Categories
мэдээ нийгэм

Улсын сургуульд элсэлт авахгүй мэргэжлээр хувийн сургууль оюутан элсүүлэхгүй

Ерөнхий боловсролын сургууль төгсч ирээдүйд хөл тавих гэж байгаа залуус аль сургуульд ямар мэргэжлээр сурах эсэхээ шийдэж амжаагүй байгаа бол зарим нэг мэдээллийг хүргэе. Өнгөрсөн гуравдугаар сард БШУ-ны сайд Л.Гантөмөр тушаал гаргаж мэргэжлийн 817 индексийг 178 хүртэл цөөлсөн. Их, дээд сургууль, коллежид орж буй оюутнууд 800 гаруй мэргэжлээс бус 170 мэргэжлээс сонгож суралцах юм. Учир нь нэг салбарт хамаарагдах мэргэжлүүдийг нарийвчилан мэргэжил олгодог байсан бол эдийн засаг, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй гэж багцалсан гэсэн үг. Тэгвэл их сургуулиудаас хасагдсан мэргэжлээр хувийн сургуульд элсэлт авахгүй юм байна.

Д.СҮРЭН 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Урам хайрлах хэмжээ

Бусдад дандаа  урмын үг хайрлаж яв гэх. Тэр үнэн. Ухаантай балай хэн боловч урам сонсохыг битүүхэндээ хүсч явдаг. Шагналд дургүй гэх авч медаль өгөхөд өөдөөс гараа сарвайж л байгаа биз дээ.
Яг нарийндаа бол туршла­гатай сурган хүмүүжүүлэгчид хүмүүсийн энэ өчүүхэн сул тал дээр тоглолт хийдэг байдаг л арга хэлбэр шүү дээ. Тухайлбал олон жил шоронгоор явчихсан этгээдэд “Ямар сайхан мэндчилдэг юм. Маш амттай хоол хийжээ…” гэхчилэн жирийн амьдралд дасгах гэж хөөргөөд байхаар бүр егзөр хулгайч нь хүртэл уярч хайлдаг.
Урмын үгсийг маанийн чавганц нар шиг харааж ч чадахаа байтлаа хошуугаа дэвсэцгээн наль наль хийцгээвэл бүр утгагүй юм болдог. Хэзээ мөдгүй гэрлэх гэж буй том хүүхэн эрхийн тэнэгтэж, төрхөмдөө ганц удаа хог шүүрдэж, оёж шидсэнийхээ төлөө урам нэхэж урвайж байна, цаана чинь. Юуны чинь урам. Иймхэн юмыг хүн болгон хариу тус нэхэлгүйгээр хийгээд хэвшчихсэн байх ёстой хэмээн тас загнавал зохилтой.
Тэгэхлээр “Чи сайн” гэх үнэлэлтийг эзэлсэн эрэмбэ зиндаанд нь  тохируулж хэлдэг байхгүй юу. Дээхнэ манай Цэнддоог дадлагын оюутан “Таны фельетон бүр элэг авчихлаа. Та шог зохиол бичээч.Аягүй бол чадна даа” гэж “урам хайрлаж” билээ. Түүнд нь хэр урамшаа бол.

Ж.ГАНГАА

Categories
мэдээ нийгэм

Бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй зургаан настнуудыг намар бүртгэнэ

Ирэх намар сургуульд орох зургаан настай хүүхдүүдийн бүртгэл энэ сарын 16-нд дууссан билээ. Нийслэлийн хэмжээнд нийт 23877 хүүхэд бүртгүүлэхээс 17425 хүүхэд нэгдүгээр ангид орохоор бүртгүүлээд байгаа аж. Тодруулбал, Хан-Уул дүүрэгт 2031 хүүхэд бүртгүүлэхээс 1922, Багахангайд 85 хүүхэд бүртгүүлэхээс 77, Чингэлтэйд 2387 хүүхэд бүртгүүлэхээс 2051 нь бүртгүүлжээ. Харин Сүхбаатар зэрэг зарим дүүргүүдийн нэгдсэн мэдээлэл гараагүй байгаа юм байна. Ямартай ч ирэх хичээлд нийслэлийн хэмжээнд нийт 801 бүлэг хичээллэх ба одоогийн байдлаар 578 бүлгийн сурагчдыг бүртгэсэн байна. Тэгвэл үлдсэн хүүхдүүдийг намар бүртгэх байна. Учир нь бүртгэлийг гүйцэт явуулаагүй шалтгаан нь сурагчдын шалгалт давхцсантай холбоотой аж.

Д.Сүрэн

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье

Хөвсгөл нуурыг анх удаа судалсан гидрогеологич Н.Батсүхийнх

Бороон хөшиг татан шивэрсэн бямба гаригийн өглөө эрт Н.Батсүх багшийнд очлоо. Амьдралаа тэр чигт нь Монгол орны усыг судлахад зориулсан эл эрхмийг Найдангийн Батсүх гэдэг. Тэрбээр Монгол Улсын гавьяат багш, ШУТИС-ийн хүндэт профессор, газарзүй болон Геологи минералогийн шинжлэх ухааны доктор цолтой. Говь нутагт төрж, өссөн энэ хүн Хөвсгөл нуурыг 25 жил, Сэлэнгэ мөрний ай сав газрыг арав гаруй жил судалсан түүхтэй.
Хос мэргэжилтэй болсон т¿¿х
Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа бидэнд цай барьж байхдаа “Манай өвгөн өнөө өглөө босчихоод энэ хавиар юм түжигнүүлж байснаа гэнэтхэн дуу алдаад явчихлаа. Би цочоод босоод ирсэн чинь  толины өмнө очоод зогсчихож.  Өчигдөр шүдээ авахуулсан юм. Тэгсэн  хацар нь хавдаад хоносон байна лээ. Тэрийгээ толинд гэнэт хараад дуу алдсан нь тэр. Сэтгүүлчид ирэх гэж байхад хацар хавдчихлаа гээд манайхан энэ хавиар сандралдаж гүйлдлээ. Ойрын хэдэн жил ингэж сандралдаж, өрөө дамжиж гүйлдээгүй юм байна шүү” гээд инээж байна. Гэрийн эзэн ч инээд алдах ажээ. Н.Батсүх багш Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын хүн. 1961 онд Өмнөговь аймгийн дунд сургуулийг төгсөж байжээ. 1961 оны хавар Гэгээрлийн яамны “хар” Жадамбаа гэх хүн Өмнөговь аймагт ирсэн гэнэ. Тэр хүн тус аймагт ирсэн шалтгаан нь ЗХУ-д долоон хүүхэд сургахаар болж, аравдугаар ангийн хүүхдүүдээс сонгон шалгаруулалт хийсэн байна. Онц сурдаг тэргүүний сурагчдын нэг Н.Батсүх мэс заслын эмч болохоор мөрөөдөж байсан учир хойд хөршид суралцах хуваарийг огт сонирхоогүй гэнэ. Гэтэл сургуулийнх нь захирал, ангийнх нь багш хоёр дуудаад “Чи энэ долоон хуваариас аль дуртайгаа сонго.
Чи заавал ЗХУ-д суралцах ёстой хүн” гээд тулгачихсан гэнэ. Ямар, ямар мэргэжил байгааг огт мэдээгүй хүү Гидрогеологич гэдэг үг нүдэнд нь тусахаар нь сонгочихжээ. Гидрогеологи гэж ямар утгатай үг болохыг ч мэдэлгүй сонгосныхоо дараа усны геологи гэсэн үг болохыг олж мэджээ.  Ингээд Геологи шинжилгээний газрын нэрийн дор Москва хотын Геологи хайгуулын дээд сургуульд явж байсан түүхтэй аж. Түүнтэй хамт нэг мэргэжлээр рашааны гэдгээрээ олонд танигдсан судлаач, эрдэмтэн З.Нарангэрэл, Шинжлэх ухааны доктор Н.Жадамбаа нар явж байжээ. Эхний жил хэл сурах гэж нэлээд хэцүүдэж, дээр нь гэрээ санаад арай ядан л өнгөрсөн гэнэ. Харин дараа жилээс нь байдал өөрчлөгдөж, сонгосон мэргэжил нь ч сонирхолтой болж,  өмнө нь таарсан бэрхшээл бүрийг өөрийнхөө хүчээр давахыг хичээж, сургуулиа амжилттай төгссөнөө дурсав. Ингэж л манай улс гидрогеологи, инженер геологи гэсэн хос мэргэжилтэй анхны боловсон хүчнээ бэлтгэж авсан түүхтэй аж.
Орост сургуулиа төгсөж ирээд Дундговь аймгийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний орд бүхий газарт дагалдан инженер, гидрогеологичоор ажлынхаа гарааг эхэлж байсан гэнэ. Дараа нь МУИС-ийн Геологи, газарзүйн тэнхимд багшаар ажиллаж эхэлжээ. Тухайн үед манай орны геологи тэр дундаа гидрогеологийн мэргэжилтэй боловсон хүчин олноор шаардагдаж эхэлсэн байна. Уул уурхай шинээр нээгдэж буй газруудад газрын гүний ус ямар түвшинд байгаа зэргээс эхлээд судалгаа хийх хүн ховор байжээ. Мөн нийслэл хотод баригдаж байгаа барилга байгууламжид инженер геологийн судалгаа маш чухал учир холбогдох газруудад асуудал тавьжээ. Үүнийхээ дараа сургалтын төлөвлөгөө боловсруулж, батлуулаад 15 оюутан элсүүлж,  1973 онд гидрогеологи, инженер геологийн анхны мэргэжилтэн бэлтгэх суурийг тавьж байсан гэнэ. Одоогийн ШУТИС-ийн гидрогеологийн тэнхимийг Н.Батсүх багш ийн үүсгэн байгуулсан байна.

Хºвсгºл нуурыг судалсан анхны х¿н
ЗХУ-ын Эрхүүгийн сургуулийн болон манай улсын эрдэмтдийн хамтарсан баг  1971 онд Хөвсгөл нуурыг бүхэлд нь анх удаа судлахаар болжээ. Хөвсгөл нуурын ойр тойрны байгаль, ан, амьтан, ургамал, загас, газрын баялаг гээд бүх зүйлийг судалж эхэлсэн байна. Энэ судалгааны багт гидрогеологи талаасаа Н.Батсүх ажиллахаар болсон нь түүний Хөвсгөл нууртай амьдралаа холбох болсон шалтгаан гэнэ. Манай орны цэвэр усны нөөцийн 68 хувийг эзэлдэг Хөвсгөл нуурын талаарх судалгааг анх удаа хийсэн талаараа  өнжиж буй айлын гэрийн эзэн ийн ярив. “Хөвсгөл нуурыг судлах нэрээр би уг нуурын хөвөөг ширтэж, эргээр нь алхаж 25 жилээ хамт өнгөрүүлсэн байгаа юм. Төрсөн нутаг шиг минь л санагддаг. Зүүдэнд ирнэ. Хөвсгөл далайг би судалж байгаа нэрээр далай намайг хүн болгосон доо. Хөвсгөл нуур геологийн хувьд  их залуу нуур. Насжилтын хувьд залуу гэсэн үг. Сүүлд бий болсон шинэ ус  гэдэг нь геологийн хувьд батлагддаг. Хөвсгөл нуурын газар зүйн тогтоцын хувьд гүн хавцал бүхий цардаст бүрхүүл дунд оршдог. Бусад нуур, далайгаас нас залуу болохоор шорвог болж амжаагүй. Цэнгэг, цэвэр уснаас бүрддэг болохоор манай орны цэвэр усны 68 хувийг бүрдүүлж байгаа юм. Судлаачид Хөвсгөл, Байгал нуурийг ах дүү нуур гэж нэрлэдэг юм. Энэ хоёр нуурын тогтсон байдал, хэлбэр дүрс хоорондоо ижил төстэй.  Хөвсгөл нуурын хувьд лийр хэлбэртэй. Голын сүлжээ нь мөчирлөсөн мод шиг. Ийм л гүн цэнхэр нуурыг хэрхэн бий болсон, хэдэн шоо метр ус эзэлж байгаа, хаанаас эх авсан гол, горхи тэтгэж энэ их усыг бүрдүүлж байгаа зэргийг судалсан. Яах аргагүй анхны бөгөөд одоогоор хамгийн олон жил судлуулсан нуур” гэв. Н.Батсүх багшийн гаргасан судалгаагаар Хөвсгөл нуур бий болсон тэр хонхор газрыг манай орны бүх гол горхи 11 жилийн турш цутгаж байж сая нэг юм дүүргэх тооцоотой гэнэ. Хөвсгөл нуурын ус мөнх сарьдаг уулнаас эх авсан голоор тэжээгдэн тэтгэгдэж байдаг бөгөөд уг нуур далайн түвшнээс өндөрлөг цэгт байдаг болохоор ус нь  их хүйтэн байдаг аж. Хөвсгөл нуурын усны  нөөцийг Их ханх, Хороо, Далбаа, Түргийн гол зэрэг 40 гаруй гол, горхи бүрдүүлдэг. Гэхдээ эко системийн хувьд маш эмзэг нуур гэдгийг онцолж, “Хөвсгөл нуурт хог битгий хэл хиртэй хөлөө ч дүрэх  ёсгүй” хэмээсэн юм.
Тэрбээр Хөвсгөл нуурын усны хэмжээ, түүнд цутгаж буй 96 голын судалгаа, нуурын ус жилийн дөрвөн улиралд ямар хэмтэй байдаг талаар мөн өвлийн улиралд хаагуураа мөсөн бүрхүүл зузаан тогтдог, загас, ан агнуур зэргийг 1970 -1995 он хүртэл 25 жилийн турш судалжээ. Энэ судалгааны үр дүнд “Хөвсгөл нуурын ай сав голуудын гадаргын ба газар доорхи урсац бүрэлдэх зүй тогтоц” гэсэн сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан байна.

Хºвсгºл нуур эргээ тэлэхийн цаад  у÷ир   
Хөвсгөл нуурын эрэг, хөвөөгөөр 25 жил бэдэрч, судалгаа хийсэн эл эрхмээс “Хөвсгөл нуур эргээ тэлээд байгаа гэдэг нь үнэн үү. Ямар учиртай юм бол” гэхэд Н.Батсүх гуай “1971 онд үер болсон юм аа. Бид судалгаа хийгээд байж байтал хэдэн өдөр үргэлжилсэн ширүүн бороо орсон юм. Тэгээд Өлхөн гэдэг их том сайраар бөөн шороо орж ирээд Эгийн гол гардаг хадан хавцал бүхий газрыг бөглөчихсөн. Үүнээс болоод Эгийн гол тасарчихсан. Биднийг анх очиход Ханх сум сайхан сэргэлэн дэнж дээр байдаг байлаа. Эгийн гол гардаг газар бөглөрснөөс болоод сум усанд автаад дээшээ буурь сэлгэн нүүж байлаа. Мөн Хатгал сумынхан Эгийн голоос ундны усаа авдаг байсан чинь усгүй болоод арав гаруй километрийн зайд оршдог Чулуутын булгаас усаа зөөдөг болсон. Иймд бид бөглөрсөн газрыг ухсан. Тэгээд Эгийн гол урсаж эхэллээ. Хэдэн жилийн өмнө бас үер болоод Эгийн голын ус тасраад байгаа гэж дуулдсан. Нутгийнхан ухсан гэж байна лээ. Үүнтэй л холбоотой л доо” гэв. Энэ эрхэм Хөвсгөлөөс гадна Сэлэнгэ мөрний ай сав газрыг судалсан юм. Энэ мэт судалгааны ажлуудын талаар яриад байвал яриад л байх шинжтэй юм.
Биднийг ийн ярилцаж байх хооронд гэрийн эзэгтэй  “Та нар усаа л яриад байна уу. Ус яривал өдөржин яриад байж мэдэх л хүн” хэмээн инээх. Хариуд нь гэрийн эзэн “Би ч усаа судалснаас биш эмэгтэй хүн олигтой судлаагүй хүн шүү дээ” гэж егөөдөх юм. Н.Батсүх багшийнх айл гэр болсон түүх сонин аж. Гал голомтоо анх бадраасан газар нь одоогийн МУИС-ийн Комьютер, мэдээлэл зүйн сургуулийн өрөө аж. Тухайн үед МУИС-ийн багш нарын байр тэнд байжээ. Харин энэ хоёр өрөө байрандаа амьдраад 30 гаруй жил болжээ. Энэ айл дөрвөн хүүхэдтэй. Хоёр хүү нь АНУ-д амьдардаг аж. Нэг охин нь хувиараа бизнес эрхэлдэг бол том охин Б.Сийлэгмаа аавынхаа мэргэжлийг өвлөн авчээ. Одоо ШУТИС-д багшилдаг гэнэ.
Н.Батсүх багш Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Багабандиас гавьяатын тэмдгээ гардан авч байгаа зургаа томоор угаалгаад ханандаа өлгөжээ. Ач, зээ нарынхаа зургийг ажлын өрөөнийхөө ширээн дээрээ тавьжээ. Өнжиж байгаа айлын гэрийн эзэд үнэтэй тавилга энэ тэр гэхээсээ илүүтэй ном, судалгааны зүйлсээ илүүд үздэг нь харагдаж байв. Энгийн даруухан эд хогшилтой тов хийсэн айл. Судалгааны бүтээл, ном зэргээ коридортоо байх хаалгатай шүүгээнүүдийг дүүргэжээ.

Гэрийн эзэгтэйд зºвлºх нь гэсэн ор÷уулгын номоо арван мÿнган хувь хэвлэжээ
Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа сүүлийн үед зохиолч Л.Өлзийтөгсийн номуудыг худалдан авч уншиж байгаа гэнэ. Тэрбээр МУИС-ийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийг төгсөж, насаараа багшилсан нэгэн. Мөн өөрийнхөө сонирхлын дагуу ном орчуулдаг байна. Ихэвчлэн орос хэлнээс орчуулга хийдэг гэнэ. Түүний анхны орчуулгын “Гэрийн эзэгтэйд зөвлөх нь” ном 1988 онд  гарсан байна.  Түүнийгээ арван мянган хувь хэвлүүлж, гэрийн эзэгтэй нарт хоол хийх аргуудаас эхлээд хувцас индүүдэхийг хүртэл зөвлөсөн аж. Тухайн үед нэг төгрөг дөчин мөнгөөр борлогдож, гэрийн эзэгтэй нар булаацалдах шахан худалдан авч байжээ. Харин хоёр жилийн өмнө “Тархийг цэнэглэгч буюу оюунлаг танд” гэсэн суут хүмүүсийн хэлсэн үгийг орчуулан эмхэтгэн гаргажээ. Энэ мэт зургаан ном гаргасан байна. Харин гэрийн эзэн мэргэжлийн олон ном хэвлүүлэн гаргасан байна. Сүүлд өөрийнхөө удам судрын талаар “Хорвоод ганцхан Найдангийн Батсүх” гэсэн ном гаргажээ. Сүүлд гаргасан  номынхоо талаар “Батсүх гэж хүн хорвоод ганцхан шүү дээ. Дахиж хэзээ ч давтагдахгүй хүн. Тийм болохоор номоо ингэж нэрлэсэн юм”  гэж хэлж байна лээ.
Гэрийн эзэд удахгүй зуслан руугаа нүүх гэнэ. Тэд гэр бүлийнхээ уриаг “Хүн хөгширч биш хөшиж үхдэг” хэмээн тунхагласнаа ч ярив. Хүнд хөдөлгөөн, дасгал байнгын хэрэгтэй амин чухал зүйл гэдгийг сүүлийн жилүүдэд улам бүр мэдэрч байгаагаа ч ярив. Тиймээс өвлийн улиралд гүйлтийн замаар гүйдэг байна. Харин урин дулааны цагт байрныхаа гадаах цэцэрлэгт гүйж, дасгал хийдэг гэсэн. Түүнчлэн хоёр хөгшин маань амар амгаланг бэлгэдэж заан цуглуулдаг юм байна. Мөн гадаад болон эх орныхоо сонин хэлбэр хийц бүхий чулуу цуглуулаад олон жил болсон аж. Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа  гарынхаа буузыг хийж өгөхөөр гал тогооны өрөө рүү орлоо. Зөв хооллолтын талаар сайн мэдлэгтэй болохоор ах, дүү хамаатан садан найз нөхөд гээд зөвлөх хүн мунддаггүй тухайгаа ч ярив.
Монгол, Орос эрдэмтэд манай орныг 609.5 шоо километр усны нөөцтэй хэмээн тогтоожээ. Үүнээс 1.96 хувийг газар доорх ус эзэлдэг байна. Нийт хэрэглэж буй усны 90 гаруй хувийг газрын хэвлий дэх ус эзэлдэг аж. Сүүлийн үед гидрогеологичдын ур чадвар сайжирч байгааг тэрбээр дурдав. Одоогоор 270 гаруй газар доорх усны ордыг илрүүлээд байгаа юм байна.  

Барилга, зам барихад Инженер геологи÷ийн судалгаа маш ÷ухал
Н.Батсүх багштай дахиад л ажил мэргэжлийнх нь талаар яриө өрнүүллээ. Монголд гидрогеологийн талаар шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан хоёр хүн байдгийн нэг нь эл эрхэм. Монголын усны нөөцийг тогтооход гар бие оролцож ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн хүн гэдгийг мэргэжлийнх нь хүмүүс андахгүй. Н.Батсүх багш хос мэргэжилтэй хүн. Инженер, геологи мэргэжлийнх талаар асуулаа. Тэрбээр барилга байгууламж, зам, төмөр зам барихад газарзүйн нарийн судалгаа хэрэгтэй талаар ярив. Тухайлбал, нэг барилга барих болоход хөрсний хувьд ямар хөрстэй, өвөл, зундаа ямар өөрчлөлтөд ордог. Бас ус бороотой үед доошоо суулт өгдөг үү. Намагтай газар таараад өвөлдөө дэндийж, овойж хөлдөж байна уу гэх зэрэгт нарийвчилсан судалгаа хийдэг байна. Мөн сүүлийн үед тавигдаж байгаа замуудын чанар тааруу байгаа талаар хэлж байна.  Мэргэжлийн  инженер геологич хүнээр нарийн судалгаа гаргахгүй байгаагаас үүдэн муу зам тавиад байгааг ч хэлж байв. Тухайлбал хэл ам дагуулаад байгаа Лүнгийн зам гэхэд зарим газраа үерийн ус их авдаг газрыг мэдэхгүйгээс нэмэлт  давхарга  хийлгүйгээр шууд зам тавьсан. Зуны борооноос үерт автаж хөрсөндөө суулт өгснөөс болж зам эвдэрч энхэл донхолтой болдог байна. Мөн намаг ихтэй газрыг мэдэлгүй зам тавьснаас үүдэн өвөлдөө овойж хөлдөөд их хэмжээний мөнгийг салхинд хийсгэж байгаа гэнэ. Барилга байгууламжийн хувьд ч барих гэж байгаа газраа геологи талаас нь судалгаа сайн хийлгэх хэрэгтэй гэнэ. Хэдэн жилийн өмнө Н.Батсүх багшаас “Голомт” хотхоныг барих гэж байгаа компани мэргэжлийн зөвлөгөө авсан байна. “Голомт” хотхон барих гэж байгаа газарт өндөр барилга барихаар төлөвлөж байгаагаа хэлжээ. Тэгсэн тэр газарт нь 20 гаруй давхар  өндөр барилга барих юм бол суулт өгөх аюул байгааг судалгаагаар нотолсон байна. Ингэж 20 гаруй давхар барилга бариад дараа нь эрсдэлд орох аюулыг урьдчилж харж, болиулж чаджээ. Хоёр жилийн өмнө Сайншандыг Чойбалсан хоттой холбох төмөр замын газрыг инженер геологи талаас нь судлаад иржээ.  Мөн Дорноговь аймгийн зам барих гэж байхад нь судалгаа хийж өгчээ. Эндээсээ бид хоёрын яриа Улаанбаатар хотын газар нутгийн талаар өрнөсөн юм. Сэлбэ голын хөвөөн дээр Улаанбаатар хот байрлаж байгаа талаар ярив. Бүр Төрийн ордон байгаа газарт газрын гүний ус ойр байдгаас болж усанд автах аюул ойрхон байдгийг ярив.

“Бид усаа хайрлах хэрэгтэй”
Түүнчлэн Туул голын ай сав газар цаашлаад газрын гүнд байгаа ус их цэвэрхэн цэнгэг гэнэ. Гэвч нийслэлчүүд цэвэр усаа ууж чаддаггүйд санаа зовниж явдаг байна. Тэрбээр “Бидэнд ийм сайхан цэвэр ус уух хувь заяа байна. Гэтэл сүүлийн үед инженерийн шугам сүлжээ хэт хуучирснаас болж нийслэлчүүд зэвтэй ус ууж байгаад санаа зовниж явдгаа ярьж байна лээ. Түүнчлэн “Манай орон цэвэр усны нөөц ихтэй ч барагдахгүй зүйл гэж үгүй. Тиймээс усыг дахин ашиглах, ногоон ус буюу борооны усыг хүн бүр ашиглах хэрэгтэй. Ядаж машинаа ундны усаар угаамааргүй байна. Өнөөдөр яах вэ, бид цэвэр, цэнгэг усаа ууж, асгаад амьдарч болно. Бид усаа гамнах хэрэгтэй. Орон сууцны айлууд гэхэд бие засах газрын ус нь үргэлж урсаж байдаг  гэх юм уу янз бүрээр усыг хайр гамгүй хэрэглэдэг. Харин сүүлийн үед уул уурхайн компаниуд усыг хайр гамгүй хэрэглэж байна. Алтыг гэхэд маш бүдүүлэг аргаар олборлодог. Газар ухаад том ширхэгтэй алтыг авчихаад дараа нь жижиг алтаа усаар ялган авдаг. Үүнээс болж бид алтаа ч усаа ч сүйтгэж дууслаа. Уул уурхайн компаниуд ногоон ус, саарал усыг ашиглах нь чухал болоод байна. Улаанбаатар хотын хувьд усаа газрын гүнээс авдаг. Гэтэл Туул голын  хөндийн элс хайргыг олборлож байгаагаас үүдэн газар доорх усны ууршилтыг нэмэгдүүлж байна. Манай гидрогеологичид усын нөөц бүрэлдэх талбайн зураг хийсэн. Усны нөөц бүрэлдүүлж буй уулын орой хэсэг газар гэсэн үг. Ойн модны навч  унаад дагтаршсан хөрс борооны  усыг өөртөө агуулж аажмаар усны нөөцийг тэтгэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл ой байхгүй бол ус хадгалагдахгүй гэсэн үг. Иймд ой модтой алтны нөөц бүхий газарт ашиглалтын лиценз олговол бид усгүй болно гэсэн үг” гэв.  1990 оноос өмнө цасыг хадлан бэлдэж байгаа юм шиг нуруулдаж бөөгнүүлээд дээгүүр нь юмаар хучиж хаврын цагт ашигладаг байсан тухай ярив. Н.Батсүх багш руу шавь нар нь чөлөө завгүй утасдах ажээ. Хөдөө орон нутагт судалгаа хийдэг шавь нараас нь эхлээд хэн хүнгүй л зөвлөгөө авах юм. ШУТИС-д 40 гаруй жил тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 2005 онд тэтгэвэртээ гарсан ч одоо хүртэл сургуульдаа багшилж байгаа аж. Бид өглөөнөөс орой болтол хөөрөлджээ. Өглөөний намирсан бороо зогсож тэнгэр хангай цэлмэсэн байв.  
Бидний өнжсөн айлд  зээ нар нь хагас бүтэн сайн өдөр ирж дуу, хөөр баяр баясгалан болдог гэнэ. Охин Б.Сийлэгмаа нь аав, ээжтэйгээ хамт амьдардаг аж. Гэр бүлийн хоёр анх танилцаж байсан Аржанчивлан сувиллын газартаа очиж амрах дуртай гэсэн. Жил бүрийн оюутны өвлийн амралтын үед очиж хэд хоног амраад ирдэг байна. Харин зуны амралтаараа нөхөр нь судалгааны ажилд явчихгүй бол АНУ руу хоёр хүүхдийнхээ гэрт очдог байна. Орой болсон хойно өнжиж буй айлаасаа гарлаа. Гэрийн эзэд цэцэрлэгтээ салхилахаар хамт гарцгаасан юм. Ус судлаач Н.Батсүхийнд усан бороо хөшиг татан шивэрсэн өдөр өнжсөн тэмдэглэл ийм буюу.

Э.ХҮРЭЛБААТАР 
Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Categories
мэдээ цаг-үе

С.Бямбадорж: Хурц, Цогтбаатар хоёр чинь дарга цэрэг байсан хүмүүс шүү дээ


Бэлтгэл хурандаа С.Бямбадорж манай сонинд хандлаа. Тэрбээр хуулийн байгууллагын үйл ажиллагааны арга барил,  мөн өдгөө Төв аймгийн хориход хоригдож байгаа хурандаа Д.Цогтбаатарын талаар ярьсан юм.

-Та эхлээд өөрийгөө танилцуулаач. Хаана ямар ажил эрхэлж байв?
-Би Тагнуулын байгууллагад мөрдөн байцаагч, мөрдөн байцаах хэлтсийн дарга, Сөрөх тагнуулын албанд хэлтсийн дарга, Тагнуулын дээд сургуулийн дэд захирал, захирал гээд энэ байгууллагад 30 гаруй жил ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан хүн.
-Та ямар учраас сонин хэвлэлд хандах болов. Энэ талаараа тодорхой ярина уу?
-Би 2012 оноос өнөөг хүртэл Сөрөх тагнуулын даргаар ажиллаж байсан хурандаа Цогтбаатарыг хэрэгт холбогдсон талаар хэвлэл мэдээллээс уншиж байлаа. Энэ оны нэгдүгээр сарын үед Цогтбаатар надтай биечлэн уулзаж ярилцсан юм. Цогтбаатар надад  ”Би 2012 онд нэгэн иргэний мэдээллийг харьяаллын дагуу шалгуулахаар АТГ-ын дэд дарга Хурцад өгсөн юм. Гэтэл Хурц тэр мэдээллийг төрийн нууц гэж үзэж УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албанд шилжүүлэн, төрийн нууц задруулсан хэргээр надад эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Үүний дараа УМБГ-аас эзэнгүй хэрэгт холбогдуулан намайг хоёр сар цагдан хорьсон. Намайг Хурц ямар нэгэн хэрэгт холбогдуулан ял шийтгэл оногдуулах, албанаас зайлуулах оролдлого хийж байгаа гэж би үзэж байна. Иймд танаас хууль зүйн туслалцаа, зөвлөгөө авч, санал солилцохоор тантай уулзаж байна. Би ямар ч гэмт хэрэгт хийгээгүй. Би танд үүнийг итгэлтэй хэлж байна. Та намайг мэднэ дээ” гэж хэлсэн.
-Та түүнийг сайн мэдэх үү?
-Цогтбаатар МУИС төгсөөд анх манай хэлтэст залуу ажилтан ирж байсан юм. Би энэ залууг мэргэжил болон ажил албандаа сайн, ёсзүйн хувьд доголдолгүй гэдгийг мэдэх учраас ярианд нь итгэж байгаа юм. Мөн иргэний мэдээлэл яагаад төрийн нууц болдог билээ гэсэн асуудал миний анхаарлыг татсан. Иргэний өгсөн мэдээллийг шалгахгүй, яагаад харьяаллын дагуу шилжүүлсэн хүнийг нь нууц задруулсан гэж шалгаад байгаа нь миний гайхшралыг төрүүлж байгаа юм.
Нэгэнт Цогтбаатар болон гэр бүлийн хүн нь надаас туслалцаа хүссэн учраас Тагнуулын байгууллагад ажиллаж хамт байсан хэдэн хүн уулзаж, зөвлөж ярилцсан. Тэгээд мөрдөн байцаах албанд ажиллаж байсан, гүйцэтгэх ажил хийж байсан гэж намайг энэ талаар холбогдох албан тушаалтнуудтай уулзаж ярилц гэж төлөөлүүлэн явуулсан юм.
-Та тэгээд ямар хүмүүстэй уулзаж ярив?
-Би 2014 оны нэгдүгээр сарын үед УЕП-ын Мөрдөн байцаах албаны дарга хурандаа Пүрэвцогттой уулзсан. Тэнд Цогтбаатарын төрийн нууц задруулсан гэх хэрэг нь мөрдөгдөж байсан учраас очсон хэрэг л дээ. Би Пүрэвцогтод нэг л хүсэлт тавьсан. “Цогтбаатар гэж хүн 2012 оноос хойш бүтэн жил гаруй шалгуулж, хоригдлоо. Хэргийг нь хуулийн дагуу хурдан шийдэж өгөөч” гэж. Бид бие биенээ танина л даа. Тэгэхэд Пүрэвцогт “Би энэ хэрэгт оролцмооргүй байна. Прокурор мэднэ” гэж хэлсэн. Би хариуд нь “Чи Мөрдөн байцаах албаны дарга нь юм чинь энэ хэргийг хурдан шийдүүлэх талаар хяналт тавих, мөрдөх хуулиар хүлээсэн эрх танд бий. Эрхээ эдлээч” гэж хэлсэн. Тэгээд сэтгэл дундуур тэндээс гарсан. Одоо Мөрдөн байцаах алба татан буугдаад АТГ-ын дэргэд очсон байгаа.
Дараа нь би хэд хэдэн УИХ-ын гишүүдтэй уулзаж ярилцсан. УИХ-ын гишүүдэд миний хандсан хандлага бол “Ерөөсөө нэг мэдээллээс болж энэ залуу хоригдоод байна. Анхааралдаа аваач” гэж хэлсэн. Ер нь УИХ-ын  Тусгай хяналтын дэд хороонд хандах зорилгоор тэдэнтэй уулзсан юм. Миний уулзсан хүмүүс Цогтбаатарын талаар хэвлэлээр гарсан мэдээллээс цаашгүй, хүний ам дамжсан асар буруу мэдээлэлтэй явдаг юм байна гэдгийг би уулзаж ярилцаж байхдаа мэдэрсэн. Мөн АТГ-ын дарга, ТЕГ-ын дарга нартай уулзсан. Зөвхөн энэ хэргийн талаар анхаарал хандуулахыг хүссэн. “Хэр үндэслэлтэй хорьж байна, яагаад хэрэг нь шийдэгдэхгүй удаад байна вэ” гэдэгт анхаараасай гэж хүссэн. Тэд “Таны ярьсныг ойлголоо. Анхааралдаа авъя” гэсэн хариулт өгсөн. АТГ-ын дэд дарга Хурцтай тааралдаж уулзаж ярилцсан. Тэгээд Хурц Цогтбаатар хоёрын хооронд хувийн өс хонзонгийн зүйл байна гэж ярианы өнгөнөөс нь дүгнэсэн. Тэр хоёр дарга цэрэг байсан хүмүүс.
-Та их олон хүнтэй уулзаж, уйгагүй явжээ. Яагаад ингэж хөөцөлдөөд байна вэ?
-Би энэ залууг дөнгөж сургуулиа төгсөөд ирэхээс нь эхлээд л нэг дор ажилласан. Ямар нэг хэрэгт холбогдуулан эрүүгийн хариуцлага оногдуулах гэсэн атгаг санаатай эрх бүхий албан тушаалтан, түүнийг аялдан дагалдагчдад хандан хэлэхэд та нарын дунд  Д.Цогтбаатар шиг анхны дуулиант авлигын хэрэг, гадаадын тусгай албаны гар  хөл бологсод, Монголын баялгийг гадагш нь зөөдөг зохион байгуулалттай бүлгийг удаа дараа илрүүлэн шалгаж, хамт олныг удирдан зохион байгуулсан, мэргэжлийн тодорхой сэдвээр судалгааны ажил хийсэн, онол-практикийн хуралд илтгэл тавьсан, дээд сургуулийн оюутан залууст лекц уншсан залуу бий юу, өөрсдийгөө нэг харьцуулж үзээрэй. Д.Цогтбаатар бол олон жил сурсан, тагнуулын байгууллагын шилдэг боловсон хүчний нэг, соёлтой, төлөв даруу, архи уудаггүй, тамхи татдаггүй залуу. Үүнийг хамт олон удирдлагад байсан залуус нь нотолно. Их мөрөн дөлгөөн, эрдэмтэй хүн даруу гэдэг. Гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгахад байгууллагын нэр төрийг бодож албан тушаалаасаа түдгэлзэн, би гэм буруугүй, гэмт хэрэг үйлдээгүй гэж  шалгуулсан энэ хүнийг  ийнхүү хууль зөрчин хэлмэгдүүлсээр байна.   
Тэнхлүүн явахад нь тэмээгээр тусалснаас тэвдэж явахад нь тэвнээр тусал гэсэн монгол хүний сайхан сэтгэлээр л энэ залуугийн төлөө явж байгаа юм. Дарга нь цэргээ өмөөрдөг, багш нь шавиа өмгөөлдөг монгол ёс байнаа. Тэр үүднээс л хандаж байна. Түүнээс бид хоёрын хооронд хувийн хамаатан садны болон бизнесийн хэлхээ холбоо огт байхгүй.
-Зарим нэг хүний хувийн өс хонзонгийн золиос ч болж байна гэж та ярилаа. Ер нь Цогтбаатарын энэ хэрэг яаж шийдэгдэх бол гэж та төсөөлж байна вэ?
-Би хувийн дүгнэлтээ л хэлье. Цогтбаатарт ямар нэгэн хэрэг, ял оноогоод албанаас нь халъя гэсэн бодлого барьж байгаа нь илэрхий байна. Яагаад гэвэл шийдвэрлэх боломжтой хэргийг шийдэхгүй хоёр жил болж байна. Угсруулан дөрвөн зүйл ангиар хэрэг үүсгэсэн байна.
-Та хуульч хүн. Цогтбаатарт холбогдуулаад байгаа хэрэг нь заавал шоронд хорьж шалгуулах ёстой юу?
-Хуулинд зааснаар хүндэвтэр, хүнд, онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн бол хорьдог. Миний бодоход хорих хугацаа нь хангалттай болсон. Зуу гаруй хоног хорилоо, болоо юм биш үү. Өмнө нь 60 хоног хоригдсон, хоёр хэрэгт шалгаж байсан. Тэрний хувь заяаг нь шийдээгүй байж дахиад угсруулаад хэрэг үүсгээд явж байна. Үүнээс харахад энэ хүнийг буруутгах гээд ажлыг нь ухаад байнаа даа. Ажил хийсэн хүнд бага ч гэсэн зөрчил дутагдал гарч ирж л таараа. Дутагдалгүй хүн гэж хаа ч байхгүй. Заавал нэг хэрэг тохох гэсэн ажиллагаа л харагдаад байгаа юм. Бараг дөрвөн сар хорино гэдэг бол хангалттай хугацаа. Хэргийг нь мөрдөөд хоёр жил боллоо. Хэрэг мөрдөх хугацаа бол хоёр сар байдаг. Хоёрт, Цогтбаатар тодорхой албан тушаалтай, гэрийн хаяг нь тодорхой. Өөрөө хууль эрхзүйн өндөр мэдлэгтэй, хариуцлагатай хүн. Заавал шоронд цагдан хорьж залхаах, эрүүл мэндийг нь хохироох ёсгүй. Иймээс би түүний аюулгүй байдал, амь нас, эрүүл мэндэд нь санаа зовж байна.
-Та хуулийн салбарт олон жил ажилласан хүн. Одоогийн хуулийн байгууллагуудын хэрэг шалгах, мөрдөх арга барил хуулийн дагуу явж чадаж байна уу?
-Хуучин арга барилаараа л ажиллаад байна даа. Эхэлж хүнийг хорьж байгаад мөрддөг, хорьж залхааж байгаад үгийг нь хэлүүлдэг ийм арга л хэрэглээд байна. Вишнинскийн онол гэдэг юм. Хоцрогдсон арга барилаар ажиллаж байна гэдгийг би биш Ерөнхийлөгч хүртэл хэлсэн байна лээ. Саяхан болсон УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны хурлаар ч үүнийг ярьсан. Манай хуулийн байгууллага, хууль сахиулагчид хэргийг шийдэлгүй чирэгдүүлдэг, цагдан хорих байр дамжуулан удаан хугацаагаар хорьж залхаадаг, ар гэрт нь хүндрэл учруулдаг, сүүлийн 10 жилд 30-аад хүн цагдан хорих шатанд нас барсан, хулгайн хэрэгт 36 сар хоригдсон хүний тухай 2014 оны тавдугаар сарын 20-ны өдөр УИХ-ын хүний эрхийн дэд хорооны хуралдаанд яригдсан баримтаас тодорхой харагдаж байна.
Сая шоронд нэр алдартай хүн харамсалтайгаар амиа алдахад л Хүний эрхийн дэд хороо хуралдаж сүр дуулиан болж байна. Гэтэл цаана нь эрх нь зөрчигдсөн ядарсан хүмүүс зөндөө л байгаа.
-Хэргийг хоёр сар мөрдөж шалгадаг гэсэн. Гэтэл Цогтбаатарыг хоёр жил шалгаж байгаа гэж та хэллээ. Үүнийг хянадаг прокурорын байгууллага гэж байх ёстой биз?
-Цогтбаатарт холбогдуулаад байгаа эхний хоёр хэргийг аль хэзээний шийдчихэж болох л ёстой. Түдгэлзүүлсэн юм уу, хэрэгсэхгүй болгосон юм уу таг чимээгүй байгаа. Би Цогтбаатарын өмгөөлөгчид нь энэ талаар хандсан. Өмгөөлөгч нь “Хуулийн дагуу прокурорт хүсэлт гомдлоо гаргаж хандаж байгаа” гэсэн. Гэтэл Цогтбаатарт анх эрүү үүсгүүлсэн хүн өөрийнхөө удирддаг АТГ-т татаж аваад шалгаж  байгаа нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж дүгнэхээр байна.  Хэргийг удаан хугацаагаар шийдэхгүй, хоёр удаа цагдан хорьж байгаа зэрэгт прокурор гол үүрэг гүйцэтгэсэн нь мэдээж. Прокурорын оролцоог хуульд заасан. Иймээс би УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хороонд хандаж байна. Учир нь цагдан хориход хэргийн ангиллаас гадна ямар үндэслэл баримтаар хорьж байгааг прокурор, шүүгч нягтлан үзэж шийдвэр гаргах ёстой.
Тагнуулын ажилтныг бэлтгэхэд маш их хөрөнгө, цаг хугацаа шаарддаг. Олон жил гадаад дотоодод сургуульд явж, ажил дээр гарч бэлтгэгдсэн шилдэг боловсон хүчнээ ингээд нухуулаад, мохоож байгаад би харамсаж байна. Цогтбаатарын талаар хэрэгт шалгагдаж байсан этгээдүүд гадны тусгай албадын  зүгээс гүтгэсэн буюу хэрэгт холбогдуулсан хуурамч мэдээлэл өгсөн байхыг үгүйсгэхгүй гэж би үзэж байгаа.  Энэ хүн улстөрч биш, арилжаа наймаа хийдэг бизнесмэн биш. Төрийн төлөө тангараг өргөсөн хүн.

Г.ЯЛГУУН

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголын шүүх гөжүүд байхаас ухаалаг байсан нь дээр

Бид өмнө нь “Монголын шүүх шударга байхаас ухаалаг байсан нь дээр” гэж бичиж байлаа.Үүгээрээ ямар санаа дэвшүүлсэн бэ гэвэл шүүх шударга царайлж, бусдын хувь заяанд хатуу хандаж байснаас амьдралд ойр, хүн ёсонд нийцсэн шийдвэр гаргах нь зөв. Үнэхээр хүн буруу зүйл хийсэн, алдаа дутагдал гаргасан бол бусдад учруулсан хохирлыг нь төлүүлээд асуудлыг дуусга. Эсвэл олон нийтэд тустай хөдөлмөр эрхлүүлэх байдлаар өгөөмөр хандах тухай хэлж байв. Монгол Улсад боловсролтой хүн тоотой, мэргэжлийн боловсон хүчин цөөнтэй энэ цаг үеийг шүүх бодолцдог байгаач. Шүүх бодит хөрсөн дээрээ бууж ирээч гэдгийг сануулсан хэрэг. Энэ санаа үнэн зөв гэдэг нь амьдрал дээр өдөр ирэх тусам батлагдсаар байна. Одоо УИХ-аар яригдаж байгаа Эрүүгийн тухай хуульд энэ санаанууд тусгалаа олж. Энэ чигээрээ ч батлагдах шинжтэй байна. Тэгвэл шүүхийг ухаалаг байлгах хэтдээ хүсэл биелэх байх.
Харин одоо Монголын шүүх хэтэрхий гөжүүд байна. Тиймээс гөжүүд байхаас ухаалаг байсан нь дээр гэж хэлэх гэсэн юм. Монголын шүүх өөрсдийгөө ард түмнээс тусдаа улс гэж боддог бололтой. Уйлдаггүй, инээдэггүй, хүний зовлонд шаналдаггүй төмөр мэт имиж бүрдүүлж жүжиглэдэг. Үүндээ үнэмшээд хатуу харгис хэрцгий дүрээр ажиллаад байгаа нь ардчилсан нийгэмд та бүхнийг муухай харагдуулж байна. Үүний тод жишээ нь сая талийгаач Д.Амарсайханыг шүүх хурал дээр илэрлээ. Талийгаачийн ар гэрийнхэн манай сонинд ярилцлага өгсөн. Тэд “Төр ядахдаа уучлал гуйгаасай. Бидэн рүү муухай харж шүүх хурлаа эхлүүлэх нь аймшигтай байна” гэж ярьж байна.
Харамсалтай нь манай шүүх юун уучлалт гуйх, гөжүүд зан нь дэндсэн асуудал боллоо.  Уучлал гэдэг үгийг мэддэггүй, бүр сонсоо ч үгүй байх гэмээр “төмөр зүрхтэнүүд” болжээ.  Талийгаачийн цогцсыг хөрөөгүй байхад шүүх хурал явуулах гэж дайрдаг нь ямар учиртай юм. Үнэнийг шүүдэг, шударга үнэнийг мөрдүүлдэг байлаа гэхэд арай хэтийдсэн асуудал биш үү.
Бодвол та нар “Нөгөө улсууд нь бүх хэргээ талийгаач руу чихнэ. Тэр тохиолдолд хамаг ажил баларна. Шүүх шударга үнэнийг олдог гэдгээ харуулахаасаа өнгөрч, ичгэвтэр нэр зүүнэ” гэж айсан уу.Тийм учраас талийгаачийн цогцсыг хөрөөгүй байхад шүүх хурал явуулж, ар гэрийнхнийх нь нулимсыг барж, үр хүүхдийнх нь нүдийг бүлтэлзүүлсэн байж таарна.  Ийм хүмүүн бус үйлдлийг өнөөдөр Монголын шүүхээс өөр газар гаргахгүй. Учир нь хүн төрөлхтний түүхэнд дэлхий дахинаа нас барсан хүнийг шүүж байсан түүх байхгүй. Хүмүүн заяаг олж төрсөн хэний ч ой ухаанд ийм харгис, бусармаг зүйл орохгүй. Гэтэл та нар оюун ухаант хүмүүс биз дээ. Адилхан эхийн хэвлийгээс төрж, цагаан сүү залгилж өссөн,  өрөвдөж, энэрэх сэтгэлтэй хүн биш гэж үү. Яагаад ийм араатан лугаа авираар ажлаа явуулаад байгаа юм гэж асуумаар байна.
Одоо Д.Амарсайханы хэргийг шүүх ямар ч аргагүй. Тухайн хэргийн холбогдогч, гол субьект нь байхгүй болчихлоо. Тэгэхээр шүүхийн процедурын гол субьект үүсэхгүй гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл энэ хэрэг чинь гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй болчихлоо. Тэр ямар хамаатай юм гэж үү.
Аль ч шүүх хурал дээр тухайн хэргээр шинэчилсэн мөрдөн байцаалт явуулдаг. Олон хоног цуглуулсан мэдүүлэг, баримтаа шүүх дээр эхнээс нь ярьдаг. Хэрэгт холбоотой бүх хүнийг шүүх хурал дээр шинээр байцаадаг гэсэн үг. “Та өмнө нь байцаагдаж байхдаа ингэж хэлсэн байна. Энэ чинь үнэн үү” гэх мэтээр олон түмний нүдэн дээр асуудаг. Тэд хариуд нь “Тиймээ” гээд л хэргээ хүлээдэг. Жинхэнэ үнэн шударгаар олон түмний өмнө хэргийг шүүж байгаа процессоо шүүхийнхэн энэ гэдэг.
Шинэчилсэн мөрдөн байцаалтын үеэр тэс өөр зүйл яригддаг тохиолдол ч бий. Хүмүүс өмнө нь хэлснээсээ зөрүүтэй юм ярьж, хэргээ өөрөөр тайлбарладаг. Энэ нь нөхцөл байдлыг эргүүлэх тал бий. Ийм үед шинэчилсэн мөрдөн байцаалт явуулах аргагүй болдог. Тэгвэл талийгаач Д.Амарсайханы гэх хэрэг яг ийм нөхцөл байдалд орчихлоо. Яагаад гэвэл тэр одоо байхгүй болсон. Өмнө нь өгч байсан мэдүүлгээ баталж чадахгүй. Тэр юуг ч нотолж чадахааргүй болсон. Тэгэхээр шинэчилсэн мөрдөн байцаалт явуулах боломжгүй тул шүүх хурал ч болох үндэсгүй гэсэн үг.
Гэсэн ч шүүх хурал явуулах гээд байгаа нь ямар учиртай юм. “Талийгаач амьд байхдаа ингэж хэлж байсан. Одоо үүнийгээ баталж чадахгүй ч амьд байхдаа хэлж байснаар нь хэргийг шүүнэ” гэж дайрах юм уу. Шүүхийн шударга үнэн гэж үүнийг хэлдэг юм уу. Үнэхээр энэ хэргийн учгийг тайлж, шударга гэдгээ харуулах гэсэн юм бол түүнийг эмчлэхгүй яасан юм. Эмчлүүлэх эрхийг нь хязгаарлаж, бие нь дордсоныг далимдуулж “Ийм л байгаа дээр нь хэлүүлэх гэсэн үгээ хэлүүлнэ” гэж шуналтсаар байж үхүүллээ. Одоо хэнээс юу байцаах гэсэн юм. Байхгүй болчихсон хүний бурууг яаж олох гээд байгааг нь ойлгохгүй байна. Ийм зүйл хаана ч байхгүй тул хэргийг даруйхан хаа. Хамсаатан гэгдээд байгаа Х.Анхбаяр, Ц.Чандмань нарт ажил хийх бололцоог нь олго.
Талийгаач Д.Амарсайхан хамаатны дүү Ц.Чандманийнхаа нэрээр “Тэнгри Холдинг” компанийн захирал Х.Анхбаяраас авлигад үнэтэй байр авсан. Оронд нь Газрын тосны газраас зарласан тендер өгсөн гэдэг л асуудал байгаа. Гэвч авлига авч, оронд нь өгсөн гэх тэр тендерт нь ямар ч компани шалгараагүй, цуцлагдсан нь тогтоогдсон юм биш үү. Тийм юм бол энэ хүмүүсийг ингэж тарчлааж, ажил хийх хайран цагийг нь үрэн таран болгох хэрэг юу байна. Эсвэл нэгийг нь үхүүллээ, үлдсэнийг нь шоронд хатаана гэж занаад байгаа юм уу. Ялих шалихгүй зүйлийн төлөө бусдыг ажлын байраар хангаж, бүтээн байгуулж яваа бизнес эрхлэгчдийг хааж, боож, хорьж цагдах өвчин тусчихаагүй л байлтай, манай шүүх. Үгүй юм бол нэгэнт гол хүн нь хорвоод байхгүй болчихсон энэ хэргийг хаа. Шүүх улаан нүүрээ хамгаалж, хуулийн байгууллагын нэрийг авч гарна гэж мугуйдлах нь учир утгагүй харагдаж байна. Дахин хэлье талийгаачийг шүүсэн хурал энэ дэлхий дээр байдаггүй юм шүү.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ цаг-үе

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн эхний 10 хоногт “Изинис Эйрвэйз” дампуурлаа

Засгийн газраас “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-г эхлүүлсний эхний арав хоногт нь “Изинис Эйрвэйз” компани дампуурлаа. Дотоодын гол тээвэрлэгч авиа компани дампуурлаа зарлаж байгаа нь Монголын эдийн засгийн байдал хэрхэн муудсаныг харуулж байгаагаас гадна төрийн оролцоо хувийн хэвшлийнхнийг яаж сөхрүүлж буйг харууллаа. Тус компани 2006 оны нэгдүгээр сард байгуулагдсан цагаасаа амжилтаа ахиулан таван жилийн дотор дотоодын нислэгийн 75 хувийг дангаараа үйлддэг болтлоо өргөжсөн түүхтэй. АНУ-ын Засгийн газрын харъяа Худалдаа хөгжлийн агентлагийн санхүүжилт авсан, Японы Олл Ниппон Эйрвэйз компанитай урт хугацааны хамтын ажиллагаа, стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан эхний таван компанийн нэг болсон гээд “Изинис Эйрвейз”-ийнхэн салбартаа тэргүүлэгч байсан нь үнэн. Харин өнөөдөр санхүүгийн түрээсээр авсан хоёр онгоцоо буцааж, 225 ажилтныхаа тэтгэмжийг өгөөд, хөдөлмөрийн гэрээгээ цуцаллаа. Найман жил нислэг үйлдсэн авиа компани ямар учраас дампуурав. Гол шалтгаан нь төрийн монополь эрхтэй компани салбарт нь байгаа учраас хувийн компаниудад өрсөлдөх боломж олдохгүй байна. 70 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилладаг МИАТ хувьчлагдаагүй цагт иргэний агаарын тээврийн салбар хөгжихгүй. Учир нь төр өөрийн өмчит компанид давуу эрх олгож, зах зээл дэх чөлөөт өрсөлдөөнийг үнэ тариф тогтоох, нислэгийн чиглэл зааж өгөх зэргээр хаасаар байгааг эдийн засагчид ярьж байна.

Агаарын тээврийн салбарт МИАТ айлын эрх хүүхэд шиг л байж ирсэн. 1999-2012 оны хооронд гадаадад нислэг үйлдэхдээ 70 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан. Ойрын жилүүдийн тоо баримтыг жишээ болгоход МИАТ 2009 онд нэг тэрбум, дараа онд нь хоёр тэрбум, 2011 онд 5.6 тэрбум, 2012 онд 4.2 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан гэдэг тооцоог Төрийн өмчийн хороо гаргасан байдаг. Тус компани дотоодод нислэг үйлддэг байхад орон нутгийн иргэд онгоцны зардлыг дийлдэггүй байлаа. Зорчигчгүй гээд МИАТ-ийн удирдлагууд санаачилга гаргаж, арга хэмжээ аваагүй. Харин ч 1993-2009 онд дотоодод нислэг үйлдсэн нэрийдлээр 23.1 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан дүн гаргаад төрд өгчихсөн. Дараа нь “Дотоодод нисэх юм бол зардлаа дийлэхгүй нь” гээд орон нутгийн нислэгийн чиглэлийг тэр чигт нь орхичихсон. МИАТ компанийн алдагдалтай гээд голоод хаячихсан дотоодын чиглэлүүдэд “Изинис Эйрвэйз”, “Аэро Монголиа” хоёр компани өрсөлдсөний дүнд дотоодын нислэгийн үнэ хямдарч, зорчигчдын тоо өссөн билээ. Өнгөрсөн онд гэхэд дотоодын нислэгийн тариф МИАТ-ийн онгоц нисч байх үеийнхээс хоёр дахин хямдарч, зорчигчийн урсгал 30 хувиар өссөн үзүүлэлт байдаг юм. Энэ хооронд МИАТ хэмээх төрийн “эрх хүүхэд” хамгийн ашигтай чиглэлд нисч байсан ч алдагдлаа ярьсаар, үе үеийн дарга нар нь хожсоор байсан. Харин хувийн компаниуд МИАТ хэмээх “эрх хүүхэд”-ийн голоод орхисон чиглэлд, тэгш бус нөхцөлд өрсөлдөн амиа зогоож байсан юм.

Агаарын тээвэрлэгч компани гадаадад нислэг үйлдэхгүйгээр, дотоодын бага зах зээлд оршин тогтнох ямар ч боломжгүйг энэ салбарынхан хэлдэг. “Изинис Эйрвэйз” компанид олон улсын нислэгийн эрх олгосон чиглэл нь Өвөр Монголын Өөртөө засах орны Хөлөнбуйр аймгийн Хайлаар хот, Буриадын нийслэл Улаан-Үд хот. Энэ чиглэлд зорчигч байхгүй учраас хоёр удаа нислэг үйлдээд зогссон гэдэг. Дараа нь Эрээн рүү нислэг хийхээр БНХАУ-ын талтай тохирчихоод эрх олгогч байгууллагаас зөвшөөрөл хүссэн ч төрийн монополь компанийн хавчлагаар бүтээгүй гэдэг яриа байдаг.

Гэтэл МИАТ гадаадын хамгийн ашигтай чиглэлүүдийг үндэсний тээвэрлэгч нэрийдлээр авч,  монополь үнэ тогтоочихсон байгаа. Бээжин, Москва, Сөүл чиглэд МИАТ дангаараа нислэг үйлддэг боловч жил бүр алдагдал хүлээдэг. Бүх зах зээлийг эзэлдэг атлаа алдагдалтай ажиллаж, үе үеийн дарга нарын баяжих эх үүсвэр болсон МИАТ Монголын эдийн засагт болоод бусад компаниудад гай болсоор байна. Жилийн өмнө “Төрөөс иргэний нисэхийн салбарт 2020 он хүртэл бодлого” батлаж чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болголоо гэсэн боловч МИАТ-т “Үндэсний агаарын тээвэрлэгч” статус болгож, бүх давуу эрхийг олгосон. Ингэснээс энэ салбарт өрсөлддөг компаниуд оршин тогтноход боломжгүй болсныг “Изинис Эйрвэйз”-ийн дампуурал харууллаа.

Хувийн компани гадаадын ашигтай чиглэлд нислэг үйлдэх ямар ч боломжгүй бол зах зээлийг МИАТ дангаараа эзэлж, дотоодын хэдхэн зорчигчийг хувийн гурван компани хуваадаг байлаа. Дотоодод нислэг үйлддэг компаниудын амиа зогоох ганц эх үүсвэр нь “Оюутолгой” компани байсан. “Изинис Эйрвэйз” компани 2011 оны наймдугаар сараас Өмнөговь аймгийн Оюутолгойн нисэх онгоцны буудал руу “Авро Ар-Жэй 85” агаарын хөлгөөр нислэг үйлдэж эхэлсэн түүхтэй. Дараа жил нь Оюутолгой компанийн “Шилдэгийн шилдэг ханган нийлүүлэгч”-ээр тодорч, 2013 онд урт хугацааны хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурчихаад байсан юм. Гэвч Оюутолгой зогсч “Изинис Эйрвэйз” компанийн гол зорчигчид байхгүй болсон. Одоо Өмнөговь аймагт “Чингис хаан” нисэх онгоцны буудлаас дутахааргүй “Ханбумбат” нисэх буудал эзэнгүй байна. Тус нисэх буудлын хөөрч буух зурвас нь 3250 метр урт, 45 метр өргөнтэй. Боинг 737-800 болон ачааны С-130 зэрэг онгоц хүлээн авах чадалтай, нисэх зурвасын аль ч талаас бууж хөөрөх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нисэх буудал буух онгоцгүй, очих хүнгүй ганц манаачтай л байгаа.

Орон нутгийн тав зургаахан чиглэлд, зорчигчгүй шахам нислэг үйлдэхийн тулд үнэтэй онгоц түрээсэлдэг компаниуд оршин тогтнох боломжгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Тиймээс ч монополь эрхтэй МИАТ-ийн гологдол чиглэлд нисдэг “Изинис Эйрвэйз” дампуурлаа. “Аеро Монголиа” компанийн захирал П.Баатарсүрэн долоон жил хорих ял сонслоо. Одоо “Хүннү Эйр” компани дэн дун байгааг салбарынхан нь ярьж байна. Энэ гурван компани дампуурвал орон нутгийнхан хөл залгах унаагүй болно. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр тзжээлгэдэг атлаа байнга алдагдалтай ажилладаг МИАТ орон нутгийхныг хөл залгуулж чадахгүй гэдгээ 1993-2009 онд харуулчихсан. Тэгэхээр иргэний нисэхийн салбараа авч үлдэх ганц боломж нь МИАТ-ийг даруй хувьчлах гэдгийг учир мэдэх хүмүүс ярьж байна. “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-ы хүрээнд МИАТ-ийг хувьчилж, иргэний нисэхийн салбараа тогтворжуулах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол энэ аян дуусаагүй байхад дараагийн авиа компани хаалга барьж, олон зуун хүн ажилгүй болох нь.

Төрийн компани монополь байгаа цагт өрсөлдөгчид нь өөд нар хардаггүйг хэвлэл, мэдээллийн салбарынхан харуулж байна. Энэ салбарт татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүждэг МҮОНРТ олон жил эрхэллээ. Жил бүр улсын төсвөөс МҮОНРТ-д арван тэрбум төгрөгийн санхүүжилт өгдөг. Телевиз үздэг айл бүр сард 1500 төгрөгийн хураамж төлдөг. Тэгсэн атлаа байсхийгээд л сандал, ширээний маргаан үүсгэж болж бүтэхгүйгээ дуудалцах юм. Ийм тэгш бус өрсөлдөөнд арилжааны телевизүүд уйгагүй зүтгэж байгаагийн хүчинд үзэгчид үзэх юмтай байгаа. “Хаалтын гэрээ” гэх хаана ч байдаггүй зүйлийг хийдэг гэх мэтээр элдвээр хэлүүлж байгаа нь арилжааны телевизүүд. Ингэж элдвээр хэлүүлж, тал бүрийн хардлагад байдаг ч арилжааны телевизүүд амиа зогоосоор байгаа. Улстөрчид эдийн засгийн хямралын гол буруутнаар сэтгүүлчдийг тодруулж, хэвлэл мэдээллийн салбарын эсрэг тогтоол гаргачихсан. Энэ байдлаараа төрийн монополь компанид дарлуулсан агаарын тээврийн салбарт нүүрлээд буй хямрал арилжааны телевизүүдэд ч ойрхон байна. Төр монополь компаниудаа татаж авах нь “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-ы хамгийн гол ажил юм.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Categories
мэдээ улс-төр

Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар санал солилцов


 УИХ-ын Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо, Эдийн засгийн байнгын хорооны гишүүд  Уул уурхайн яам болон Монголын Уул уурхайн Үндэсний ассоциаци, зарим уул уурхайн компанийн төлөөлөлтэй Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар санал солилцлоо. Уулзалтанд УИХ-ын гишүүн, БОХХААБХ-ны дарга Г.Баярсайхан, УИХ-ын гишүүн, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатар, Д.Ганбат, Ц.Цолмон, Г.Уянга, Д.Зоригт, С.Дэмбэрэл  нар оролцлоо. Монголын Уул уурхайн Үндэсний ассоциацийн Ерөнхийлөгч Д.Дамба “Монгол Улсад эрдэс баялгийн салбарын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох чиглэлээр Төрөөс эрдэс баялгийн талаар баримтлах бодлогын баримт бичгийг 2014 оны эхээр баталсан. Үүнтэй уялдуулаад Ашигт малтмалын тухай хуулинд тодорхой нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар төлөвлөж буй. Энэ салбарынхны хувьд ашигт малтмалын тухай хуулийг өөрчлөөд байх нь тийм ч таатай биш байдаг. УИХ-ын гишүүд Монгол Улсын эдийн засгийн гол хөшүүрэг болсон энэ салбарт ач холбогдол өгч байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлээд энэ хуулийн төслийг яаралтай хэлэлцэж баталж өгөхийг хүсэв”. “Эрдэс групп” ХХК-ийн захирал Л.Чинбат “Бид уул уурхайн алтан үеэ алдсан. Гадныхан хөрөнгө оруулалтаа татчихсан, тэднийг дуудахад олон жилийн ажил шаардана. Энэ хуулийг хэлэлцүүлэх явцад ажил олгогчдоо бага дарамтлах үүднээс торгуулийн болон төлбөрийн хэмжээгээ багаар тогтоох хэрэгтэй” гэв. Харин “Алтан Дорнод Монгол” компанийн ТУЗ-ын дарга Т.Ганболд “Хуулийг дахин өөрчилнө гэдэг нь гадаад зах зээлд сайн дохио болохгүй. Амьдрал дээр Уул уурхайн компаниуд татвар төлөгч байдаг. Гэтэл орон нутгийнхан хандив гэдэг нэрийн дор компаниудаас мөнгө нэхдэг нь гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай бүх уул уурхайн компаниудад тулгамдаж буй асуудал. Нэг үгээр хэлбэл уул уурхайн компаниуд давхар татвар төлөөд байна. Энэ зохицуулалтыг хуулинд тодорхой зааж өгмөөр байгаа” гэж хэлсэн юм.
Уул уурхайн яамны Геологийн бодлогын хэлтсийн дарга Б.Баатарцогт, Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагыг танилцууллаа. Тэрээр “Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичиг, Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хууль зэрэг холбогдох хуулиуд батлагдсан. Үүнээс үүдэж эрх зүйн баримт бичгийг боловсронгуй болгох шаардлагатай болсон” гэдгийг онцлов. Хуулийн төсөл батлагдсанаар Монгол Улсын геологи, уул уурхайн салбарын бүтээмж, өрсөлдөх чадвар нэмэгдэж, хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг. Энэ салбарын эрх зүйн орчин урт хугацаанд тогтвортой байх нөхцөл бүрэлдэж, хөрөнгө оруулалт ихээр нэмэгдэж, улмаар энэ салбараас улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд оруулах хувь, нэмэр өсч, цаашид эдийн засгийн тогтвортой өсөлт хадгалагдах боломж бүрдэнэ” гэж тэр танилцуулгадаа дурдав. Уулзалтын төгсгөлд Уул уурхайн компаниудын төлөөллүүд Уул уурхайн сайдаас асуулт асууж, Ашигт малтмалын тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар санал солилцсон юм.

Categories
мэдээ эдийн-засаг

Татварыг нэмэх замаар тамхины хэрэглээг бууруулах боломжийг хэлэлцэв

Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимд “Татварыг нэмэгдүүлэх замаар тамхины хэрэглээг бууруулах боломж” сэдэвт хэлэлцүүлэг болов. Хэлэлцүүлэгт Эрүүл мэндийн яам, Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний хүрээлэнгийн төлөөлөл болон УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэчимэг, Г.Баярсайхан нар оролцсон юм.  УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэчимэг “Тамхины эсрэг хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш олон мянган хүн талархал илэрхийлсэн” гэв. Тамхидалтыг багасгахын тулд тамхинд ногдуулж буй татварыг нэмэх шаардлагатай гэж тэр хэллээ. Мэргэжилтэнүүдийн өгүүлж буйгаар тамхины татварыг нэмсэнээр хэрэглээг бууруулах төдийгүй төсвийн орлогыг өсгөх сайн талтай гэлээ. Өнөөдөр нэг хайрцаг тамхи 2500 төгрөгийн үнэтэй. Хайрцаг тамхины үнийг 10 хувь нэмэхэд тамхины хэрэглээ өндөр хөгжилтэй оронд 4 хувь, бага дунд орлоготой оронд 8 хувь буурдаг байна. АНУ-ын Шинэ Мексик муж тамхины татвараа нэмэх тусам төсвийн орлого нь нэмсэн туршлагатай. ДЭМБ хайрцаг тамхинд ногдох татварын хэмжээ 70 хувь байх нь худалдан авах чадварт нөлөөлдөг хэмээн зөвлөдөг аж. Хэлэлцүүлэгийн үеэр тамхины татварыг нэмэгдүүлснээр гарах нааштай үр дүн, өнөөгийн байдал, цаашид авбал зохих арга хэмжээний талаар хэлэлцсэн юм.

Categories
мэдээ нийгэм

Монгол Австрийн бизнес уулзалт боллоо

МҮХАҮТ Австрийн Эдийн засгийн танхимын хамтран зохион байгуулах “Монгол Австрийн бизнес уулзалт” өчигдөр боллоо. Тус уулзалтад австрийн 20 гаруй бизнесийн төлөөлөгчид оролцсон юм. Уулзалтын хүрээнд австрийн талаас эрүүл мэнд, төмөр зам, машин механизм, байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бизнесийн байгууллагууд хүрэлцэн ирж, өөрсдийн үйл ажиллагаа танилцуулж, манайхтай хэрхэн хамтарч ажиллаж, техник тоног төхөөрөмж нийлүүлэх эсэхээр дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөн юм. Төмөр замын машин техник, механик систем, барилгын менежментийн үйлчилгээ үзүүлэх, төсөл боловсруулах болон технологийн зөвлөгөө өгөх, мөн байгаль орчны технологи, ус, бохир ус цэвэршүүлэх технологи, барилга болон дэд бүтэц, эрчим хүч, барилгын материалын тоног төхөөрөмжийн худалдаа, гал унтраах багаж хэрэгсэл зэргийг нийлүүлэх боломжтой хэмээж  байв.