“Мандухай сэцэн хатан” киноны Баянмөнх жонон,
“Гэрлэж амжаагүй явна” киноны Энхээ, “Говийн зэрэглээ” киноны нисгэгч зэрэг олон
сайхан уран бүтээлд дүрээ мөнхөлсөн Д.Гүрсэд жүжигчин Үндэсний их баяр наадмаар
Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх эрхэм алдрыг хүртсэн билээ. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа
хүргэе.
-Юуны өмнө таньд баяр хүргэе. Гавьяатынхаа найрыг
хэзээ хийх гэж байна даа?
-Баярлалаа. Олон жил урлагийн салбар, тэр дундаа
кино урлагт дурлаж үлдсэний минь буян хишиг гэж бодож байгаа. Одоохондоо зураг
авалттай, завгүй байгаа болохоор намар аравдугаар сараас гавьяатынхаа найрыг хийх
бодолтой байна.
-Киноны зураг авалт уу?
-Онцгой байдлын ерөнхий газартай хамтарч байгалиа
хамгаалах сэдэв бүхий баримтат киноны зураг авалтад гараад байна. Дараа нь бас
нэг киноны зураганд гарах төлөвлөгөөтэй. TV5 телевизээс санаачилсан 25 ангитай
кинонд тоглоно гээд зуны улирлыг завгүй л өнгөрөөх нь шиг байна. Ер нь он гарсаар зүгээр суусангүй.
-“Хувь
тавилангийн ээдрээ” олон ангит кинонд төрсөн ахтайгаа тоглосон байх аа?
-Тийм ээ. Би эхээс тавуулаа, хамгийн бага нь.
Бүгд эрчүүд. Хамгийн бага ах маань найруулагч,
жүжигчин Жигжиджав гээд надтай адилхан урлагийн хүн бий. Уншигчид “Цагаан дуганын
гэгээ”-д тоглосноор нь андахгүй байх. Саяхан цацагдсан “Хувь тавилангийн ээдрээ”
олон ангит кинонд бид хамтдаа тоглосон.
-Эцэг, эх тань аль нутгийн хүмүүс вэ?
-Миний ээжийг Эвшин, аавыг маань Далхсүрэн гэдэг.
Завхан аймгийн уугуул хүмүүс байсан. Аав маань насаараа цэргийн газар ажилласан
их сайхан хүн. Аав цагтаа анхны нэгдлийн орлогч дарга явсан гэсэн. Нэг сонин юм
хэлэхэд манайд аав бид хоёроос бусад нь цэргийн алба хааж үзээгүй. Аав Дорнодын
Халх гол, Баянтүмэнд тулалдаж явсан дайны үеийн цэрэг. Тиймээс би ааваараа бахархдаг.
Би ч гэсэн Дорнодын Матад суман дахь агаараас
эсэргүүцэн хамгаалах ангийн локотарчин, ахлах түрүүч цолтой хүн ш дээ. Харин ээж
маань маш сайхан хоол хийдэг тогооч хүн байлаа.
-Та Сэлэнгэ аймагт нэг хэсэг ажиллаж амьдарсан.
Зарим хүмүүс ярихдаа таныг фактлаад Сэлэнгэ рүү хуваарилагдсан гэж ярих юм билээ.
Тухайн үед яг юу болсон юм бэ?
-Мэр сэр хүмүүс тэгж ярьдаг байсан. Үнэндээ бол
худлаа. Тэр үед би Улсын хүүхэлдэйн театрт найруулагчаар ажиллаж байлаа. Гэтэл Сэлэнгэ
аймагт “Долгио” чуулга байуулагдаж даргаар нь МУГЖ Баадайжав гуай очсон байж л дээ.
Тэгээд намайг чуулгынхаа найруулагчаар ажиллуулах хүсэлтийг яаманд гаргаж намайг
явуулахаар болсон тухай мэдэгдсэн. Яг тэр үед гэр бүлийн маань хүний бие тааруу,
хүн хард үзүүлэхээр төрсөн нутагт нь аваач гээд байсан болохоор тэр саналыг үг
дуугүй хүлээж авсан.
-Сэлэнгэд байхдаа та ямар ямар уран бүтээл хийсэн
бэ?
-Намайг Сэлэнгэд найруулагчаар очиход хүнд байсан.
Зах зээлийн давалгааны үеэр хөдөө битгий хэл хотын томоохон чуулга хүртэл хаалгаа
барьж байсан үе. Аймгийн театрт урлагтаа үнэнч цөөн хэдэн уран бүтээлч л үлдсэн.
Үүний ачаар чуулга маань эргэж сэргэсэн. Тус аймагт 10 гаруй жил ажиллахдаа урлаг,
соёл, утга зохиолын арга хэмжээг найруулсан.
Мөн олон ч “Морин эрдэнийн дуулал”, ардын дууны концерт, Өргөн Сэлэнгийн
дуулал зэргийг найруулан тавьсан. Өргөн Сэлэнгийн дуулал бол Монголын хамгийн анхны шашин урлагийн наадам.
Цам харайх, гал тахих зэрэг шашны бүхий л зан үйлийг нэгтгэн гаргаж чадсан тоглолт
болсон.
-Хуучны сор болсон ихэнх кинонд та дүрээ мөнхөлсөн.
Ер нь кино урлагт зүтгэснээс хойш хичнээн дүр бүтээгээд байна. Тоолж үзсэн үү?
-“Мандухай сэцэн хатан”, “Саруул талын ерөөл”,
“Говийн зэрэглээ”, “Их авхай”, “Ширүүн тулааны өмнө”, “Унаган хайр”, “Төрийн сүлд
өршөө” гээд 150 орчим уран бүтээлд дүр бүтээсэн байх юм. Үүнд богино хэмжээний кино
бүтээлүүд ч орж байгаа.
-“Мандухай сэцэн хатан” киноны найруулагч танд
Батмөнх даян хааны дүр өгчихөөд Баянмөнх жононгийн дүрд тоглуулсан гэдэг юм билээ.
Тухайн үед шаралхаж, дургүй чинь хүрч байв уу?
-Уг түүхэн кино 11 сая төгрөгөөр бүтсэн томоохон
уран бүтээл. 1986 оны 11 сая төгрөг бол их мөнгө шүү дээ. Уран бүтээлчдийн багт
гэхэд л 5000 орчим хүн ажилласан. Ийм том уран бүтээлийг хийхэд цаг хугацаа, ачаалал
гээд хөлс, хүч их шаардсан. Тиймээс найруулагчийн бие чилээрхэж Балжинням найруулагчид
халаагаа өгсөн. Тэгтэл зураг авалт аль хэдийнэ эхэлчихсэн байтал Балжинням найруулагч
зарим дүрд өөрчлөлт оруулж намайг Батмөнх даян хааны дүрд тохирохгүй байна гээд
Сүххуягийг хуваарилж, намайг Баянмөнх жононгийн дүрийг бүтээ гэсэн. Хүмүүс их гайхсан
ч тухайн дүрийг хэнд өгөх нь найруулагчийн эрх учраас шийдвэрийг дагаж ажилласан.
Энэ нь маш зөв сонголт байж гэж би одоо боддог. Тэр үед Сүххуяг нарийхан, гонзгой
залуу, би болохоор биерхүү 90 кг жинтэй байсан юм. Балжинням найруулагчтай би өмнө
нь “Саруул талын ерөөл”, “Гэрлэж амжаагүй явна”, “Говийн зэрэглээ” кинонд хамтарч
ажиллаж байсан болохоор би түүний зөв гэж бодсон. Магадгүй би Батмөнх даян хаан
тоглосон бол ширүүн, омогтой зан надаас гарах ч үгүй байсан юм билүү. Мандуул хаан
чинь бас догшин хүн ш дээ. “Чи өөрөө өрмөө идээд хусмаа надад өгөөд байгаа юм биш
биз” гэж хэлдэг хэсэгт жонон дүрс гээд уурлаад босоод ирсэн бол гал авалцах байсан
биз дээ. Гэх мэт Балжинням найруулагч тухайн жүжигчнийхээ төлөв байдлыг сайн мэддэг
хүн. Тиймээс би ерөөсөө муу санаж явдаггүй. Зуурсан гурилаар тогооч юу хийхээ мэддэг
шиг найруулагч хүн тухайн уран бүтээлийг яаж босгохоо мэддэг.
-“Саруул талын ерөөл” киноны Нацагдоржийн дүргүйгээр
таны залуу насыг дурсахгүй байхын аргагүй. Энэ тухай дурсахгүй юу?
-Тэр үед би чинь цэл залуухан, бага ч байсан.
Тухайн үед Нацагдоржийн дүрийг бүтээх болсондоо баярлахын хажуугаар больдог ч юм билүү гэсэн айдас
төрсөн.
-Яагаад?
-Нацагдорж мундаг боловсролтой сэхээтэн хүн.
Эх орныхоо төлөө бүхий л сэтгэл зүрхээ зориулж явсан мундаг түүхэн, биднээс алслагдсан дүр. Ялангуяа түүний ойр орчимд хамаатан садан
гээд байхаар хүн ховор. Хэн ч түүнийг ийм араншинтай гээд дүрслээд хэлээд өгчихөж
чадахгүй. Гэтэл тийм дүрийг үзэгчдийн сэтгэлд мөнхлөх үүрэг надад оногдож байна
шүү дээ. Тиймээс жаахан бэргэж байсан. Гэхдээ найз, нөхдийнхөө зөвлөснөөр энэ дүрийг
бүтээж чадна гэсэн итгэл төрсөн. Нацагдорж маш цэвэрч, өглөө ажилдаа явахдаа гэрээсээ
монгол дээлтэй гараад цайныхаа цагаар гэртээ ирэхдээ хятад хувцастай, орой нь бүжгэнд
европ хувцастай ирдэг нямбай хүн байсан юм билээ.
Тэр бүү хэл, Нацагдоржийг ирээгүй тохиолдолд
бүжиг эхэлдэггүй байсан юм билээ. Түүнийг улс төрийн шалтгаанаар хэлмэгдүүлэх
бодлого нэн эртнээс төлөвлөгдөж байсан юм шиг санагддаг. Эхнэрийг нь хүртэл гурван
жил шоронд хоригдоод гарч ирэхэд нь хятадууд хар тамхинд оруулж, гэмт хэрэгтэн
болгоод шоронд хорьсон байдаг. Яагаад гэхээр эхнэр Пагмадулам нь мөн л гадаадад
боловсрол эзэмшсэн нөхрийнхөө үйл хэрэгт нөлөөлдөг сэхээтэн хүн байсан учраас хятадууд
нөхрөөс нь холдуулж авч суусан байгаа юм. Энэ байдлыг л хүмүүст харуулах зорилготой
кино л доо.
-“Говийн зэрэглээ” кинонд тоглосон ихэнх жүжигчид
өөд болсон. Үүнтэй холбоотой яриа олны дунд байдаг. Энэ үнэн үү?
-Худлаа. Энэ яриа яаж тархсаныг би мэдэхгүй.
-“Говийн зэрэглээ”-гийн нисгэгч онгоцоо чадмаг
жолоодож харагддаг. Хэр хурдан сурсан бэ?
-Яахав, бага зэрэг дадлагажсан. Хажууд нэгдүгээр
нисгэгч, би хоёрдугаар нисгэгчийн суудалд сууна. Миний зургийг авахын тулд нэгдүгээр
нисгэгчийн суудал дээр оператор суугаад зураг авах ёстой. Тэр үед яах аргагүй жолоон
дээр сууна. Энэ үеэр жаахан дадлага суусных ч юм уу, кино дууссаны дараа Сумхүү
найруулагч “Би нисэх дуртай” киноны хоёрдугаар нисгэгчээр намайг авсан юм. Тэнд
бол бүр овоо, агаарт жолоо аваад явчихдаг болсон. Харин бууж чаддаггүй байсан.
Онгоц сэнсээрээ газар хатгах гээд буулт хийхэд хүндрэлтэй л дээ.
-“Говийн зэрэглээ”-д дандаа тухайн үеийн сор болсон
уран бүтээлч тоглосон байдаг. Яаж энэ хүмүүсийг бүрдүүлсэн нь сонин байна?
-Цэвээнравдан маань хэлмэгдүүлэлтийн үед Дундговийн
хөдөө суманд хоёр жил клубын даргаар ажилласан. 1980 онд хот руу татагдаж театрт
ирсэн юм. Тэр үед Эрдэнэтогтох бид нар сургуулиа төгсөөд театрт дөнгөж жүжигчнээр
ирж байсан үе. Доржсамбуу маань Багшийн дээдийн Кино, драмын ангид багшаар ажиллаж
байсан. Ингэж бид нэг дор бөөгнөж, нэг уран бүтээлд хамтарч ажиллах гараа эхэлсэн
дээ. Цэвээнравдан бол их хошин, мэдрэмжтэй, мундаг уран бүтээлч байлаа. Монголын
хошин урлагийн нэлээн том төлөөлөгч шүү дээ. Доржсамбуу бол мундаг найруулагч.
Дэлхийн сонгодгуудаас, тухайлбал “Нора”-г Монголын тайзнаа анх тавьсан хүн. Тэгсэн
хэрнээ дүрд ордог. Кинон дээр Арслан Хашхүү захирлыг модонд хүлж хонуулчихаад,
Номинд загнуулаад холбооноос гараад явж байгаа хэсэг байдаг даа. Тэр зургийг авах
үед Доржсамбуу “Дугуйгаа өшиглөчихвөл хөлөө хугалчих байх даа” гэснээ “Өө, энэ хувинг
энд тавьчихъя. Хувинд л уураа гаргасан хүн байгаа биз” гэх жишээтэй. Харин манай
Оюунцэцэг их чамбай, чадвартай жүжигчин байсан.
-Эрдэнэтогтох жүжигчин одоо хаана юу хийж байгаа
вэ?
-Ойрд холбоо тогтоосонгүй. Хотод л амьдарч байгаа
гэж сонссон.
-Та нар сайхан найзууд явсан биз?
-Тэгэлгүй яахав. 1987 оноос Монгол телевизийн
шууд эфирт ордог байлаа. Нэг нэг том найраглалтай шууд л орж уншина. Тухайн үед гацах эрх байхгүй. Одоогийнх
шиг ямар сүүлд нь таслаад монтажлана гэх юм биш. Ээлжит нэвтрүүлгээс буугаад одоогийн
UBS телевизийн байранд зурагт үзэж байгаад гартал Эрдэнэтогтох маань шилэн хаалга
нэвт мөргөж гараад эрүүгээ, духаа зүсчихсэн. Телевиз үзэх гээд гэрлээ унтраагаад
өрөө бүдэгхэн байсан болоод тэр шилэн хаалгыг хараагүй хэрэг. Ер нь энэ мэт инээдтэй
зүйл олон болно. Цэвээнравдан, “Гарьд магнай” киноны молиго Очирт тоглодог Алтангэрэл, Эрдэнэтогтох,
Доржсамбуу жүжигчин гээд бид хэд үнэхээр сайхан найзууд явлаа. Нэг нь өнөөдөр гэр
барина гэвэл очоод тусалдаг. Нүүрс, модыг нь очоод буулгаад өгдөг тийм л сайхан
нөхөд байсан даа. Хааяа жаргал зовлонгоо хуваалцаж ярилцангаа уучихна. Тэрнээс биш
өнөөгийн залуус шиг нэвт архидалт ямар болох биш. Одоо ихэнх нь л бурханы оронд
очсон болохоор хааяа хөөрөлдөх хүнгүй сэтгэл нэг л эзгүйрээд, цээж харанхуйлаад
явчихдаг. Аргаа барахдаа хуучны хэдэн киногоо ээлжлэн тавьж үзэж тэднийгээ харж
сэтгэлээ онгойлгох юм даа.
-Таны хувьд гавьяатын цол оройтсон юм шиг санагддаг
уу?
-Яахав төрийн минь буян, урлаг, түмэн олны минь
хайр ивээл харж үзлээ. Миний хувьд аль хэдэн жилийн өмнө хүртэх ёстой байсан юм
гэж хэлэх дургүй. Мэдээж битүүхэн гордлого бол байсан.
-Гавьяатын цолыг юу дагадаг юм бол?
-Сар бүр 150 мянган төгрөг авах юм билээ.
-Таныг залуудаа их сайхан залуу байсан гэж хүмүүс
ярьдаг. Хүүхнүүд араас чинь хэр гүйдэг байв?
-Залуудаа бусдын л адил уран бүтээлд хорхойсч,
уран бүтээлээр хөглөгдөж явдаг байлаа. Яахав хөдөө кино зурагт яваад ирэхэд миний
хаяг дээр зөндөө захиа ирчихсэн байдаг байсан.
-Захианд нь хариу бичиж байв уу?
-Үгүй ээ. Хүний юм бол хүний л юм байдаг гэгчээр
амьдралын ханиа сонгочихсон гэр бүлтэй болсон хүн чинь хажуудахаа яалаа гэж гомдоохыг
хүсэхэв. Захиа ирснийг нь хараад л өнгөрдөг байсан.
Д.ДАВААСҮРЭН