхдүүд санал өгдөггүй ч өөрсдөд нь зориулж хийсэн баярын ганц том эзэд болдог байсан сан. “Сонгууль боло­хоор нэр дэвшигчийн намтар багтаасан сонинууд ирэхэд “Өдрийн сонин”-ыхоо барааг хардаг сан. Хөдөөний бид­нийг өнөөх алдартай “Өдрийн сонин”-той сонгууль анх уул­зуул­даг байлаа. Одоо ч өн­гөрч дээ” гэж хөдөөний ун­шигч маань гомдол мэдүүлэн ярьсан нь оргүй зүйл биш ээ. Сонгуулиар нэр дэвшигчдийн тарааж байсан ном сонингууд олон хүний оюуны бүрэнхийд гэгээ татуулж, тэдний үр хүүх­дүүдэд номонд татагдах их буяныг хийснийг хэн үгүйсгэх билээ. Гэвч өөрийн өнгө бу­даг­тай өмнөх сонгууль алга болжээ. Үүнийг үе, үеийн улстөрчид үгүй хийсэн юм. Аль болох өөрсдөдөө амар хялбар байж болох бүх хувил­барыг шударга сонгууль зо­хион байгуулах нэрийн дор бэлтгэсэн. Хуучин хүмүүстээ ашигтай, шинэ тутам улс­төрч­дийг гаргаж ирэх болом­жийг хаасан хуулийн заал­туудыг шигтгэсээр. Энэ нь өөрсдөө суудал дээрээ удаан сууж, шинээр цус сэлбэхийг хаасан хэрэг л дээ. Хуучин улсад байтугай аймагт, аймагт бай­тугай сумынхны тал нь ч танихгүй хүн гараад ирж бол­дог байв. 2000 онд Л.Гүнда­лай гээд хөдөөд бай­тугай хо­тод хүн танихгүй Гер­ма­наас дөн­гөж шахам ирсэн залуу сон­гуулийн сурталчил­гааны үеэр нисдэг тэрэг хө­лөг­лөж явсаар байгаад га­раад ирж л байлаа. Энэ нь огт танигд­даг­гүй хүмүүст ч бо­ломж байсан гэд­гийн жишээ. Уг нь тэгш га­раан дээрээс өр­сөлдөж, сон­гогч­дод өөрийн­хөөрөө сон­гол­тоо хийх бо­лом­жийг өгөх нь шударга хэрэг. Алдсан оносон ч сон­гогчдод өөрийн­хөөрөө сон­гол­тоо хийх бо­лом­жийг олгож байгаа нь сон­гууль хэмээх модны амьд бай­гаа­гийн ба­талгаа болж байв.

Сайжруулсныг нь үгүйс­гэх­­гүй, гэхдээ бүгдийг болох­гүй бүтэхгүй гэж хассаар бай­гаад сонгууль болж байгаа нь ч мэдэгдэхгүй, үгүй нь ч мэдэг­дэх­­гүй юм болж.  Ямартаа л хэл амгүй, хэрүүл шуугиангүй хэ­дүүлхэнээ аниргүйхэн сон­гуульдаж байна даа гэхэв дээ. Заа­вал хэрүүл хийж, гэд­сэн­дээ хөлөө жийлцэнэ гээд бай­гаа юм биш. Энэ анир­гүй­хэн сонгуульд чинь ирж са­на­лаа өгөх хүн байна уу гэж эм­зэглэсэндээ ингэж бичиж бай­гаа юм. Улс төрийн том на­мууд асуудал ший­дэхдээ өвөр түрийндээ орж, хуй­вал­даанаар юуг ч хийж бол­но. Ха­рин хуйвалдаанд хуу­раг­даж, найраанд нийлдэггүй ганц юм сонгууль байдаг. Сон­гуульд ирц хүрэхгүй бол тэ­гээд л өнгөрөө. Татвар тө­лөгч­дийн мөнгөнөөс татаж, тө­рийн албан хаагчид дахин ажил­лахаас эхлээд зардал мун­дахгүй. Энэ удаагийн сон­гуулийн зардал 15,8 тэр­бум төг­рөгөөр батлагдсан байгаа. Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг болон хэсгийн хороо­дод 15863 хүн ажиллаж бай­на. Тэдэн дээр техникийн, бүрт­гэлийн, цагдаагийн алба хаагч­дыг нэмбэл явж өгнө. Сон­гуулийн хороодод ажил­лаж байгаа хүмүүс дээд тал нь 50, багадаа 40 хоног ажил­лаж байгаа юм билээ. Өнгөр­сөн УИХ-ын сон­гуулийн зар­дал 16,8 тэрбумаар батлаг­даж, тодорхой хувийг нь хэм­нэ­­с­эн байсан ч нэр дэвшиг­чийн хувь хүрээгүй шалт­гаа­наар СХД-т дахин сонгууль явуулахад 400 сая төгрөг зар­лагадаж байх жишээтэй. Орон нутгийн сонгууль яалаа даа. Ирц хүрээгүй аймгуудын 66 хэсэг, дүүргүүдийн 149 хэсэгт дахин санал хураалт явуулахад орон нутгийн төс­вөөс гарсан зардлаас гадна ул­сын төсвөөс таван тэрбум төг­рөг алга болж байх жи­шээтэй.

Үндэсний хэмжээний өдөр тутмын сонины хувьд бид сонгогчдын тодорхой хүрээлэлд судалгаа явуулж, тандалт хийхэд сонгууль бо­лох өдрийг мэдэж байгаа хү­мүүс алга, цаана чинь. Ялан­гуяа залуус сонгууль болох 26-ны өдрийг мэдэхгүй, харин амралтын өдөр бол­бол сал­хинд гарна гээд сууж байна. Харамсалтай ч гэсэн үнэн нь энэ. Улаан, цэнхэр гэлтгүй аль, аль улс төрийн хүчин үүн дээр анхаарал тавьж, Сон­гуу­лийн Ерөнхий хороо, сонин хэвлэлүүд, хувь хувьсгалгүй бүх байгууллага дор бүртээ хичээчихвэл уг нь зү­гээр юм­сан. Хариуцлагатай улс тө­рийн хүчнүүд нэр дэв­шиг­­чээ сурталчлахын зэрэг­цээ сон­гууль зургадугаар сарын 26-нд шүү гээд сануу­лаад авч байгаа харагдаж бай­на. Үүрэн телефоны ком­па­­ниуд са­налаа өгсөн хү­мүүст 1000 нэгж өөрсдийнхөө хө­рөн­гөөс шийдээд өгье гэ­сэн саналыг СЕХ-нд тавьсан нь дэмжигдэж байх шиг бай­на. Саналыг 1000 нэг­жийн тө­лөө биш өөрийн­хөө төлөө өгч бай­гаа гэдгээ мэддэг бол­тол нь ингэж л амь оруу­ла­хаас яах билээ. Салаа мөчир бүр дээр нь шувуу шаагилдаж бай­даг сонгуулийн модоо нүц­гэл­чи­хээр сонгууль хэзээ бо­лохыг мэдэх хүн цөөрчих юм даа.

Хилийн чанадад амьдарч, ажиллаж буй Монгол Улсын иргэд
энэ сарын 14,15,16-ны өдрүүдэд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд саналаа өгөх юм.  Өнөөдөр ХБНГУ дахь Монгол Улсын ЭСЯ-ны
байранд санал хураах хэсэг орон нутгийн цагаар 07.00 цагт нээгдсэн юм.  Герман дахь сонгуулийн санал авах ажлын
хэсгийн нарийн бичгийн дарга Г.Дөлгөөний ярьснаар саналаа  өгөх хүмүүсийг тавдугаар сарын 29-ний өдөр
бүртгэсэн аж. Үүнд нийт Монгол Улсын 63 иргэн 
бүртгүүлжээ. Орон нутгийн цагаар 09.30 цагийн байдлаар  15 хүн саналаа өгчихөөд байна.

Берлин дэх сурвалжлагч Ю.Дэлгэрмаа

Монгол Улсаас ХБНГУ–д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Б.Даваа­доржийн талаар тухайл­бал, мөнгө угаасан зэрэг элдэв яриа гарах болж,  сүүлийн үед хэвлэлийнхний анхаарлын төвд байгаа билээ. Үүнтэй холбогдуу­лан Германы  “B.Z.” –д гар­сан нийтлэлийг хүргэж байна.

Балдоржийн Даваадорж улс орноо төлөөлөхдөө үн­дэснийхээ хувцсаар гоёх дур­тай нэгэн. Гэвч дээл болон арьсаар чимсэн малгайгаа өмсөн ал­бан ёсны арга хэмжээнд хэр удаан орол­­цох юм бол?

Лайпциг болон Франк­фурт-ам-Майн хотод эдийн засагч мэргэжлээр суралцсан тэрбээр 2009 оны арваннэг­дүгээр сараас Берлин хотын Нидершөнэхаузэнд буй хар­шид суун ХБНГУ дахь Монгол улсын Элчин сайдаар ажил­лаж байгаа.

Улаанбаатарын хэвлэлийнхэн түүнийг гольф ихэд хор­хойтой тухай  бичицгээнэ. Эх оронд нь ч түүний талаар янз бүрээр ярьдаг аж. Харин одоо бол түүний хувьд бай­дал бүр ч ээдрээтэй боллоо. Берлиний прокурорын газарт буй баримтаар  түүнийг мөнгө угаасан гэх хэрэгт сэжиглэж байгаа юм.

Германы нэгэн томоохон банкин дахь түүний хувийн данс руу 2012 оны нэгдүгээр сараас  аравдугаар сарын хооронд таван удаагийн үйлд­лээр нийтдээ 201.800 евро шилжүүлжээ. Мөнгө хаанаас үүдэлтэй нь тодор­хойгүй бай­сан. Түүнээс гадна Монгол нь Орос Хятад хоёр улсын хувьд мөнгө угаах хам­гийн тааламж­тай орон тул банкныхан Эл­чин сайдаас энэ талаар тод­руулахад “Мөн­­гийг Монголоос шил­жүүл­сэн бөгөөд хувьдаа ав­томашин авч Берлинд байх хугацаандаа амьжиргаандаа хэрэглэсэн” хэмээн тайлбар­ласан байна.

Гэвч банкныхан  итгэхгүй байгаа тул мөнгө угаасан байж болзошгүй хэмээн түү­ний эсрэг мэдүүлэг өгсөн бай­на. Германы тал Даваа­дор­жийг уг асуудлаар бай­цаах боломжгүй юм. Учир нь тэр­бээр дипломат бүрэн эрх эдэл­дэг. Тиймээс ч гурван долоо хоногийн дараа проку­рор уг хэргийг хаасан юм.

Харин Монголдоо бол  Элчин сайд уг асуудлаар хариуцлага хүлээх  бололтой. Учир нь тус улсад удахгүй мөнгө угаасан хэргийг ший­дэх  хууль батлахаар бэлтгэж бай­гаа гэнэ. Гэсэн хэдий ч Монгол нь хахуульд автсан оронд тооцогддог. Яг одоо­гоор тус улсын хариуцлагатай ажилт­нууд МИАТ хэмээх үн­дэсний компанитай холбоо­той хэрэгт холбогдоод бай­гаа. Мөн за­рим хариуцлага­тай ажилт­нууд нь гадаадад мөнгө угаа­сан хэргээр бу­руутгагдсан байна.

Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд Берлин дэх ХБНГУ-ын ГХЯ-нд диплома­туудтай холбоотой 60-аад хэрэг бүртгэгджээ.

“B.Z.” Орчуулсан Ю.ДЭЛГЭРМАА

Монгол Улсаас ХБНГУ–д суугаа Онц бө­гөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Б.Даваадоржийн тухай сүүлийн үед хэв­лэлээр нэлээд бичигд­сэн. Үүнтэй хол­бог­дуу­лан түүнээс за­рим нэ­гэн асуудлаар тод­руул­га авсан юм. Б.Да­ваадорж гуай ярилц­лага өгөхдөө Гер­ман дахь хувийнхаа дансны хуулгыг үзүүлж байлаа.

–Таны данс руу улс төрчид дөрвөн удаа­гийн үйлдлээр нэлээд хэмжээний мөнгө шил­жүүлж, угаасан тухай манай хэвлэлүүдэд би­чээд байна. Та яагаад энэ талаар тайлбар өгөх­гүй удав?

-Юуны өмнө хэлэхэд энэ талаар хэвлэл мэ­дээл­лийн хэрэгслээр
ихээ­хэн шуугиж байгааг би сайн мэднэ. Гэхдээ төрийн албын хаагчийн хувьд эхлээд
манай ГХЯ-наас тодорхой мэдээлэл гаргана гэж хүлээж бай­сан юм.

Гэтэл асуудал сүүлийн үед
улам даам­жирч энэ
хэрэгт манай хамт олон
болон гэр бүлийн хүмүүсийг
маань шууд оролцуулж байгаа
учраас би аргагүйн эрхэнд
тайлбар хийе гэж бодсон
юм. Ер нь гадаад
орнуудын Элчин сайдын яаманд
ажиллаж байгаа хэнд ч
гэсэн Улаан­­баа­тарт
байгаа ах дүү, танил
тал нь хувийн журмаар
тодорхой бараа мате­риал
Германаас захи­даг. Энд
яригдаад байгаа мөн­гө
миний танил, ху­вийн
хэвшлийн компаниу­дын хүмүүсийн автома­шин, гэрийн тавилга
захисан мөнгө. Миний хувийн
дансаар дамжин цааш төлбөр
нь хийгдсэн юм. Энэ нь
ямар нэгэн улстөрчийн мөнгө
угаах үйлдэл гэж бичээд
байгаа зүйлтэй огт нийцэхгүй.

–Яагаад таны энэ асуудлыг дэвэргэж яриад байгаа юм бол. Энэ талаар та ямар бодолтой байна?

-Би
танд нэг зүйлийг чин үнэ­нээр хэлэхийг хүсч байна. Би Монгол-Германы харилцааны салбарт 20 гаруй жил ажиллалаа. 2009 оноос Элчин сайдаар томи­логдон ажиллалаа. Намайг уг албанд томилогдох үед “Энэ хүнийг Элчин сайдаар томилбол хоёр улсын харилцаа эрс муудна” гэж ярьж явсан хүмүүс байгаа. Энэ албан тушаалд зарим нэг хүн өрсөлдсөн. Гэтэл харин ч хоёр орны харилцаа сүүлийн гурван жилд эрс хөгжиж, өнөөдөр стра­тегийн иж бүрэн түншлэлийн хэм­жээнд хүрээд бай­гааг бүгдээрээ мэднэ. Энэ нь зарим хүмүүст таа­лаг­дахгүй байгаа бо­лолтой. Тий­мээс тэд одоо хүртэл иймэрхүү асууд­лыг улстөржүүлж дэвэргэсээр бай­гаа. Би энэ хүмүү­сийг сайн мэднэ. Би танд хувийн­хаа дансны хуулгыг үзүүлье. 2012 оны арав­ду­гаар сарын 24-нд хий­сэн гүйл­гээ­ний хуулбарыг та харж байна. Энд Монголын нэг компа­ниас шилжүүл­сэн мөнгийг та харж байгаа биз дээ. Мөн энэ мөнгийг цааш нь шилжүү­лэн авто­машин борлуулдаг компа­нийн дансанд орсныг та харж байна. Хэвлэлд бичээд байгаа шиг энэ хүн өндөр албан тушаалын улстөрч биш байгаа биз дээ.

 Ер нь гадаад орнуудын Элчин сайдын яаманд ажилладаг хүмүүс тодорхой хэмжээний хөнгөлөлт эдэлдэг.  Би тэдний л нэг шүү дээ.  Тиймээс Монголд байдаг хүмүүс нэлээд үнэтэй зарим нэг барааг тодруулбал машин, тавилга авахад туслаач гэж хүсдэг. Ганц надад ч ингэж ханддаг юм биш.

–Таныг ХБНГУ–ын тодорхой байгууллагаас шалгаад байгаа гэж бичсэн шүү дээ.

-Хэрвээ
тэгж шалгаж байгаа бол зөвхөн Монголын ГХЯ-аар дамжин асуудлыг тавьдаг  журамтай.  Гер­маны талаас албан ёсоор ямар нэгэн асуудал хөндөөгүй гэж мэ­дэгдсэн гэдгийг манай ГХЯ албан ёсоор мэдэгдсэн. Гэсэн ч би энэ асуудлыг ХБНГУ-ын ГХЯ-ны хол­богдох хүмүүстэй ярьсан. Удахгүй  хариу  нь гарах байх. 

–Элчин сайдын яам даат­галаа сольсон гэсэн бас нэгэн яриа гарсан байсан. Энэ талаар танаас тодруулах гэсэн юм.

-Өнөөдөр
манай ЭСЯ-ны авто­машинууд 100 хувийн баталгаа­тай даатгалтай болсон. Урьд өмнө “Allianz” компанид даатгуулж байс­наас хамаагүй хямдхан бөгөөд үйлчилгээ нь маш сайн “Aachen Mьnchener” гэдэг компаниар үйлч­лүүлэх болсон. Дашрамд дурдахад Германд улсын даатгал гэж бай­даггүй юм. “Allianz” бол хувийн л даатгалын компани. Сонинд бичсэн шиг манай ЭСЯ улсын даатгалаас больсон юм биш л дээ. Үүнийг манай Элчин сайдын яамны хамт олон сайн мэднэ. Хэнээс ч асуусан үүнийг хэлнэ.

–Энэ завшааныг ашиглаад  таны ажлын талаар сонирхъё. Саяхан болж өнгөрсөн Монгол–Германы Засгийн газар хоорон­дын хэлэлцээр болон Бундес­тагийн дэд Ерөнхийлөгч Э.Ос­валь­дын манай улсад хийсэн айлчлал ямар үр дүнтэй болсон гэж үзэж байна?

-Өнгөрсөн
тавдугаар сард хоёр орны харилцаанд маш чухал үр дүнтэй арга хэмжээ болсон. Нэг­дүгээрт Монгол-Германы Засгийн газрын хоорондын ажлын хэсэг, Монгол-Германы эдийн засгийн хорооны уулзалтуудаар олон чухал асуудлыг нааштай шийдсэн. Үүнд Монгол-Германы техноло­гийн хамтарсан их сургуулийг байгуулж энэ оны есдүгээр сарын нэгнээс анхны оюутнуудаа авахаар боллоо. Нүүрснээс шингэн түлш боловсруулах үйлдвэр, коксын үйлдвэрийн асуудлуудыг хоёр талаас маш эрчимтэй ярьж хамтын ажиллагааны чухал төслүүдээр тодорхойлж хамтран хэрэгжүү­лэхээр тохирсон. Мөн таны асуу­сан Э.Освальд айлчилж өмнө нь Засгийн газар болон хувийн хэвшил Засгийн газар хооронд яригдсан дээрх асуудлуудыг хууль тогтоох байгууллагын зүгээс дэм­жиж байгааг харуулсан. Ер нь хоёр орны харилцаа цаашид үргэлж гэрэлтэй, эрчтэй, эдийн засгийн маш тодорхой агуулгатай, стра­тегийн жинхэнэ гуравдагч хөршийн харилцаа болон хөгжинө. Эцэст нь хэлэхэд энэ онд багтаан манай Элчин сайдын яам Берлин хотын А зэрэглэлийн бүсэд байр­лах газар шинэ байрныхаа нээлтийг хийнэ. Энэ бол Монгол Улсын нэр хүндтэй холбоотой асуудал.

Берлин дэх сурвалжлагч Ю.ДЭЛГЭРМАА

 

 

 

-ТҮҮНИЙ ЭХНЭР Ч.МАНДАХ ӨЧИГДӨР ЭНЭ ТУХАЙ СЭТГҮҮЛЧДЭД МЭДЭЭЛЭЛ ХИЙВ-

Тагнуулын ерөнхий газрын Сөрөх тагнуулын газрын дарга хурандаа Ц.Цогтбаатар баривчлаг­даад байгаа. Тэрээр ХБНГУ-ын иргэн М.Л.Клой­­­­­­­­­­­берийн алга бол­сон хэрэгт сэжиглэгд­сэн. Германдаа залилан хийж 13 сая евро луйвар­даж Монголд орж ирсэн М.Л.Клойбер нь хуран­даа Д.Цогтбаатартай дот­но харилцаатай бай­сан гэх мэдээлэл бий. Их хэмжээний мөнгөтэй бай­сан гадаадын иргэн одоо үхсэн амьд нь тодор­хой­гүй байгаа бөгөөд цаг­даагийнхан Д.Цогт­баа­тарыг холбогдуулан шал­гаж эхэлсэн мэдээлэл бий. Одоо ШШГЕГ-ын харьяа 461 дүгээр хорих ангид саатуулаг­даж буй Д.Цогтбаатарын гэргий Ч.Мандах, өмгөө­лөгч Г.Наранбаатар нар өчигдөр хэвлэлийнхэнд хандлаа. Ч.Мандахын ярьснаар нөхрийг нь барьж хорьсон асуудал цэвэр гүжирдлэгийн шинжтэй гэж үзэж байна лээ.

Тэрбээр хэлэхдээ “Миний нөхрийн талаар огт баримт­гүй, хэт нэг
талыг барьсан тэнцвэргүй мэдээллүүд байн­га гарч байгаа учраас бодит үнэн ямар байгааг
олон тү­мэнд дуулгахаар би өнөөдрийн хэвлэлийн хурлыг хийж байгаа юм.

Миний нөхрийг баривч­лан хорьсноос хойш өнөөдөр найм дахь хоног нь болж байна. Анх баривчлах­даа надад дуулгаагүй, хувц­сыг нь солиулалгүй авч явсан. Одоо хүртэл би нөхөртэйгээ ямар ч холбоо бариагүй, уулзах хү­сэлт тавьсан ч хүлээж аваагүй. Миний олж мэдсэнээр хариуц­лагатай алба хашдаг, оршин суух хаяг нь тодорхой тийм хүнийг заа­вал барьж хорих шаардла­гагүй, гадуур шалгаад явах боломжтой юм билээ” гэсэн.

Д.Цогтбаатарыг өнгөрсөн гуравдугаар сард ТЕГ-ын Сөрөх тагнуулын газрын дар­гаар томилогдсоноос хойш төрийн нууц задруулсан хэр­гээр шалгах болсон билээ. Тэрбээр өөрийнхөө хүсэлтээр албан тушаалаасаа түр түд­гэлзэж, хууль хяналтын бай­гууллагад шалгуулан төрийн нууц задруулаагүй болох нь тогтоогдсон юм. Ийнхүү хэрэг нь шийдэгдэж, ажилдаа оро­хоор зэхэж байхад нь гадаа­дын иргэн алга болсон хэрэгт холбогдуулан, өнөөдрийг хүртэл хориод байгаа. Энэ тухай түүний эхнэр “Манай нөхрийг гуравдугаар сард Сөрөх тагнуулын газрын дарга болсон цагаас эхлэн байнга гүтгэж гүжирдсэн мэ­дээ­лэл цацагдах болсон. Энэ удаа барьж хорьсныг нь ч би үүнтэй холбон ойлгож байгаа. Энэ бол миний нөх­рийг ал­бан тушаалаас нь зайлуулах гэсэн хэсэг бүлэг хүмүүсийг зорилготой ажил­лагаа гэж би хардаж байна.

Нөхөр маань төрийн нууц задалсан гэх хэрэгт өөрөө сайн дураараа албан тушаа­лаасаа түдгэлзэн шалгуул­сан. Шалгаад тэр хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгосон тэр өдөр нь л огт өөр залилан­гийн хэрэгт сэжиглэн баривч­лан хорьсон. Тэгэхээр ямар ч аргаар хамаагүй манай нөхрийг баривчлан хорих зорилго тэдэнд байжээ.

Монголд найман жилийн өмнө буюу 2005 онд гадаа­дын иргэн алга болсон юм билээ. Түүнд л манай нөхрийг холбогдуулан шалгаж байгаа гэсэн. Яг тэр цаг үед нь манай нөхөр Москвад Холбооны аюулгүй байдлын академид сурч байсан болохоор ма­найх гэр бүлээрээ тэнд амь­дарч байсан. Үүнийг гэрч­лэх дөч тавин хүн бий. Би нэрсийг нь мөрдөн байцааг­чид нь гаргаж өгсөн. Төгсч ирэхэд нь ТЕГ-ын дарга ажилд нь авсан тушаал нь энэ байна. Он сар өдөр нь тодор­хой байгаа” гэж хэлээд 2005 оны наймдугаар сарын 4-ний өдөр Д.Цогтбаа­тарыг ажилд томилох тухай ТЕГ-ын даргын гарын үсэгтэй тушаалыг хэвлэ­лийн­хэнд харуу­лав.

Улмаар Ч.Ман­дах эмэгтэй нөх­рийн­хөө эрүүл мэнд, аюул­гүй бай­далд санаа зовниж байгаагаа дуул­гаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, ТЕГ-ын удирд­лага нь энэ хэрэгт анхаар­лаа хандуулна гэ­дэгт итгэж буй­гаа уламжиллаа. Мөн түүний нөхрийг барьж хорьсон яв­дал хэт хууль бус, захиалгатай гэд­гийг хэлсэн. Хэрэв энэ хууль бус ажил­лагаа үргэл­жилсээр байвал тодорхой баримт мэдээллийг удахгүй нийтэд дэлгэж тавина гэж онцлов.

Харин өмгөөлөгч Г.На­ран­баатар “Хэргийн нөхцөл байдлын талаар бид мэдээ­лэл хийх эрх байхгүй. Яагаад гэвэл хэргийн мөрдөн бай­цаал­тын ажиллагаа яваг­даж байгаа учраас бодит нөхцөл байдалд дүн шинжил­гээ хийж үйлчлүүлэгчийн маань эхнэр мэдээлэл хий­лээ. Д.Цогтбаа­тарыг сэжигт­нээр татан цаг­дан хорих хугацаа нь энэ сарын 17-нд дуусна. Хэрвээ үүнээс цааш үргэлжлүүлэн цагдан хорьсон тохиолдолд бид зургадугаар сарын 18-нд дахин хэвлэлийн хурал хийх болно” гэлээ. Тэдний хэлс­нээр тэр өдөр илүү олон ноцтой баримтуудыг дэлгэх бололтой.

М.МӨНХ

Хатанцийн эх

Манай
“Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч Э.Хүрэлбаатарын
Хэнтийн нуруугаар явсан цуврал сурвалжлагыг нэгтгэн хүргэж
байна.

Монголын хойд хяз­гаар дахь битүү ой тайга руу явах томилолтыг со­ни­ны
редакциас өгөв. Өнгөрсөн сарын 31-ний өглөө
эртлэн нийслэлээс хөдөлсөн юм. Минжийн хангайн тайга,
Шарлан­гын нуруу, Их Хэнтийн уулсын баруун хойд хор­мой, Бага Хэнтийн уулсын
зулай дээгүүр хэд хоног явах гээд Сэлэнгэ айм­гийн Мандал сумын зүүн
хязгаар Хонин нуга руу явлаа. Зорьж очих гэж байгаа айлын гэрийн эзнийг
нутгийн, анчид “Хөвчийн хар” гэдэг. Ха­рин аав,
ээж  нь Д.Мяг­мар­­сүрэн гэдэг нэр хайр­ла­жээ. Гэвч түүнийг
энэ нэ­рээр нь тэр хавийн хү­мүүс барагтай таних­гүй.
“Хөв­чийн хар” гэх нэрээр нь төр засгийн
дарга нар бо­лоод гурван аймгийн до­лоон сумын иргэд тань­даг гэсэн.  20
гаруй жил Ханхэнтийн нурууны их ой, хөвч тай­гыг улсын хил хүртэл
нь энэ хүн хамгаалж байгаа.

“Хөвчийн хар”-ынх Сэлэн­гэ аймгийн Мандал сум буюу Зүүнхараагаас
зуу гаруй ки­лометрийн цаана байх. Эх­нэр хүүгийнхээ хамт амьдар­даг. Хоёр хүү
нь Германд амьдардаг. Охин нь хүний хүн болоод
явчихсан болохоор бага хүү М.Хишигбатын хамт амьдарч байна.
Тавдугаар сарын сүүлч бороо хур эл­бэгтэй байсан учир зам саад ихтэй байх
ажээ, хонин нуга ороход. Энэ зүгт 1980-аад оны үед
Бэрлэгийн шорон байх үед хоригдлуудаар зам тавиулж
байжээ. Давчуу уулын амаар бүдэг бадаг гарсан замаар явах аж.
Ус шалбааг ихтэй болохоор сууж яваа машины дугуй байс­­гээд л хий эргээд
зогсоно.  Ингэж явсаар зорьсон айл­даа очлоо. Анх Хөвчийн хар
гэсэн нэрийг нь сонсоод том биетэй хүн байх нь хэмээн төсөөлж
явсан чинь өөдөөс 50 гаруй насны хүрэн
бор царайтай шавилхан биетэй эр тосч ирж уулзсан нь бодож, төсөөлснөөс
тэс өөр
байв.  Тэрбээр бидэнтэй мэнд мэ­дэлцээд нохой хорьж өгөв.
Тэдний хоёр нохой ойрд ма­шин тэрэгний бараа хараагүй бололтой.
Араа шүдээ арзал­зуулаад дайрах нь сүртэй. Хонин
нуга  Ерөө голын тулах эх чөлөөнд байдаг юм байна. Үүнээс
өөр
тэгш талбайтай газар энэ хавьд байдаггүй юм байна. Эргэн тойрон битүү
модтой уулс ногоорч хараг­даад цэв цэлмэг хөх тэнгэрт шувууд нисч хөхөөний
дон­годох дуу л сонсогдохоос өөр анир үгүй.  

 Гэрийн эзэгтэй цай цүй болох аж. Харин гэрийн эзэн
хоймортоо суучихаад гаан­саар тамхи нэрээд суугаад байх. Бид ч ирсэн зорилгоо
хэллээ. Тэгсэн өөдөөс “Чи тэгээд хэдэн өдөр
мориор ууланд явж чадах юм уу. Баргийн аавын хүүгийн яваад байдаг газар биш. Хөвч
тайга гэдэг чинь хүний хөл хүрээгүй газар их бий. Ууланд мориор
явж  чадна гэвэл одоо гараад морьдоо барилаа” хэмээн тулгаж асуулаа.
Би ч мориор  ууланд явж чадна хэмээн хэлж байгаа юм. Тэгсэн бо­соод гараад
явчихлаа. Гэ­рийнхээ гадаа байгаа адуу­гаа бөөгнүүлж байгаад суран бугуйл шидэж
морьдоо ба­риад хүү нь оосорлоод уяж гарлаа. Одоо ингээд шууд уул руу
мордох юм байх даа хэмээн бодоод хувцас хуна­раа бэлдэх санаатай зогсож байтал
“Өнөөдөр морьдоо барьж хонох гэж байгаа
юм. Гэрт орж цай уу” хэмээн гэ­рийн эзэгтэй хэлэв. Д.Мягмар­сүрэнг
танихгүй хүн бол нэ­лээд ширүүн
этгээд гэж хараг­дахаар юм. Үүнийг ч гэрийн эзэгтэй бидэнд хэлж
байв. Ингээд нэлээн орой боллоо. Маргааш өглөө үүр хаяараа­гүй
байхад хөвч рүү хөдлө­хөөр болж эмээл хазаараа зэхэж
гарлаа. Олом жирэм­нээс эхлээд бүгдийг нь сайтар шалгах ажээ.
Гэрийн эзэгтэй хоол хүнс бэлдэж байгаа бололтой. Дээр үеийн
бри­зентэн цүнхэнд давс, цай жижиг тогоо хийж харагдав. 
Аялагчдад зориулсан мешок хүртэл бэлтгэв.

Энэ үеэр
“Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэн ахтай
бид танилцаад байгаа. Түү­ний уул гарал нь Дундговь
аймгийнх. Гэхдээ түүний хүү­хэд нас Гандангийн дэнжид өнгөрсөн
аж. Хүүхэд
байхдаа аав, ээжийнхээ чихийг халуу­цуулсан  сүрхий амьтан
бай­сан гэнэ. Говь нутгийн гарал­тай хотын хүүхэд яаж яваад ой хөвчийг
хамгаалдаг бол­сон талаар асуулаа. Тэгсэн “Ах нь энэ их ой тайга дунд
амьдралынхаа 20 гаруй жи­лийг өнгөрөөжээ. Цэл залуу­хан байхдаа анх өвчтэй
эх­нэр, хүүхдүүдээ дагуулаад  Ерөөгийн
халуун рашаан  өвчинг нь анагаах увдистай гэж сонсоод ирж байлаа. Түү­нээс
хойш Ханхэнтий уулын хүн болоод байна. Энэ сай­хан уул ус
тэгширсэн ой хөвч  миний эхнэрийн өвчинг ор мөргүй
эдгээж өгсөн. Хэдэн жаахан хүүхдээ
орхиод бурх­ны орон руу явах гэж байсан хүн чинь одоо надаас бие сайтай
болчихсон байна. Буянтай, сайхан хангай даа” хэмээн ярив. Цаг нэлээд орой
болжээ. Цэв цэлмэг тэнгэрт одод ярайтал түгжээ. Сал­хины үзүүрээс
чийг сэнхийн үнэртэх нь цээж дүүрэн сэрүү­хэн агаар
амьсгалахад таа­тай байв. Улаанбаатарын тэнгэрт тэр бүр эсвэл
бараг харагддаггүй гэрэлт одод гүн цэнхэр тэнгэртээ сувд адил
гялтганах нь юутай сайхан. Маргааш эрт хөдлөх учир амарлаа.

ХУЛГАЙН АНЧДЫГ ХУУРЧ БАРИХ АРГА

03:00 цаг. Үүр хаяарах болоогүй.
Гадаа хав харан­хуй сар баруун тийш хэвий­чихжээ. Морио эмээллээд морд­лоо. Ерөө
голын эх  хоёр хоногийн өмнө орсон бороо­ноос болоод үерлэчихжээ.
Тунарсан их ус шуугиад байв. Их Хэнтийн нуруунаас Шар­луугийн гол, Бага Хэнтийн
нуруунаас Хонгийн гол нийлж Ерөө гол бүрэлддэг юм
байна. Энд Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч
Н.Багабанди  Ерөнхийлөгч байхдаа жил бүр
ирж загас барьдаг бай­сан гэнэ. Бүр хамт явж байгаа Мийгаа ахтай
суучихаад архи задалж өдөржин голын эрэг дээр өнждөг
бай­сан гэсэн. Түүнээс хойш уг тохойг Бага­бандийн тохой гэдэг болжээ. Үүр
бүрэн
хаяа­раагүй боло­хоор үерлэсэн голоор гарна гэдэг амаргүй
юм. Д.Мягмар­сүрэн ах  зээрд халзан морио давираад ус руу шууд
орчих­дог юм байна. Араас нь ха­раад зогсоод байлаа. Тэгсэн зээрд морь нь хөл
алдсан уу, гол уруудан урсч гарлаа. 200 гаруй метр гол уруудан ур­саад сая нэг
юм гол гарч байгаа харагд­лаа. Би ч араас нь яваад орлоо. Унаж яваа тэвгэн хө­хөл­тэй
хонгор морь усанд “загас” бололтой. Үер­тэй бай­гаа голыг хөндлөн
зүсээд
гаталчихлаа. Эмээ­лийн хав­тас давсан их устай байв. Ингээд уулын ам өгсөөд
ма­цаад байлаа. Мийгаа ах бид хоёр өмнө хойноо ороод л уул өөд
өгсөхдөө
ам хуу­рай­гүй яваа. Ханхэнтийн ул­сын тусгай хамгаалалттай газрын
байгаль хамгаалаг­чаар ажил­лаад 17 жил болж байгаа гэнэ. 1990 оны үеэс
өдийг
хүртэл
байгаль хамгаа­лаг­чаар ажиллахдаа хүнд хэцүү,
халширмаар үетэй цөөнгүй таарснаа хэлж бай­на.

Тэрбээр 2000 оны эхэн үед хүмүүсийн амьдрал таа­руу буутай хүн
болгон ангийн эд эрхтэн худалддаг болсон цаг үед хууль бус анчидтай үзэж
тардаг байжээ. Хэнтийн нурууны уулаар хууль бус анчидтай ганц хүн
тэмцэнэ гэдэг амаргүй ажил байсан гэнэ. Ой хөвчөөр явахдаа буугаа үргэлж
авч явдаг гэнэ. Тэгээд хууль бус анчдын мө­рөөр мөшгиж яваад дээрээс нь орчихдог
байна. Эзэнгүй тайгад буугаар зэвсэглэсэн анчидтай халз таарсан то­хиолдолд 
ганцаараа ан хийж яваа хэмээн өөрийгөө 
худлаа танилцуулдаг байж. Тэгээд хамт ан хийж, буудах гэж байгаа амьтныг нь үргээж
өгөх
маягаар “найзлаад” авдаг байна. Ийн явсаар ан хийж байгаа нөхдүүдийн
итгэлийг олдог байна. Бас хаана гэр нь байдаг гэдгийг хүртэл мэдэж
аваад дараагийнхаа ажилла­гаанд ордог гэнэ. Дараагийн ажиллагаа гэдэг нь бууг
нь хураах ажил. Анчид отогтоо буудаллаад орой болохоор нь мориныхоо эмээлийг
авах­гүй өөр зүйл хийгээд суугаад байдаг байна.
Анчид буугаа нийлүүлээд босгож тавьчи­хаад морио аргамжиж байхад нь
буунуу­дыг нь шүүрч аваад морин­доо мордоод байгаль хамгаа­лагчийнхаа үнэмлэ­хийг
үзүүл­чихээд
зугтаачих­даг гэнэ. Араас нь яаж ч хөө­сөн морины сайнаар газар нутгаа
мэддэг учир тэднээс бултаж чаддагаа ярив. Ингэж олон хүнийг барьж өгчээ.
Цаг төр
ч өөр
болж хууль чангарч хулгайн ан эрс багасах үеэр модны хулгай ихээр гарах болж,
тэрбээр мөн л олон хоног ой хөвчөөр тэнэж, тэд­нийг хөөж,
үйлдлийг
нь зог­соохын тулд бүх аргаа хэрэг­лэдэг байснаа нуусангүй.
Гэхдээ одоо ч тэмцсээр, ирээ­дүйд үргэлжлүүлсээр
байхы­гаа тэрбээр ярьж явав. Бид­ний яваа энэ салбар уулсыг  уул уурхайн
16 компани ли­ценз эзэмшиж буй нэрээр ухаж эхэлсэн байна. Үүнийг
тухайн үеийн сайд, дарга нарт хэлж, лицензийг нь хү­чингүй
болгосон тухайгаа ярьж явахдаа сэтгэл нь хана­гар байгаа нь илт мэдрэгдэнэ.

УСАНД ОРСОН ХАНДГАЙТАЙ ТААРАЛДАВ

Өглөөний
нар тэртээд ха­рагдах уулсын сэтэрхийгээр тургиж мандлаа. Хөвч
тай­гаар явж байгаа хүн уулын орой дээгүүр
л явдаг юм бай­на. Эндээс л хууль бус анчид явж байгаа мөр олддог
гэнэ. Уулсын сугаар битүү манан татаад хоносон байв.
Шувууд жиргэх сонсогдоод хаа нэгтээ газраас хөхөө донгодох нь нэн таатай. Алд
хэртэй өндөр ургасан хөвдөнд
шүүдэр
унажээ. Гялтганасан усан дусал бөнжийгөөд наранд
гялбах нь болжморын нүд шиг тунгалагхан. Шүүдрийн
дуслаар ямар нэгэн амьтан явсан бололтой мөр зурайх аж. Д.Мягмарсүрэн 
ах харж байснаа амандаа “За нөгөөх чинь ганцаараа усандаа оро­хоор
явж байна. Араас нь очих уу” гэж учир битүүлэг зүйл асуулаа.
Би нөгөөх
чинь гэж юу юм бэ гэж асуутал “Хандгай харах уу гэж байна” гээд өмнө
гараад шогшуул­лаа. Хоёр ч даваа даваад нэг уулын орой дээрээс дуранд­лаа. Тэгж
байснаа “Тэнд усанд орж байна. Тээр доор модны захад” гээд дурангаа өгөв.
Бидний дурандаж бай­гаа уулын зүүн дор модны захад сэрийсэн том
амьтан нүдэнд тусав. Алхаж байгаа нь хүртэл сүрлэг
харагдаж аж. “Ойртож очиж болох уу” хэмээн асуутал “Энэ хөвчид 
үнэр
сонор сэрэмж л үйл­чилдэг. Наад хандгай чинь чи бид хоёрыг уулнаас бууж
амжаагүй байхад үргэчихнэ. Ойроос харах боломж үнэн­дээ
байхгүй”
гээд халгаа­сангүй. Бидний дурандсан амьтан бараан хандгай гэнэ. Эндээс
эхлэн бид хоёр ханд­гай гэдэг амьтны талаар яриа өрнүүллээ.  Монголын үндэс­ний
телевизийн “Аяллын цаг” нэвтрүүлгийг бэлтгэдэг Г.Ба­дамсамбуу
хэдэн жилийн өмнө энд ирж байжээ. Дөрвөн
жил Хэнтий, Хөвсгөлийн нут­гаар яваад хандгайн 
бараа хараагүй юм байх. Тэгээд аргаа барсан байдалтай энд ирж
хандгайн зураг аваад буцжээ. Ер нь сүүлийн үед Хандгайн
тоо толгой эрс ба­гасч байгаа талаар ярив.  Ингэж яваад хэд хэдэн сүрэг
бор гөрөөстэй
тааралдлаа. Энэ зун бороо хур элбэгтэй болохоор зуншлага сайхан,  ногоо ч
эрт ургажээ. Бор гө­рөөс ногоондоо цадаад ма­халчихсан
байгаа харагдана. Бидний бараанаар үргэн хаашаа ч юм сүрэглэн
одох нь гайхалтай үзэмжтэй. Туу­лай, могой зэрэг бол хаа сайгүй
таарах. Харалгүй өн­гөрөх нь ч байсан биз. Тон­шуулын
толгойгоо өвдтөл тонших чимээ, хөхөө
донго­дохтой зэрэгцэн анир гүмийг эвдэх ч цаанаасаа л сэтгэл
яруусгах тунгалагхан, дутуу юмгүй байгаль дэлхий үлдэж
хоцормоор тайван бөгөөд үзэсгэлэнтэй.

-ТЭР ХУУЛЬ БУС АНЧДАД 
ГУРВАН УДАА БУУДУУЛЖЭЭ-

Их үдийн алдад бид шүд хага ташим хүйтэн, тув тун­галаг устай булгийн эхэнд хүрлээ. Булгийн эх нар бараг үздэггүй шигүү ой модны нөмөрт хадан дундаас орги­лон хоржигнон цовхчино.  Өнгө өнгийн цэцэгс тэр хавийг улам ч үзэсгэлэнтэй хараг­дуулж, мориноос бууж хөл тавихаас ч хайран санагдуул­на. Эрээн цэцэгсийн дундаас өнгө өнгийн дэлбээ салхинд хийсэв үү гэтэл сүлжилдэн нисэлдэж, буцан цэцгийн дэл­бээнээ сууцгаах нь эр­вээхэй байв. Аглаг их ойн гүнийг амьд гэдгийг мэд­рүү­лэх эрвээхэй хийгээд элдэв шувуудын дуун, тэднийг энэ л орчинд уях сэрүү татсан тунгалаг усан. Энэ булгаас хөвчийн амьтад л цангаагаа тайлдаг юм байна. Үүнийг гэрчлэх мэт энд тэндгүй амьт­ны мөр зурайх ажээ.  Зурай­тал үлдсэн мөрүүдийг Д.Мяг­марсүрэн ах харж байснаа “За энд чинь юу вэ үнэг, чоно, туулай, гөрөөс, баавгай гээд олон амьтан чи бид хоёрыг ирэхээс өмнөхөн ус уугаад гарчээ. Энүүхэн хойд талын уулын энгэрээр дурандвал бүгдийг нь харж амжих юм биш үү. Одоо энгэрээ бараад­сан байгаа байх” гээд толгой­гоо шавшив.  Тэгснээ энд өвөл ирвэл бүр ч сүртэй юм үзнэ. Харзалсан булгийн сүр жав­хааг барагтай аавын хүү ирж чаддаггүй энэ тайгаас л мэдэрнэ шүү дээ гэв. 

Энд хэсэг зуур амраад цааш явах ёстой. Унаж яваа хонгор морь булгийн хүйтэн уснаас гүд гүд хийн залгилж, Д.Мягмарсүрэн ах бид хоёр ч довон дээр тонгойн хэвтээд уруулаа цорвойлгож байгаад уснаас уулаа. Өдөржин уулын хэц дамжин явсан бо­лоод ч тэр үү ам цангажээ. Үд хэвийх алдад дараагийн буудаллах газраа хүрчихвэл хэмээн ярилцаад цааш хө­дөл­лөө. Нэгэн уулын орой дээр гараад усанд орсон амьтдаа дурандаж гарлаа. Тэгсэн тээр доор модны хаяа­гаар улаан буурал үстэй, цээж томтой дэвхийсэн том чоно сэрийсэн эвэртэй халиун бу­га хөөж яваа харагдлаа. Хөөж яваа чоно идшиндээ хүрч ядаад л байна шүү. Модны чөлөө тойроод л нөгөөх буга зугтах.  Дурангаар тэндэх үйл явдал амьтдын тухай кино үзэж байгаа юм шиг л то­дорхой харагдах аж. Тэгж байснаа мод руу хар эрчээ­рээ давхиад орчихлоо. Бай­га­лийн хууль гэдэг энэ ажээ. “Хөвчийн хар” ахын хэлж буйгаар энүүхэн дор хаданд ангаа шахаж байгаад “үдийн зоог” барих нь тодорхой бол­жээ. Ер нь ой хөвчид байгаль дэлхийн хууль ан амьтанд үйлчилдэг нь жам. Аль эртэй бяртай нь амьд үлдэж, бяд муутай нь бусдын идэш болдог ийм л тайга. Талын чоно хөх саарал байдаг бол ой хөвчийн чоно улаан буу­рал сортой байдаг юм байна. Бас цээж том, сэрвээн дээрээ урт зогдортой сүрлэг амьтан. Ой хөвчийн чоныг ямар ч сайн анчин буудаж үл чаддаг гэнэ. Үнэндээ хүний бараа хараад л зугтаадаг, дов сон­дуулаас эхлээд байгаль нь өөрөө чоныг хамгаалах хэрэг­сэл нь болчихдог учир хөв­чийн улаан буурал чонын тоо толгой төдийлөн буураагүй аж. Тайгын гүн рүү лавших тусам л чоно гэгч амьтантай  таарах нь олшроод байх юм.  Мөн хөвч тайгын үнэг ув улаан өнгөтэй сүүл нь сэг­сийсэн амьтан байх аж. Онги хэмээх уулын бэлд ув улаан үнэгтэй халз таарсан юм. Халз ч гэж дээ тэр бидний замд гэнэт гарч ирсэн шигээ гэнэт алга бол­сон. Үлгэр, домог, анчдын ярьдгаар сүүлээрээ өөрийгөө нэг хааж аваад л хаашаа ч юм одсон. Үнэг зэрэгтэй цөөнгүй таара­хаа Хөвчийн хар ахын ярианаас олонтаа сонссон тул түүний араас нэг их нэхэл бололгүй орхив.

ХӨВЧИЙН ХҮРЭН ЦӨӨРЧ, СИБИРИЙН ЦАГААН ШИЛТ ХАР БААВГАЙ ХИЛ ДАВАН ОЛНООР ИРЖЭЭ

Ингэж явсаар Хатанцын эх гэдэг газар руу очлоо. Эндээс хөвчийн хүрэн баав­гайн нутаг үргэлжилнэ. Баав­гай өдийд халиарт ордог үе нь. Сүүлийн жилүүдэд хөв­чийн хүрэн баавгай олноор устаж үгүй болж байгаа аж. Монгол Улс баавгайг 2002 онд тоолсон байдаг. Тэр тоол­логоор 246 баавгай Ханхэнтийн нуруу, Хөвсгөл аймгийн Хорьдол сарьдагийн нуруунд байна гэх албан ёсны тоо гаргаж байжээ. Гэ­тэл сүүлийн зургаан жилийн дотор 100 гаруй баавгайн эд эрхтэнг хууль бус анчид бус­дад худалдаалах гэж байс­ныг цагдаагийн байгууллага илрүүлээд байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд 273 ширхэг баав­гайн соёо урд хөршийн иргэн хилээр гаргах гэж байгаад баригдсан. Мөн гурван жи­лийн өмнө эхнэр нөхөр хоёр хилээр амьтдын эд эрхтэн гаргах гэж байгаад баригдсан. Тэдэнд 20 гаруй баавгайн эд эрхтэн явж байсан гэдгийг тогтоосон. Мөн өнгөрсөн жил гэхэд “Эмээлт” захын чен­жүүдээс  20 гаруй баавгайн эд эрхтэн гарч ирсэн. Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумаас урд хөршийн хоёр иргэн баавгай өвчиж буй зураг хэвлэл мэ­дээллийн хэрэгслээр цацаг­дах болсон. Энэ мэтээс үзэ­хэд хөвчийн хүрэн баавгай дуусч байгаа гэхэд болно. Харин газар дээрээ ямар байгааг  Д.Мяг­марсүрэн ахаас асуулаа. Тэгсэн “Би чамд Монголын баавгайн тоо толгой өсч бай­гаа гээд сайхан мэдээ дуулгах уу” гэв. “Хөв­чийн хар”-ын хэлж буйгаар сүүлийн хоёр жил хойд хөршийн Сибирт хэд хэдэн удаа томоохон түймэр дэгдсэн байдаг. Үүнээс үүдэн хамаг зэрлэг амьтад нь Мин­жийн хангайн хилээр Мон­голд ороод ирчихсэн гэнэ. Тэр тусмаа Сибирийн цагаан шилт хар баавгай тайга хөв­чид олноор үзэгдэх болжээ. Бүр хоорондоо эвцэлд ороод Монголын хүрэн эвшнээс хоёр бамбарууш гарахад нэг нь хүрэн нөгөөх нь цагаан шил­тэй хар бамбарууш гарч бай­гаатай “Хөвчийн хар” хэд хэдэн удаа таарчээ. Түүний хэлж буйгаар Монголын хү­рэн баавгайн зан араншин дөлгөөн байдаг бол Сиби­рийн хүрэн баавгай их догшин араншинтай гэнэ. Баавгай өвөлжин ичээд хавар гарах­даа шоргоолжинд ордог. Ойн улаан шоргоолжоор арав гаруй хоног хооллоод дараа нь халиарт ордог гэнэ. Үүнийхээ дараа амьтан ба­рьж иддэг байна. Баавгай идшээ олж идэхдээ хөөж байгаа амьтныхаа араас нэгэн жигдээр уйгагүй хөөдөг байна. Нөгөө амьтан нь уул өөд хөөгдөж байгаад сүүлдээ бахардан баавгайн идэш болдог юм байх. Сүүлийн жилүүдэд баавгайг ичээнд нь байхад буудаж эд эрхтнийг авдаг болсон талаар ч ярьж байна лээ. Ийн ярилцаж яваад Хатанцын эхийн ба­руун үзүүрийн хадан цохион дээр  хүрэн баавгайтай саа­хал­тын дайны таарлаа. Морины тургих чимээ, хүний бараанаар өнөөх чинь мод руу яйвганатал гүйлээ. Бид ч араас нь хэсэг хөөж үзэв. Ой модонд гүйцэгдэхгүй алга болох аж. Холоос харахад удаан болхи хөдөлгөөнтэй харагдах боловч хурдтай амь­тан аж. Бидний эхний таарсан баавгай тоо толгой нь цөөрөөд байгаа Монголын хөвчийн хүрэн баавгай байв. Мөн уулын анчид сүүлийн жилүүдэд баавгайг ичээнд нь “нудрах” нь ихэсчээ. Энэ та­лаарх мэдээллийг дараа дэл­гэрэнгүйгээр хүргэх болно. Ой хөвчийн тайга  гэдэг өөрийгөө бүхэлд нь хамгаалж байдаг бололтой. Хэнтийн нуруунд өдгөө хүртэл хүссэн хүн очиж чадахгүй байгаа нэг шалтгаан нь урин дулааны улиралд ялаа шумуул явж болохоор­гүй их, бас намагтай байдаг учир морьтой, явганы алин ч хүрч чадалгүй замаасаа буц­даг гэнэ. Өвлийн улиралд энд цас ёстой үүлтэйгээ буучих­даг гэнэ. Цавцайсан цагаан цас хүний хэнхдэгээр тат­маар байдаг. Уулын оройгоор исгэрэх салхи нь  цасаа цохи­чихсон байдаг боловч хүн явж болохооргүй салхитай. Ха­вар, намрын улиралд торлог өвсийг нь гаталж чадах юм бол морьтой яваад байх боломжтой гэнэ.   

Нар уулын цаагуур хүү­шилж, уулын хөх шүүдэр буух үед  хонох газраа очлоо. Модон дунд уулын нөмөр газарт устай газар байх ажээ. Мориноосоо буугаад тэр хавиар хуурай модны мөчир түүж эхэллээ. Унтах газар хэдэн талаасаа нөмөртэй тэгш газар. Хоол цайгаа хийх гэж байгаа болохоор бид хоёр хоёр тийшээ модонд явсан юм. Удалгүй тэвэр дүү­рэн хуурай мөчир түүж ирэн жижиглээд гал түллээ. Хээ­рийн бор цай тогоон дотор даргитал буцлаад л гэрээсээ авч гарсан борцоо мөлгөр чулуугаар салбайтал нь нү­дэж гарлаа, “Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэн ах. Ийн хоол, цайгаа идэж уучихаад морьдоо аргамжаад амар­лаа. Бид хоёр энэ хугацаанд ам хуурайгүй яриад л байгаа.
 
“ТОЛГОЙ ДЭЭГҮҮР СУМ СҮНГЭНЭЭД Л БАЙСАН“

Тэрбээр “Би гурван удаа буудуулаад амьд гарсан хүн. Энэ уул хангай намайг хам­гаалж байдаг шиг байна лээ. Энэ балар ойд хэн нэгэн намайг алчихсан байхад хэн ч цогцсыг минь олохгүй шүү дээ. Тийм л хүнд нөхцөлд ажиллаж амьдарч байна” хэмээн ярив. Эндээс бид хоё­рын ярианы сэдэв буудуул­сан талаар хөвөрлөө. Хоёу­лаа тэнгэр ширтэж хэвтчихээд л яриагаа өрнүүллээ. Хөв­чийн харыг дуурайгаад би бас нэг өвч амандаа зуучихсан хэвтээ. “2000 оны зун судал­гааны оюутнууд дагуулаад уул руу гарсан юм. Би нөгөө­дүүлийн судалгаа хийж бай­гааг ажиглахын зэрэгцээ зам­чилж, бас зарим газраа эргэж байгаа санаатай. Тэгсэн су­далгааны хоёр дахь өдрийн орой нар арай жаргаагүй байхад гэнэт л буун дуу тас хийгээд л хэдэн талаас буу­даад эхэллээ. Миний тоо­цоолж байгаагаар дөрвөн хүн зэрэг буудаад байгаа юм. Нөгөө оюутнуудаа элэг дөр­вөөр мөлхүүлээд хадны цаа­гуур оруулаад өөдөөс нь гал нээлээ. Толгой дээгүүр л сум шун хийгээд байгаа юм. Бондгор чулууны ард байсан тулдаа амьд  гарсан. Миний өмнө байгаа чулууг хэд ч оносон юм бүү мэд. Хадан дунд байгаа оюутнууд “Хүн алчихлаа ш дээ” гээд орилол­доод байгаа. Намайг хөдөл­гөөнгүй нугдайгаад хэвтээд байхаар буудуулаад үхчих­сэн гэж бодсон байгаа юм. Нөгөө буудаад байгаа нөх­дүүд намайг буудчихлаа гэж бодсон уу,  сум нь дууссан юм уу модон дундуур морио унаад зугтаачихдаг юм бай­на. Миний шар хөдлөөд араас нь хоёр морио унаад гарсан. Тэр үед би энэ  хөв­чийн хүн. Эх нутагтаа муу­сайн хулгайч нарт буудуулах юм уу гэж бодогдоод шөнө­жин мөрөөр нь хөөгөөд өглөө гэгээ орох үед зам товчлон тоссон. Дээд талаас нь буу­дахад бэлэн зогсож байсан. Гэвч би тэдэн шиг алуурчин биш болохоор яаж ч чадал­гүй явуулсан. Би зулай дээ­рээс нь буудах боломж бай­сан. Гэвч тэгэлгүй зүгээр явуулсан. Ингэж ууланд анх удаа багахан дайн хийж үз­лээ. Тэр үед хулгайн анчдыг барьдаг ганц байгаль хамгаа­лагч нь би байсан. Сүүлд хэдэн жилийн дараа Мөнгөн­морьтод явж байгаад над руу буудаж байсан залуутай таар­сан. Түүний ахыг би ан хийж байхад нь барьж цаг­даад өгсөнд өс санаж намайг буудсан юм билээ” хэмээн ярив.

МОНГОЛ ХҮН ХЯТАД РУУ ХАРЖ УНТАХГҮЙ ГЭСЭН ҮЗЭЛ АМИЙГ НЬ АВАРЧЭЭ

Дараа нь мөн л Биологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэнтэй 2002 ууланд долоо хоног судалгаанд нь газарчилжээ. Тэгээд нэлээд газрын уруу газар майхнаа бариад амар­сан байна. Хойшоогоо их уруу газар таарсан гэнэ. Хамт яваа  Биологийн хүрээлэн­гийн эрдэмтэн “Хоёулаа ураг­шаа харж унтах уу. Яаж ийм уруу унтах юм” гэжээ. Тэгээд урагшаа харж унтах гэж байснаа гэнэт л хойшоо харж унтмаар санагдаад хамт яваа хүндээ “Хэзээ Монгол хүн урагшаа харж унтаж байлаа. Үхсэн хойноо ч Хятад руу харж унтахгүй” хэмээн зө­рүүд­лээд хойшоо газрын уруу харж унтжээ. Тэгсэн өглөө үүр хаяарч байтал буун дуу тас хийгээд л явчих­сан байна. Өндийгөөд харсан хөлийнх нь доогуурхан, майх­ныг  нь бууны сум нэвт гарсан байжээ. Хоёулаа сандралдан хойд хэсгээрээ майхнаа хутгаар зүсч гарч зугтаасан байна. Хойшоо модонд ойрхон байсан учир мөлхөж явсаар аюулгүй газар очжээ. Буун дуу хэсэг дуугарч бай­гаад намжсан байна. Буудсан хүмүүсийн барааг ха­рахад мөн л хууль бус анчид байсан аж. Эргээд майхан дээрээ очиход буудсан этгээдүүд урагшаа толгойгоо харуулж унтсан байна хэмээн тоо­цоолж буудсан нь тодорхой байжээ. Өмсч явсан гутлын түрийг нь гурван удаа нэвт буудаж майхныг зургаан удаа цоо буудсан байжээ. Ингэж үхлээс хоёр удаа аврагдаж байсан байна. Гурав дахь нь 2005 онд гэнэ. Ганцаараа эргүүл хийгээд явж байтал хаанаас ч юм гэнэт буудсан байна. Гэхдээ оноогүй гэнэ. Тэрбээр ийнхүү гурвантаа буудуулсан ч, заримд нь ба­раг шүршүүлсэн тухайгаа ярингаа нэг нүдээ анин, нө­гөөхөөрөө шанага долоон одыг гярхай гэгч нь харж бай­гаа бололтой. Тэгснээ оддыг харах бүрт өөр байдаг юм. Байрандаа байгаад л байдаг хэрнээ харах бүрт хараад баймаар өөр гээд түрүүлгээ харав. Хөвчийн шөнийн бай­галийн хөг аялгуу цаанаа л анир гүм, нууцлаг.

Хөвчийн хар “Чи бид хоё­рын хажууханд, арав гаруй километрийн цаана  2008 онд Онцгой байдлын гал сөнөөгч­дийн МИ-8 онгоц осолдсон газар байгаа. Би осол болсон газрыг хамгийн анх олж бай­лаа. Энэ талаар маргааш ярья” гээд буцаж тэнгэр өөдөө ширтэн хэвтлээ. Түү­ний хө­дөлгөөн бүр амьдтын хөлийн чимээ хийгээд хол ойрыг сонордох мэт санаг­дана.

-Бидний үгэнд орсон бол хайран сайхан залуус
энэ тайгад амиа алдахгүй байсан даа-

Нар мандах болоогүй дөнгөж үүрийн цэгээн туяа
тусч байхад “Хөвчийн хар” сэрсэн юм. Бид хоёрын унтсан газраас холгүйхэн
аргамжсан морьд тургилаад  төө ургасан
нялх ногоон өвсийг шир шир хийн зулгаан идээшлэх аж. Уулсын цээжээр  битүү бүгээн манан буугаад хоножээ. Үүр
хаяарч байгаа болоод ч тэр үү уулын шувууд эцэж цуцахаа мэдэхгүй жиргэн шулганана. Хаашаа л харна гүн ногоон өнгө тунарсан
модот уулс дүнхийгээд, тэртээ манан татсан өндөр уулнаас хөхөө шувууны “гүүг
гүүг” хэмээн донгодох дуу сонсогдоно. Өнөөдөр уулын хэцээр явсаар Шарлангийн эх
рүү очоод эргэх юм. Шарлангийн эх гэх газар амьтдын диваажин нутаг гэсэн. Тэнд
буга, бор гөрөөс харайлдаж, уулын энгэрээр нь баавгай маажиганан гүйлдээд
дэлхийд тоо толгой  нь нэн ховордоод
байгаа хөх шаазгай шагширсан тийм нугад очихоор зорьсон юм. Нарны битүүд газар
дөхөхөөр өглөөнийхөө цайг уучихаад мордлоо. Мийгаа ах бид хоёр ар араасаа
цувран уулын хэц өөд мацаж яваа. Хангай газрын морь унаад гарсан бол өдийд хөх
мах нь чичрээд нэг ч даваа давалгүй зогсчих байсан биз.  Харин уулын морь өөр юм. Хавар эрт ногоо
идээд махалчихсан морь ямар ч амьсгаадалгүй явж байгаа нь энэ ууланд үрээ
байхаасаа “зүтгэсэн” болохыг илтгэх мэт.
Д.Мягмарсүрэн ахаас таныг  яагаад
“Хөвчийн хар” гэж дууддаг болсон талаар асуулаа. Тэрбээр уулыг цуурайттал инээснээ “Би энэ уулын хүн шүү дээ” гэв.
Тэгснээ төд удалгүй “Хулгайн анчид л өгсөн нэр шиг байгаа юм. Хотоос ирсэн хийгээд
нутгийн зарим хүн тэгж дуудахад эхэндээ эвгүй, дургүй хүрдэг байсан. Сүүлдээ ойр хавийн хүмүүс мэддэг болчихсон. Одоо Мягмарсүрэн гэвэл таних хүн бараг байхгүй. Хөвчийн хар гэвэл энэ хавийнхан
андахгүй” гэв. Бид хоёрт ярилгүй үлдээсэн зүйл бий. Тэр нь 2008 оны зургаан
сард ууланд гарсан түймрийг унтраахаар явж байгаад онгоцтойгоо осолдсон Онцгой
байдлын гал сөнөөгчдийн тухай.

“Ми–8“ онгоцны
ослыг хүний цусны үнэрээр
олсон гэнэ

“Хөвчийн
хар”  энэ талаар ингэж ярив. “2008 оны
зургаан сард миний хариуцаж байсан ойд битүү түймэр ассан. Тэр зун бороо
ороогүй хуурайшилт ихтэй байсан болохоор ууланд явж байсан хэн нэгний тавьсан
галаас болж хайран сайхан залуус амиа алдсан юм. Би гал тавьсан хүмүүсийг хууль
бус анчид гэж боддог. Тэд бугын цусан эвэр, засаа, чивэнд явж байсан хүмүүс
гэдэг нь гарцаагүй. Тэд л ууланд гарч, асаасан галаа унтраалгүй явсан нь
тодорхой. Нэг өглөө сэрсэн чинь түймэр битүү дэгдсэн байсан. Сумын Онцгой байдлын алба хаагчидтай ууланд газарчилж явлаа. Хоёр өдөр гал унтраах
гэж ноцолдоод барахгүй бүгд ядарсан амьтад. 
Түймрийн өөдөөс сөргүүлж гал тавиад арай гэж намдаагаад сөргүүлсэн галаа
цааш алдахгүйн тулд унтрааж байгаа юм. Түймэр дүрэлзэж байгаа ойгоос далавч зэрэг нь шатаж байгаа шувууд нисэж, шатаагүй газарт гал тавиад хүндхэн байсан.
Ингээд ойд гарсан түймрийг цучилд оруулаад энэ талаараа Онцгой байдлын ерөнхий
газарт станцаар  мэдэгдсэн. Тэгтэл өөдөөс
онгоц нисгэх гэж байгаа гэсэн. Бид онгоц нисгэх
шаардлагагүй галаа бүрэн унтраасан гэсэн боловч гал сөнөөгчдийг нисгэчихсэн байсан. Онцгой байдлын ерөнхий газартай холбогдчихоод
Ерөөгийн халуун рашаан орох гэж байтал тэнгэр муухайраад битүү манан татчихсан.
Тэгээд намирсан зөөлөн бороо шивэрч эхэлсэн. 
Тэр шөнөдөө ойд гарсан түймрийг унтраагаад хоносон. Тэгтэл маргааш өглөө
нь Онцгой байдлын ерөнхий газраас станцаар холбогдоод онцгоц очсон уу гэж
асуудаг юм байна. Бид ч ирээгүй гэдгийг хэлээд холбоо тасарсан. Төд удалгүй
дахин холбогдоод уулнаас бууж, Зүүнхараа
дээр хүрээд ир гэж үүрэгдэж байгаа юм. Зүүнхараа дээр маргааш орой нь яваад
очтол бөөн хэрэг мандчихсан Онцгой байдлын аврагчдын яваа онгоц ор сураггүй алга болчихсон байсан.
Эрлийн багийн дарга нар Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сум, Минжийн хангай руу онгоц
нисгээд байгаа юм. Тэгэхээр нь яасан гэж тийшээ шувт явдаг юм бэ, наагуур хай. Гал гарсан тэр хавиар хай гэхээр
эрлийн багыг удирдаж байсан дарга Ерөө суманд аргал түүж явсан эмгэний дээгүүр
ниссэн байна гэсэн мэдээлэл ирсэн гээд тэр хавиар хайгаад байгаа. Үүнээс болж
цаг алдсан байхгүй юу. Бид маргааш нь орой нь Хонин нуга гарч замдаа хоноод нөгөөдөр нь ууландаа очсон. Өөрийнхөө
арав гаруй морийг унуулаад газраар хайж эхэлсэн. Нөгөө хүмүүс ууланд явж
чадахгүй болохоор нь чи бид хоёрын
хонодог уулын баруун хэцийг бариад явж байтал нэг сонин үнэр үнэртэх шиг
болсон. Ойд хөвчид явж байхдаа тийм үнэр огт үнэртэж байгаагүй содон үнэр
байхаар нь тэр зүг рүү явсан. Тэгсэн осол болсон газар дээр яваад орж байгаа
юм. Хүний цус тэгж эвгүй содон үнэр гаргадаг юм билээ. Ойртож очоод дурандлаа.
Амьд хүмүүс байгаа харагдсан. Мөн шүхэр дэлгэчихээд шүхэр доороо ослоос болж
амиа алдсан гал сөнөөгчдийг
эгнүүлээд тавьчихсан байсан. Нэг тэдэн дээр яваад очдог юм билүү гэж бодогдсноо
газраар явж байгаа хүмүүс осолдсон онгоцыг олбол түрүүлж очиж болохгүй. Нисдэг
тэрэг дуудах хэрэгтэй гэж хэлснийг санаад эргээд морио унаад чавхадчихсан.
Сандарсан амьтан хурдан л хэл дуулгах юм сан гэж бодогдоод морио эцтэл нь
давхисан байна лээ. Тэгээд анх би  ослын
газрыг олж, хэл дуулгасан. Нисдэг тэрэгтэй хамт ослын газар очиж байгаа юм. Хүн
харах аргагүйгээр гал сөнөөгчид нар амиа
алдсан байсан, хайран залуус. Битүү өтгөн
мананд төөрөөд онгоцныхоо элгээр хад мөргөчихсөн байсан. Онгоцын сэнс их бөх
байдаг юм билээ. Бүдүүн модыг
унахдаа хяргачихсан байсан. Бидний үгэнд
орж тэднийг нааш нь нисгээгүй бол осол болохгүй байсан” хэмээн ярьж явтал унаж
яваа морь гэнэтхэн давхийн үргээд бусгадаг байгаа. Золтой л уначихсангүй. Морь
юунаас болж үргэв гэсэн бидний хажуугаар зургаан торой дагуулсан бүл зэрлэг
гахай өнгөрсөн байжээ. Ар араасаа цуварчихаад дуугаран шогших аж.  Бодон нь жигтэйхэн том биетэй голийсон амьтан
сүргийн сүүлд явахыг олж харлаа. Намар болж 
өвсний сөл тасраад ирэхийн цагт чихчихсэн гахай шиг л биеэ дааж чадахгүй
болтлоо таргалаад бөндийсөн өөх болох нь тодорхой.

“Онцгой байдлын ерөнхий газрынхан 30 мянган төгрөгөөр шагнасан”

Ингээд “Ми-8” нисдэг
тэрэгний ослын талаар яриагаа өрнүүллээ. Таныг анх очиход ямаршуухан байдалтай
байсан бэ. “Би анх ослын газрыг олоод дараа нь 
эрлийн багийнханд мэдэгдээд явган явж байсан эмч нарын эм тариаг морин
дээрээ ганзагалсан. Бусад мориндоо Онцгой байдлын ерөнхий газрын багаж хэрэгсэл
бүгдийг нь ачиж явсан. Нэг моринд зуу гаруй килограмм ачаа ачсан байсан. Тэгээд хэсэг хүнтэй морио унаад ослын газар руу явлаа. Биднийг очиход нүд хальтрам дүр зураг угтсан. Ослоос амьд үлдсэн Цогоо гээд залуу баруун
гар нь онгоцны сэгэнд даруулчихсан амиа алдсан хүмүүс дунд хэвтэж байгаа юм.
Хажууд нь амьд үлдсэн хүмүүс гаргаж авах гээд ноцолдсон бололтой модоор хөшсөн
байсан. Бас Сүхбаатар, Ганжигүүр, Гавъяат нисгэгч Сугар, Бадамжунай нарын нүүр
ам бүхэлдээ цус болоод хатчихсан. Хөдөлж ч чадахгүй бидний бараанаар хашгираад
л байсан. Эр хүний нулимс хатуу
гэдэг дээ. Үхлээс аврагдсан тэд биднийг хараад бүгд уйлцгаасан. Эрлийн багийн
бид хэд ч уйлаад л. Нэг талийгаач залуугийн бөгс цээж дундуураа хуваагдчихсан, түрүүлгээ хараад өвс зулгаасан чигтээ өөд
болсон байсан. Түүнийг хараад үнэхээр
өр эмтэрсэн, одоо ч нүдэнд харагдаад байдаг юм.  

Амьд үлдсэн залуус ам нь цангаад хэцүүхэн
байдалтай байсан. Шар шөвгөр уулын тэр хавиар ус байхгүй ян сарьдаг уултай.
Таван цаг гаруй усанд явж байж халуун рашаан дээр очно. Эмч нарын авч явсан
өвчтөнд хийдэг дуслыг уулгасан. Бас өвдөлт намдаах байх гээд тэр дор нь спирт
өгөөд онгоцонд суулгасан даа. Монгол хүний тэр тусмаа эр хүний тэсвэр
тэвчээрийг тэр ослоос харсан. Бөгсөн бие нь мэдээгүй болоод босч чадахгүй
мөртлөө өвс зулгаан явсаар байгаад осол болсон газраас зуу гаруй метр яваад
хоол хийж идсэн байгаа юм. Бүр цээжин дээрээ махны мод тавьж байгаад
хэвтээгээрээ хөшиглөөд хоол хийж идсэн байсан. Үнэхээр нуруу нугас тархиндаа
хүнд гэмтэл авсан байсан. Аргагүй шүү дээ. Онгоц тэгж осолдсон байгаа юм чинь
дотор нь сууж явсан хүмүүс яаж тэсэх юм бэ.

Тэрбээр “Ах нь
иргэний үүргээ л гүйцэтгэсэн. Гэхдээ энэ хөвч тайгыг мэддэг тулдаа осол
гарснаас дөрөв хоногийн дараа орой
болж байхад ослын газар очсон юм. Хийж бүтээсэн гавъяа байхгүй ч гэсэн иргэн
Д.Мягмарсүрэн анх ослын газрыг олж бидэнд тус боллоо гэх үг тухайн үеийн дарга
нарын нэгнийх нь ч амнаас унаагүй. Өөрсдөө олсон юм шиг л ярьж
байсан. Түүнд гомдолтой явдаг. Миний энэ зүтгэлийг Хил хамгаалах ерөнхий
газраас үнэлж “Хилийн төлөө” медаль өгсөн шүү. Ослын дараа Онцгой байдлынхан 30
мянган төгрөгөөр шагнасан даа” хэмээн ярьж
явсаар зорьж очсон Шарлангийн нуруундаа
хүрэв.

Их
үдийн алдад очиход халиун бугын сүрэг модны чөлөөнд идээшилж байгаа харагдана.
Бугын зоо сортоод, дэрийсэн эвэртэй буга, нарийхан
шилбэтэй шөмбөгөр хошуутай согоо амар тайван. Сүргийн захад залуухан, богино эвэртэй хоёр буга мөргөлдөж, холгүйхэн
бор туулай дээр дээр үсрэн хаашаа ч юм бэ дэгдэх.  Энд зөвхөн уулын амьтад л оршин байдаг газар аж. Туулай, шилүүс, үнэг, чоно, баавгай, хандгай, бор
гөрөөс гээд хөвчийн ойд байдаг амьтан болгон энд бий. Шарлангийн өндөр хэц
дээрээс ан амьтдыг дурандахад алган
дээр тавьсан юм шиг л тодхон.
Тэрүүхэн дор уул сугаас булга урсан байгаа нь нарны гэрэлд мөнгөн утас
гялтганан байгаа шиг  үзэгдэнэ. Байгалийн
диваажин гэдэг энэ буюу.

Үргэлжлэл бий